Lessen geleerd uit het heelal

„Ik pretendeer niet het Heelal te begrijpen — het is heel wat groter dan ik.” — Thomas Carlyle, 1795–1881.

HONDERD jaar later weten wij nog beter hoeveel groter dan wij het heelal in feite is. Hoewel wetenschappers nu veel meer begrijpen dan vroeger, is hun situatie nog steeds, zoals een astronoom het uitdrukte, als die van „de achttiende-eeuwse botanici in de jungle, waar zij steeds weer nieuwe bloemen vonden”.

Ondanks onze beperkte kennis kunnen wij bepaalde conclusies trekken. En die conclusies hebben te maken met de belangrijkste vragen die er zijn — hoe het heelal werkt en bovenal hoe het is ontstaan.

Geen chaos maar orde

De studie van de structuur van het heelal wordt kosmologie genoemd. Die term is afgeleid van twee Griekse woorden, kosmos en logos, duidend op ’de studie van orde of harmonie’. Dit is een toepasselijke naam, omdat orde precies dat is wat astronomen tegenkomen, of zij nu de beweging van hemellichamen bestuderen of de materie waaruit de kosmos bestaat.

Alles in ons heelal is in beweging, en die beweging is noch grillig noch onvoorspelbaar. Planeten, sterren en sterrenstelsels bewegen zich door de ruimte volgens exacte natuurwetten, wetten die geleerden in staat stellen bepaalde kosmische verschijnselen met feilloze nauwkeurigheid te voorspellen. En het ongelofelijke is, dat de vier fundamentele krachten die het kleinste atoom beheersen, ook het gedrag van de machtigste sterrenstelsels bepalen.

De orde is ook onmiskenbaar in de materie waaruit het heelal is opgebouwd. „Materie is . . . georganiseerd op elke schaal, van zeer klein tot zeer groot”, legt The Cambridge Atlas of Astronomy uit. De materie is zeker niet willekeurig verdeeld, maar vertoont juist een ordelijke structuur, of het nu gaat om de samenhang van elektronen met de protonen en neutronen van de atoomkern of om de wederzijdse aantrekkingskracht die een enorme cluster van sterrenstelsels samenbindt.

Waarom geeft het heelal een dergelijke orde en harmonie te zien? Waarom wordt het bestuurd door superieure wetten? Daar deze wetten vóór het ontstaan van het heelal bestaan moeten hebben — anders konden ze het niet beheersen — is de logische vraag: Waar vonden ze hun oorsprong?

De beroemde geleerde Isaac Newton concludeerde: „Dit bijzonder mooie stelsel van zon, planeten en kometen kon slechts ontspruiten aan de raad en het gezag van een intelligent en machtig Wezen.”

De natuurkundige Fred Hoyle zei: „Het ontstaan van het Heelal vereist net als de oplossing van de Rubik-kubus een intelligentie.” De conclusie dat er een bovennatuurlijke Wetgever moet zijn, wordt bevestigd door ons begrip van het ontstaan van het heelal.

De uiteindelijke vraag: Hoe is het heelal ontstaan?

Stephen Hawking, die zich bezighoudt met theoretische natuurkunde, legt uit: „Het vroege heelal bevat het antwoord op de uiteindelijke vraag over het ontstaan van alles wat we nu zien, inclusief het leven.” Wat precies is de huidige wetenschappelijke zienswijze ten aanzien van het vroege heelal?

In de jaren ’60 ontdekten wetenschappers een zwakke achtergrondstraling die uit alle delen van de hemel kwam. Gezegd werd dat deze straling een echo was afkomstig van de oerexplosie die astronomen de Big Bang hebben gedoopt. Zo gigantisch was de explosie, zeggen zij, dat de echo ervan miljarden jaren later nog steeds te bespeuren was.a

Maar als het heelal vijftien tot twintig miljard jaar geleden plotseling door een explosie tot bestaan is gekomen, zoals de meeste natuurkundigen nu geloven (hoewel dat door anderen fel wordt betwist), rijst er een cruciale vraag. Waar kwam de oorspronkelijke energie vandaan? Met andere woorden, wat was er vóór de Big Bang?

Dit is een vraag die veel astronomen het liefst uit de weg gaan. Een van hen bekende: „De wetenschap heeft bewezen dat de wereld is ontstaan als gevolg van krachten die het vermogen ze wetenschappelijk te beschrijven voor altijd te boven schijnen te gaan. Dit zit de wetenschap dwars, omdat het botst met de religie van de wetenschap — de religie van oorzaak en gevolg, het geloof dat elk gevolg een oorzaak heeft. Nu ontdekken wij dat het allergrootste gevolg, de geboorte van het heelal, met dit artikel des geloofs in strijd is.”

Een hoogleraar aan Oxford University schreef meer op de man af: „Het is aan de lezer om de eerste oorzaak van het heelal in te vullen. Maar ons beeld is niet compleet zonder hem.” De bijbel zet de zaken echter recht door „de eerste oorzaak” te identificeren met de woorden: „In het begin schiep God de hemel en de aarde.” — Genesis 1:1.

De onbeduidendheid van de mens

De eenvoudigste les die het heelal ons leert, is de meest voor de hand liggende, een les die de trotse middeleeuwse mens maar liever negeerde maar die door bijbelse dichters al duizenden jaren geleden nederig werd erkend — die van de onbeduidendheid van de mens.

Recente ontdekkingen zetten kracht bij aan de realistische waardebepaling van koning David: „Wanneer ik uw hemel zie, het werk van uw vingers, de maan en de sterren die gij hebt bereid, wat is dan de sterfelijke mens dat gij aan hem denkt, en de zoon van de aardse mens dat gij voor hem zorgt?” — Psalm 8:3, 4.

De astronomie heeft de onmetelijkheid en de grootsheid van de kosmos ontsluierd — de sterren met hun gigantische proporties, de afstanden die ons voorstellingsvermogen te boven gaan, de aeonen die alle begrip tarten, de kosmische ovens die temperaturen van miljoenen graden produceren, de energie-erupties waarbij een miljard kernbommen in het niet verzinken. Toch wordt dit alles schitterend beschreven in het boek Job: „Ziet! Dit zijn de zomen van zijn wegen, en wat een gefluister van een zaak is er omtrent hem gehoord! Maar wie kan er blijk van geven zijn machtige donder te begrijpen?” (Job 26:14) Hoe meer wij over het heelal te weten komen, hoe kariger onze kennis lijkt en hoe nietiger ons eigen plekje erin wordt. Voor de objectieve waarnemer is het een ontnuchterende les.

Isaac Newton gaf toe: „Mijzelf schijnt het toe dat ik slechts een jongen ben geweest die op de kust van de zee speelde en me vermaakte door af en toe een gladdere kiezelsteen of een mooiere schelp te vinden dan de gebruikelijke, terwijl de grote oceaan der waarheid geheel onontdekt voor mij lag.”

De nederigheid die dit inzicht in ons teweeg moet brengen, zal ons helpen te erkennen dat er Iemand is die het heelal heeft geschapen, Iemand die de wetten heeft ingesteld waardoor het wordt beheerst, Iemand die veel groter en wijzer is dan wij. Het boek Job brengt ons in herinnering: „Bij hem zijn wijsheid en macht; hij heeft raad en verstand” (Job 12:13). En dat is de allerbelangrijkste les.

Nu meer geheimen van het heelal ontsluierd worden, komen er nog grotere mysteries aan het licht. In een toekomstig artikel zullen enkele van de meest recente ontdekkingen besproken worden die astronomen nu voor raadsels plaatsen en nieuwe vragen oproepen die voer zijn voor discussies onder kosmologen.

[Voetnoot]

[Illustratie op blz. 10]

Apparatuur voor het waarnemen van achtergrondstraling afkomstig van de hypothetische Big Bang

[Verantwoording]

Met toestemming van de Royal Greenwich Observatory en het Instituut voor Astrofysica op de Canarische Eilanden