Erina ry’oMungu omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo

Abandu abakatsopolaya emyatsi y’eBiblia balighire ngoko erina ry’oMungu, erikahandikawa omo Tetragrame (יהוה), rikabanika hakuhi ngendo 7 000 omo Masako w’Ekiebrania w’erimbere-mbere. Aliwe, abandu bangyi bakalengekanaya bati erina eryo siryabya omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo. Neryo ekyo kikaleka abatafsiri bangyi ba lino ibatahira erina Yehova omo kitswe ky’eBiblia y’Ekinande ekikahulawamo Erilaghana Rihya-rihya. Nibya n’omughulu bakabindula ebinywa by’Amasako w’Ekiebrania ebikatasyabanika n’omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo ebirimo Etetragrame, abatafsiri bangyi bakakolesaya ebinywa “Mwami Mukulu” omo mwanya w’erina ry’oMungu.

Emyatsi ko yite yitya omo EBiblia—Embindula y’ekihugho kihya-kihya (Matayo—Eribisulirwa). Omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo, erina Yehova rikabanikamo ngendo 237. Hane emyatsi ibiri eyaleka abatafsiri bayo ibahiramo erina Yehova. Emyatsi eyo y’eno: (1) Ebitabu by’erilinga by’Ekigiriki ebyo tuwiteko lino si by’ebitabu by’erimbere-mbere. Esyokopi nyingyi sy’oko syokopi esyo tuwiteko munabwire musyahandikwa enyuma sy’emyaka hakuhi 200 ebitabu by’erimbere-mbere ibyabirihandikwa. (2) Oko mughulu oyo, ababya bakahandika esyokopi sy’Amasako mubalusya mw’Etetragrame, n’omo mwanya wayo bamahiraho ekinywa Kyʹri·os, ekinywa ky’Ekigiriki ekikamaanisaya “Mukama,” kutse mubahandika esyokopi syabo bakaleberya oko sindi kopi esyabya isyabirilusibwamo erina eryo.

Ekomite y’eribindula Embindula y’ekihugho kihya-kihya muyalangira ngoko hane emyatsi eyikakanganaya ngoko Etetragrame yanabya omo bitabu by’erimbere-mbere by’Ekigiriki. Ebyabawatikaya erilangira ekyo bya bino:

• Esyokopi sy’Amasako w’Ekiebrania esyo babya bakakolesya oko mughulu wa Yesu n’ow’abakwenda syabya isyuswiremo Etetragrame. Kera, abandu balebe ibakatika-tikira omwatsi oyo. Aliwe lino, abandu sibakitika-tikira omwatsi oyo kundi esyokopi sy’Amasako w’Ekiebrania esyahandikawa oko karne k’erimbere syabirifumbulwa hakuhi n’omuyi we Kumrani.

• Oko mughulu wa Yesu n’ow’abakwenda, Etetragrame yanabya n’omo syotafsiri sy’Ekigiriki sy’Amasako w’Ekiebrania. Omo myaka mingyi, abandu abakatsopolaya emyatsi y’eBiblia ibakalengakanaya bati Etetragrame siyabya omo tafsiri y’Ekigiriki y’Amasako w’Ekiebrania eyikahulawamo Septante. Aliwe, omo kati-kati k’akarne 20, abakatsopolaya emyatsi y’eBiblia mubafumbula ebihande bya kera by’embindula ye Septante eyabya oko mughulu wa Yesu. Ebihande ebyo byabyamo erina ry’oMungu, irihandikire omo syoherufi sy’Ekiebrania. Kwesi esyokopi sy’Amasako w’Ekiebrania esyahandikawa omo Kigiriki syabyamo erina ry’oMungu. Aliwe, oko karne 4 M.W., esyokopi ngulu-ngulu sye Septante, ng’Ekodekse ye Vatika n’Ekodekse ye Sinai, sisyabyamo erina ry’oMungu eritsuka oko kitabu ky’Enzuko erihika oko kya Malaki (aho ryabya omo bitabu bya kera). Neryo sikiriswekaya erilangira ngoko erina ry’oMungu siriri omo bitabu by’oko mughulu oyo ebyo tuwiteko munabwire eby’ekitswe ky’eBiblia ekikahulawamo Erilaghana rihya-rihya, ni bugha ambu ekitswe ky’eBiblia ekyahandikawa omo Kigiriki.

  Yesu mwabugha ati: “Nabiryasa omo rina rya Tata waghe.” Kandi mwakangania ngoko ebyakakola, akakolabyo omo ‘rina lya Tata wiwe.’

• Amasako w’Ekigiriki w’Ekikristo ighowene-wene akakanganaya ngoko Yesu abya iniabeghere eryahula erina ry’oMungu n’eriminyisyaryo abandi. (Yohana 17:6, 11, 12, 26) Yesu mwabugha ati: “Nabiryasa omo rina rya Tata waghe.” Kandi mwakangania ngoko ebyakakola, akakolabyo omo ‘rina lya Tata wiwe.’—Yohana 5:43; 10:25.

• Kundi Amasako w’Ekigiriki w’Ekikristo ni kitswe ky’oko Masako w’Ekiebrania awasondolawa n’ekirimu ky’oMungu, erina Yehova ryamalw’iryabulamo, emyatsi iyamaghenda butuli. Omo kati-kati k’akarne k’erimbere, omwigha Yakobo mwabwira abasyakulu be Yerusalema ati: “Simeoni abirikania ndeke-ndeke ngoko oMungu, engendo y’erimbere, abirilebya nomo bandu b’ebihanda atoke erisombolamo abandu batoke eriheka erina riwe.” (Emibiiri 15:14) Yakobo syangabughire atya abandu bamabya isibabya basi kutse erikolesya erina ry’oMungu.

• Ekikuhi ky’erina ry’oMungu kikabanika omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo. Omo Eribisulirwa 19:1, 3, 4, 6, erina ry’oMungu rikabanika omo kinywa “Aleluya.” Ekinywa ekyo kikalua omo binywa by’Ekiebrania ebikamaanisaya “Mupipe Yah.” “Yah” ni kikuhi ky’erina Yehova. Amena mangyi awali omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo akalua omo rina ry’oMungu. Hane ebitabu ebikakanganaya ngoko nibya n’erina rya Yesu rikamaanisaya “Yehova ni Mulamo.”

• Ebitabu ebyo Bayahudi ba kera bahandika bikakanganaya ngoko Abakristo Bayahudi babya bakakolesya erina ry’oMungu omo bitabu byabo. Etosefta, ekitabu ky’ebyalayiro by’Abayahudi ekyahwa erihandikwa oko mwaka hakuhi we 300 M.W., kikakanaya oko bitabu by’Abakristo ebyatimibawa omo kiro ky’Esabato. Kikabugha kiti: “Ebitabu by’abatula-ngulu n’ebitabu by’abakaghana obwikirirya [minim, alinga ni Bakristo Bayahudi] si by’erilusya omo muliro. Aliwe ritolere erilekabyo byakire aho biri, ebitabu ebyo n’emilondo eyirimo erina ry’oMungu.” Ekitabu kighumerera ekyo kirimo ebinywa by’Omurabi ye Yosé Omunya Galiyaya, oyo wabyaho oko nzuko y’akarne 2 M.W. Omurabi oyo akakanaya oko myatsi eyabya yitolere erikolwa omo bindi biro by’oko yenga. Akabugha ati: “Omundu iniakatwa ehyanya ehirimo erina ry’oMungu [kitokekene omo bitabu by’Abakristo], neryo iniabikahyo, n’eritimya ebyamasighalira.”

• Abandu balebe abakatsopolaya emyatsi y’eBiblia balighire ngoko kitokekene erina ry’oMungu ryanabya omo binywa by’Amasako w’Ekiebrania ebikabanika n’omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo. Omo kitabu kighuma ekikanaya oko biri omo Biblia (The Anchor Bible Dictionary), ahali ebinywa “Etetragrame omw’Ilaghana Rihya-rihya” hali omwatsi owakabugha ati: “Hane ebikakanganaya ngoko Etetragrame, erina ry’oMungu, Yahweh, yabya omo binywa bilebe kutse ebyosi by’Erilaghana rya Kera ebyahirawa Omw’Ilaghana Rihya-rihya omughulu ebitabu by’Erilaghana Rihya-rihya byatsuka erihandikwa.” George Howard, oyukatsopolaya emyatsi y’eBiblia, akabugha ati: “Kundi Etetragrame yikine omo syokopi sy’eBiblia y’Ekigiriki [Septante], eyo Abakristo b’erimbere-mbere babya bakakolesya, kwesi twanganikirirya ngoko abahandika ebitabu by’Erilaghana Rihya-rihya mubatalusyamo Etetragrame omughulu babya bakahiramo ebinywa ebiri omo Masako w’Ekiebrania.”

• Abatafsiri b’eBiblia abakumayire mubahira erina ry’oMungu omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo. Hane abatafsiri abahira erina ry’oMungu omo Biblia syabo embere abatafsiri b’Embindula y’ekihugho kihya-kihya bakole batya. Esyotafsiri esyo n’abakolasyo ba bano: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, ya Herman Heinfetter (1863); The Emphatic Diaglott, ya Benjamin Wilson (1864); The ­Epistles of Paul in Modern ­English, ya George Barker Stevens (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, ya W. G. Rutherford (1900); The New ­Testament Letters, ya J.W.C. Wand, Omuaskofu we Londres (1946). N’akandi, omo tafsiri y’Ekihispania eyakolawa oko mwanzo w’akarne 20, omutafsiri Pablo Besson mwakolesya erina “Jehová” omo Luka 2:15 n’omo Yuda 14, kandi mwahira n’omo myanya eyilabire oko 100 mw’ebinywa by’eyikwa, erikangania ngoko aho ho hatolere eribya erina ry’oMungu. Embere esyotafsiri esyo sikolawe, Etetragrame yabya iyikabanika omo milondo mingyi y’omo syotafsiri sy’Ekiebrania sy’Amasako w’Ekigiriki w’Ekikristo eritsuka oko karne 16. Omo mubughe w’Ekijerumani musa, esyotafsiri hakuhi 11 sikabanikamo erina “Jehovah” (kutse embindula y’erina ry’Ekiebrania “Yahweh”) omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo. Kandi hane n’abandi batafsiri bani abahira erina ry’oMungu omo paranteze ahali ekinywa “Mukama.” Esyotafsiri sy’Ekijerumani esilabire oko 70 sirimo erina ry’oMungu omo binywa by’eyikwa kutse omo bindi binywa by’omo syotafsiri esyo.

  

• Erina ry’oMungu rikabanika omo syotafsiri sy’Amasako w’Ekigiriki w’Ekikristo omo mibughe eyilabire oko 100. Erina ry’oMungu rikakolesibawa kutsibu omo mibughe ye Afrika, y’abataka be Amerika, ye Azia, ye Bulaya, n’eye Bisanga by’Epasifike. (Ulebaye emibughe eyo oko kayani 546 ne 547.) Abatafsiri b’Esyobiblia esyo mubayisogha erikolesya erina ry’oMungu busana n’emyatsi eyo twabirikangania oho ndata. Hane n’esyotafsiri sy’Amasako w’Ekigiriki w’Ekikristo esiryahuluka lino-lino esikabanikamo erina ry’oMungu, ng’eBiblia omo Kirotumani (1999), eyikakolesaya erina “Jihova” ngendo 51 omo milondo 48, n’etafsiri ey’omwaka (1989), omo Batak (Toba), omubughe w’Abanya Endonezi, nayo yikakolesaya erina “Jahowa” ngendo 110.

  

Oko kwenene, hane ebyangaleka itwasubya erina ry’oMungu, Yehova, omo Masako w’Ekigiriki w’Ekikristo. Ekyo kyo abatafsiri b’Embindula y’ekihugho kihya-kihya babirikola. Basikirye kutsibu erina ry’oMungu, kandi basaghire erilusya omo Biblia mo mwatsi wosi-wosi owabya omo masako w’erimbere-mbere.—Eribisulirwa 22:18, 19.