Ǹa Lefase le ka Kopanywa?

‘Gantši kudu, go bonala hloya moagišani wa gago e be e le moano wa 1992.’

YEO e be e le kahlolo ya Newsweek. Makasine o okeditše ka gore: “Dikarogano tše​—⁠baagišani ba lwantšhana, merafo e lwantšhana, ditšhaba di lwantšhana⁠—​ke selo seo re bego re dutše re sekametše go sona ka mehla, gomme ditiragalo tša lenyaga di tsoša dipelaelo mabapi le ge e ba re atlega ka tsela lege e le efe go thiba dikgoba tše.”

Morago bjale, dithakelelo, dipolao tša ba bantši le go kata go seo e bego e le Yugoslavia di ile tša tšwelela dihlogong tša ditaba lefaseng ka moka. Kua Bosnia le Herzegovina di nnoši, ba bontši bja ba 150 000 ba bolailwe goba ba timetše. Ba ka bago 1 500 000 ba ntšhitšwe magaeng a bona. Na o bolela gore ditiragalo tše tše di nyamišago di ka se direge tikologong ya geno?

Mohlankedi wa UN e lego José-María Mendiluce o lemošitše ka gore: “Batho ba ka fetošwa go ba metšhene ya lehloyo le ya go bolaya ka ntle le bothata bjo bogolo. . . . Ka Bodikela go na le kgopolo ya gore ntwa e tsošwa ka diiri tše tharo kua Venice feela ka gobane batho ba ma-Balkan e le bao ba fapanego kudu le ma-Yuropa a mangwe. Yeo ke phošo e kotsi kudu.”

Ge Soviet Union e be e fedišwa ka 1991, bošoro bja setšhaba sa setlogo bo ile bja latela kapejana. Ba ka bago 1 500 ba ile ba bolawa gomme ba ka bago 80 000 ba gapeletšwa go tloga go seo e bego e le repabliki ya Soviet ya Georgia. Ba makgolo ba ile ba hwa gomme ba dikete ba tlošwa ke ntwa kua Moldova. Gape go ile gwa lahlega bophelo dintweng tša magareng ga ma-Armenia le ma-Azerbaijan, gotee le go tše dingwe tšeo e bego e le direpabliki tša Soviet.

E kgolo kudu ya tšeo e bego e le direpabliki tša Soviet ke Russia. Gaešita le moo dihlopha tše dintši tša ditšhaba di nyaka go bopa dinaga tša tšona ka noši tše di ipušago. Ka gona The European e begile ka July ngwagola gore: “Mmušo wa Russia o lebeletšane le karogano.” Kuranta e itše: “Dibekeng tše sego kae tše di fetilego, dinaga tše tharo di ile tša boutela go itsebatša e le direpabliki . . . Tše dingwe tše tharo di bontšhitše bekeng e sa tšwago go feta gore di tla dira se se swanago.”

Ge e ba go bopja dinaga tše di aroganego, mo gongwe o ka ba o katana le maina a sa tlwaelegago a bjalo ka Kaliningrad, Tatarstan, Stavropolye, Chechnya, Vologda, Sverdlovsk, Bashkortostan, Yakutiya le Primorye. Na se ga se kwale e le se se swanago le seo se diregilego go seo e bego e le Yugoslavia​—⁠mo go bopilwego Serbia, Croatia le Slovenia le moo go sa dutšego go ka bopja dinaga tše dingwe gape?

Mongwaledi wa mmušo wa U.S. e lego Warren Christopher o boletše ka “go tšwelela ga dintwa tšeo e lego kgale di gateletšwe tša setšhaba, tša bodumedi le tša mafelo” gomme a botšiša gore: “Ge e ba re sa hwetše tsela e itšego yeo dihlopha tše di sa swanego tša setšhaba di ka phedišanago ka yona ka nageng, re tla ba le dinaga tše kae?” O boletše gore go tla ba le tše dikete.

Dikarogano Gohle

O dumela gore go be go e-na le dintwa tše kae tša setšhaba, tša bodumedi le tša mafelo tšeo di bego di lwewa mathomong a ngwagola? Na o be o ka re ke tše 4, 7, 9, 13, mohlomongwe gaešita le tše 15? Ka February, The New York Times e ile ya lokeletša palo-moka ya tše 48! Thelebišene e ka fo se go bontšhe diswantšho tša ditopo tše di kgamathetšego madi le bana bao ba tšhogilego ba ba tšwago go tše 48 ka moka, eupja na seo se dira gore manyami e se be a kgonthe go bahlaselwa?

Ga go na karolo ya lefase moo go lwa go bonalago go sa kgonege. Naga ya Afrika Bodikela ya Liberia e sentšwe ke bošoro bja setšhaba. Moetapele yo mongwe wa sehlopha sa go lwantšha mmušo o ile a hwetša thekgo melokong ya ma-Gio le ma-⁠Mano bakeng sa go menola mopresidente yo a bego a e-tšwa sehlopheng sa setšhaba sa ma-⁠Krahn. Ba ba fetago 20 000 ba ile ba bolawa ntweng ya selegae yeo e ilego ya latela gomme ba makgolo a dikete ba gapeletšwa go tloga.

Afrika Borwa, ba bašweu le ba baso ba dirwa gore ba lwantšhane ntweng ya go baka taolo ya dipolitiki. Eupja ntwa ga e magareng ga ba baso le ba bašweu feela. Ka 1992 feela, ba 3 000 ba ile ba bolawa ntweng ya magareng ga dihlopha tšeo di lwantšhanago tša ba baso.

Kua Somalia mo e ka bago ba 300 000 ba ile ba hwa gomme ba milione ba tlogelwa ba se na magae ge ntwa ya lešika e be e gola go ba ntwa ya selegae. Kua Burundi le Rwanda, dithulano tša setšhaba magareng ga ma-Hutu le ma-Tutsi di lebišitše mahung a dikete nywageng ya morago bjale.

Ntwa e bonala e nyakile e le e sa kgaotšego magareng ga ba-Juda le ma-Araba kua Isiraele, magareng ga ma-Hindu le ma-Moseleme kua India le magareng ga Maprotestanta le Makatholika kua Ireland. Gape, bošoro bja merafo bo ile bja phulega ka 1992 kua Los Angeles, California, bja fediša maphelo a fetago 40. Kae le kae moo batho ba merafo e sa swanego, ditšhaba goba madumedi ba dulago gotee, gantši go ba le dintwa tše šoro.

Na batho ba ka kgona go rarolla kgakanego ye ya thulano ya setšhaba?

Maiteko a Kopantšwego a Batho

Ka mohlala, ela hloko seo se diregilego maitekong ao a dirilwego go seo e bego e le Yugoslavia le seo e bego e le Soviet Union. Ka 1929 Yugoslavia e ile ya bopja ka maiteko a go kopanya dihlopha tše di fapa-fapanego tša ditšhaba tšeo di dulago ka borwa-bohlabela bja Yuropa nageng e tee. Soviet Union le yona e bopilwe ka mo go swanago ka go kopanya batho ba ba sa swanego ba ditlogo tše di fapanego tša merafo, bodumedi le ditšhaba. Ka nywaga-some e mentši dinaga ka bobedi di be di e-na le mebušo e tiilego ya gare yeo e di bolokilego di kopane, gomme mafelelong go ile gwa bonala eka babušwa ba yona ba ithutile go dudišana gotee.

Mo-Serb yo a etelelago pele o hlalositše gore, “Mmapa wa mathomo wa Bosnia ya pele ga ntwa le Yugoslavia ya kgonthe ya pele ga ntwa o be o le bjalo ka letlalo la lepogo. Batho ba be ba tswakane ka mo ba ka se aroganywego.” Ge e le gabotse, mo e ka bago 15 lekgolong ya manyalo kua Yugoslavia a be a le magareng ga batho ba dihlopha tše di fapanego tša setšhaba. Boemo bjo bo swanago bja seo se bonalago e le botee bo ile bja tšweletšwa ka dihlopha tše di tswakanego tša setšhaba kua Soviet Union.

Ka gona, e bile mo go tšhošago kudu ge ka morago ga nywaga-some e mentši ya seo se bonalago e le khutšo go phulega bošoro bja setšhaba. Lehono, go etša ge mongwadi yo mongwe wa dimakasine a ngwadile, batho bjale “ba hlalosa sebopego sa seo e bego e le Yugoslavia ka morafo, bodumedi le botšhaba.” Ee, ge mebušo ye e matla e be e e-wa, na dinaga tše di ile tša arogana?

Mabaka a Ikarabelago

Ka tlhago batho ga se ba hloya batho ba sehlopha se sengwe sa setšhaba. Go etša ge kopelo e tumilego e kile ya bolela, o swanelwa ke go ‘rutwa ka šedi pele o šiwa ke nako kudu, pele o e-ba le nywaga e tshelelago goba e šupago goba e seswai gore o hloye batho ka moka bao meloko ya geno e ba hloilego.’ Kopelo ye e be e bolela ka banyalani ba bafsa bao ba bego ba e-na le go se swane mo go lego molaleng ga morafo. Lega go le bjalo, go ya ka setsebi sa tša bophelo bjo bobotse bja monagano Zarka Kovac, batho bao ba lego go seo e bego e le Yugoslavia “ga ba na go se swane lege e le gofe ga mmele.” Lega go le bjalo, bošoro ke bjo bo fetišago kamoo go ka naganwago ka gona. Kovac o itše, “O golofatša motho yo o mmolailego e le gore o se ke wa tseba ngwaneno.”

Go molaleng gore lehloyo le bjalo la morafo le la setšhaba ga se la logelelwa tlhagong ya motho. Batho ba ile ba rutwa ka kelohloko ke baphatlalatši ba ditaba tše di fošagetšego le meloko, bao ba lefeletšago ditiro tše sehlogo tše di fetilego. Ke mang yo a ka bago a tutuetša se ka moka? Ge a be a leka go kwešiša sehlogo sa ntwa, rakgwebo yo a tšwago Sarajevo o ile a tutueletšega go phetha ka gore: “Ka morago ga ngwaga wa ntwa ya Bosnia ke dumela gore Sathane ke yena a tutuetšago. Bjo ke bogafsi bjo bo sa belaetšego.”

Gaešita lege ba bantši ba sa dumele gore Sathane Diabolo o gona, Beibele e hlalosa ka go ba gona ga motho yo a sa bonagalego yo a phagametšego motho yo a tlwaelegilego, yo a nago le tutuetšo e fošagetšego e le ka kgonthe boitshwarong bja batho. (Mateo 4:​1-11; Johane 12:31) Ge o nagana ka se​—⁠mo e ka bago kgethollo ka moka yeo e se nago tlhaologanyo, lehloyo le bošoro⁠—​mohlomongwe o ka dumela gore Beibele ka kgonthe ke yeo e kwalago ge e re: “Ye ba rexo ké Diabolo le Sathane, motimetši wa lefase ka moka la batho.”​—⁠Kutollo 12:9; 1 Johane 5:⁠19.

Tlhase ya Kholofelo

Ge re ela hloko khuduego ya morago bjale ya lefase, kgopolo ya batho bao ba kopanego e bonala e le e sa kgonegego go feta lege e le neng. Dithulano tša botšhaba le tša setšhaba di bea go ba gona ga motho kotsing go feta lege e le neng pele. Eupja gare ga lefsifsi le la lefase, tlhase ya kholofelo e phadima kudu. Selemong sa 1993, sehlopha sa batho bao ba tšwago dihlopheng tše di lwantšhanago tša ditšhaba se ile sa bontšha tlemo e swanago yeo e ba dumeletšego go tshela thulano ya setšhaba gomme ba šome gotee ka lerato le botee.

Ka mo go segišago, tlemo ye e ipontšhitše e le lebaka lona leo gantši le bego le aroganya batho​—⁠bodumedi. Makasine wa Time o begile gore: “Ge o ka fatišiša go iphagamišeng mo go šoro ga moloko, goba ga botšhaba, gantši o hwetša modu wa bodumedi ka tlase ga motheo wa gona . . . Lehloyo la bodumedi le bonala e le leo le se nago kgaugelo le le le feletšego.” India Today e boletše ka mo go swanago gore: “Bodumedi e be e dutše e le leswao leo bosenyi bjo bontši bjo sehlogo bo bego bo dirwa ka tlase ga lona. . . . Bo baka bošoro bjo bo feteletšego gomme ke matla a senyago kudu.”

Ee, gantši bodumedi ke karolo ya bothata e sego tharollo. Eupja sehlopha se sa bodumedi se se boletšwego ka mo godimo​—⁠sehlopha seo se nago le dipalo tše dintši⁠—​se bontšhitše gore bodumedi bo ka kopanya, e sego go aroganya. Ge e le gabotse ke bomang bao ba bopago sehlopha se? Ke ka baka la’ng ba bile le katlego e lemogegago moo ba bangwe ba paletšwego? Bakeng sa karabo re go laletša gore o bale dihlogo tše di latelago. Go dira bjalo go ka go nea kgopolo e mpsha ka bokamoso bja batho.

Graveyard in Bosnia. Haley/Sipa Press