Kgaolo 8

Thutamahlale: Na e Hlatsetše Beibele e le e Fošitšego?

Ka 1613 ra-thutamahlale wa Motaliana Galileo o ile a gatiša puku e tsebjago e le “Letters on Sunspots.” Ka go yona o neile bohlatse bja gore lefase le sepela go dikologa letšatši, go e na le gore ke letšatši leo le sepelago go dikologa lefase. Ka go dira bjalo, o ile a tšweletša lelokelelo la ditiragalo tšeo di ilego tša feleletša ka go mo tliša ka pele ga Lekgotla la Dikotlo tša Bohlanogi la Roma Katholika ka tlase ga “go belaelelwa bohlanogi o šoro.” Mafelelong o ile a gapeletšwa go “metša mantšu a gagwe.” Ke ka baka la’ng kgopolo ya gore lefase le sepela go dikologa letšatši e ile ya lebelelwa e le bohlanogi? Ke ka gobane babegi ba Galileo ba ile ba bolela gore se se be se ganetšana le seo Beibele e se bolelago.

1. (Akaretša matseno.) (a) Go diragetše’ng ge Galileo a bolela gore lefase le sepela go dikologa letšatši? (b) Gaešita lege Beibele e se puku ya go ithuta ya thutamahlale, fela ke’ng seo re se hwetšago ge re e bapetša le thutamahlale ya mehleng yeno?

KE SELO seo se dumelwago ka bophara lehono gore Beibele ga se ya thutamahlale, gomme ba bangwe ba šupa diphihlelong tša Galileo go hlatsela se. Eupja na se se bjalo? Ge re araba potšišo yeo, re swanetše go gopola gore Beibele ke puku ya boporofeta, histori, thapelo, molao, keletšo le tsebo ya Modimo. Ga e ipolele e le puku ya go ithuta ya thutamahlale. Lega go le bjalo, ge Beibele e kgoma ditaba tša thutamahlale gona seo e se bolelago ke seo se nepagetšego ka mo go feletšego.

Polanete ya Rena ya Lefase

2. Beibele e hlalosa bjang boemo bja lefase sebakabakeng?

² Ka mohlala, ela hloko seo Beibele e se bolelago ka polanete ya rena, e lego lefase. Re bala pukung ya Jobo gore: “[Modimo] o ala kanego ya [leboa] mo go sego selo, o fega lefase lefeeleng.” (Jobo 26:7, Phetolelo ya Kgale) Bapiša se le polelo ya Jesaya ge a re: “Ké Yêna Kokama-thetebudi-ya-lefase.” (Jesaya 40:22) Seswantšho seo se tšweleditšwego sa lefase la nkgokolo ‘leo le fegilwego lefeeleng’ “mo go sego selo” se re gopotša kudu ka diswantšho tšeo di tšerwego ke balepi ba dinaledi tša nkgokolo ya lefase yeo e akaletšego sebakabakeng.

3, 4. Modikologo wa meetse a lefase ke’ng, gomme Beibele e re’ng ka se?

³ Ela hloko gape modikologo o makatšago wa meetse a lefase. Mo ke kamoo Compton’s Encyclopedia e hlalosago se se diregago: “Meetse . . . a a moyafala go tloga bokagodimong bja mawatle go ya lefaufaung . . . Diphefo tše di sa fokego ka matla lefaufaung la lefase di rwala moya o nago le meetse go o iša ka godimo ga naga. Ge moya o fola, meetse ao a moyafetšego a a kgahla gomme a bopa marothodi. A gantši ka tlwaelo a bonwa e le maru. Gantši marothodi a kgobokana go bopa marothodi a pula. Ge e ba lefaufaung go tonya kudu ka mo go lekanego, gona go bopega dikgapetlana tša kapoko go e na le marothodi a pula. Maemong a ka moka, meetse ao a tlogilego lewatleng ka dikhilomithara tše makgolo gaešita le tše dikete a tšhologela godimo ga lefase. Moo a kgobokana a dira dinoka goba a kolobiša mobu gomme a thoma leeto la ona la go boela lewatleng.”⁠¹

⁴ Mosepelo wo wo makatšago, wo o dirago gore bophelo bo be gona nageng e omilego, o ile wa hlaloswa gabotse mo e nyakilego e ka ba nywaga e 3 000 e fetilego ka mantšu a bonolo le a opago kgomo lenaka ka Beibeleng: “Tšohle dinoka di ya lewatleng, ’me lewatlê xa le tlale. Dinoka mo di yaxo, ke mo di tl’o xo fêla di leba xôna.”—Mmoledi 1:7.

5. Ke bjang tlhaloso ya mopsalme ka histori ya dithaba tša lefase e lego yeo e lego nakong ka mo go makatšago?

⁵ Mohlomongwe seo se makatšago kudu ke temogo ya Beibele ka histori ya dithaba. Mo ke kamoo puku ya go ithuta ya thutafsika e bolelago ka gona: “Go tloga mehleng ya pele ga Cambrian go ba go fihla lehono, mosepelo o sa felego wa go aga le go thuba dithaba o ile wa tšwela pele. . . . Ga se feela gore dithaba di ile tša tšwelela botlaseng bja mawatle ao a hweletšego, eupja gantši di ile tša sobelela nako e telele ka morago ga go bopega ga tšona, gomme ka morago tša rotoga gape.”⁠² Bapiša se le polelo ya sereto ya mopsalme: “Wa le [lefase] apeša ka madiba bo-ka seaparô; meetse a êma xodimo xa dithaba. Dithaba tša botoxa, melála ya patlama xôna-moo O e beilexo xôna.”—Psalme 104:6, 8.

“Mathomong”

6. Ke polelo efe ya Beibele yeo e dumelelanago le dikgopolo tša gona bjale tša thutamahlale mabapi le mathomo a legohle?

⁶ Temana ya mathomo-thomo ya Beibele e re: “Mathomong Modimo ó hlodile lexodimo le lefase.” (Genesi 1:1) Dinyakišišo di dirile gore bo-ra-thutamahlale ba akanye gore legohle le le bonagalago ka kgonthe le bile le mathomo. Ga se la ka la ba gona ka dinako tšohle. Molepi wa dinaledi Robert Jastrow, yo ge go tliwa ditabeng tša bodumedi a dumelago gore Modimo ga a tsebje, o ngwadile gore: “Ditaba ka botlalo di a fapana, eupja dikarolo tša bohlokwa tša bolepi bja dinaledi le dipego tša Beibele tša Genesi di a swana: lelokelelo la ditiragalo tšeo di lebišago go motho le thomile gatee-tee le ka go lebanya lebakeng le lebanego nakong, ka go phadima ga seetša le go tšwelela gatee-tee ga matla.”⁠³

7, 8. Gaešita lege ba sa dumele karolo ya Modimo ditabeng, fela ke’ng seo bo-ra-thutamahlale ba bantši ba gapeletšegago go se amogela ge e le mabapi le mathomo a legohle?

⁷ Ke therešo gore gaešita lege bo-ra-thutamahlale ba bantši ba dumela gore legohle le na le mathomo, fela ga ba amogele polelo ya gore “Modimo o [le] hlodile.” Lega go le bjalo, ba bangwe mo nakong ye ba dumela gore go thata go hlokomologa bohlatse bja go ba gona ga bohlale bjo itšego selong se sengwe le se sengwe. Moporofesara wa physics Freeman Dyson o hlalosa ka gore: “Ge ke tšwela pele ke hlahloba legohle le go ithuta ka ditaba ka botlalo tša kagego ya lona, ke mo ke hwetšago bohlatse bjo bontši bja gore ka kgopolo e itšego legohle le swanetše go ba le ile la tseba gore re a tla.”

⁸ Dyson o tšwela pele ka go dumela gore: “Ka go ba ra-thutamahlale yo a tlwaeditšwego ka mekgwa ya kgopolo le leleme la lekgolo la nywaga la masome-pedi go e na le la lesome-seswai, ga ke bolele gore kagego ya legohle e hlatsela go ba gona ga Modimo. Ke bolela feela gore kagego ya legohle e dumelelana le kgopolo ya gore monagano o tšea karolo ya bohlokwa go šomeng ga lona.”⁠⁴ Tlhaloso ya gagwe ka ntle le pelaelo e bontšha kgopolo ya go belaela dilo ya mehleng ya rena. Eupja ge re beela mokgwa wo wa go belaela dilo ka thoko, motho o kgona go hlokomela gore go na le go dumelelana mo go makatšago magareng ga thutamahlale ya mehleng yeno le polelo ya Beibele ya gore “mathomong Modimo ó hlodile lexodimo le lefase.”—Genesi 1:1.

Tša Maphelo le Tlhwekišo

9. Molao wa Beibele mabapi le malwetši a fetelago a letlalo o bontšha bjang bohlale bja kgonthe? (Jobo 12:9, 16a)

⁹ Ela hloko go akaretša ga Beibele karolo e nngwe: tša maphelo le tlhwekišo. Ge e ba mo-Isiraele a be a e-na le mmala o solegago letlalong woo o bego o belaelwa e le lephera, o be a bewa lekatana. “Mehla ka moka xe a na le bolwetši byoo, e tlo ba e a thšilafetšexo, wa dithšila. A a dulê à nnoši. Mokutwana wa xaxwe o bê kwa ntlê xa mešaša.” (Lefitiko 13:46) Gaešita le diaparo tšeo di bego di e-na le bolwetši di be di fišwa. (Lefitiko 13:52) Mehleng yeo, ye e be e le tsela e holago ya go thibela go aparetša ga bolwetši.

10. Ke ka tsela efe yeo ka yona ba bantši dinageng tše dingwe ba bego ba ka holwa ke go latela keletšo ya Beibele go tša maphelo?

¹⁰ Molao o mongwe wa bohlokwa e be e le o lego mabapi le go lahlwa ga mantle a batho, e lego ao a bego a swanetše go epelwa ka ntle ga mešaša. (Doiteronomio 23:12, 13) Molao wo ka ntle le pelaelo o ile wa šireletša ba-Isiraele malwetšing a mantši. Gaešita le lehono, mathata a magolo a tša bophelo dinageng tše dingwe a bakwa ke go se lahlwe ga tshwanelo ga ditšhila tša batho. Ge e ba batho dinageng tšeo ba be ba ka latela molao o ngwadilwego nywaga e dikete e fetilego ka Beibeleng, gona ba be ba tla ba ba phetšego gabotse kudu.

11. Ke keletšo efe ya Beibele ka go phela gabotse monaganong yeo e hweditšwego e le ye e holago?

¹¹ Tekanyetšo e phagamego ya Beibele ya tša maphelo e bile e akaretša le go phela gabotse monaganong. Seema sa Beibele se itše: “Pelo-thšweu ké ’phelô bya mmele; lehufa ké bolwetši mašapong.” (Diema 14:30) Nywageng ya morago bjale, nyakišišo ya tša kalafo e bontšhitše gore bophelo bjo bobotse bja rena bja mmele ka kgonthe bo kgongwa ke boemo bja rena bja kgopolo. Ka mohlala, Doctor C. B. Thomas wa Yunibesithi ya Johns Hopkins o ile a dira nyakišišo go ba feditšego sekolo ba sekete lebakeng la nywaga e 16, a bapetša dika tša bona tša monagano le go hlaselwa ga bona gabonolo ke malwetši. Selo setee seo a ilego a se lemoga ke gore: Ba feditšego sekolong bao ba ilego ba hlaselwa gabonolo kudu ke malwetši e bile bao ba bego ba befelwa le go belaela kudu ka tlase ga kgateletšego.⁠⁵

Beibele e Re’ng?

12. Ke ka baka la’ng Kereke ya Katholika e ile ya phegelela gore kgopolo ya Galileo mabapi le lefase ke bohlanogi?

¹² Ge e ba Beibele e le e nepagetšego gakaakaa ditabeng tša thutamahlale, gona ke ka baka la’ng Kereke ya Katholika e bolela gore thuto ya Galileo ya gore lefase le be le sepela go dikologa letšatši e be e se ya Mangwalo? Ke ka baka la tsela yeo baetapele ba ba bego ba hlatholla ditemana tše itšego tša Beibele ka yona.⁶ Na ba be ba nepile? Anke re baleng tše pedi tša ditemana tše ba di tsopotšego gomme re bone.

13, 14. Ke ditemana dife tša Beibele tšeo Kereke ya Katholika e ilego ya di diriša ka phošo? Hlalosa.

¹³ Temana e nngwe e re: “Letšatši le a hlaba, la ya la dikêla, la boêla felô xa lôna, la hlaxanêla mo le tl’o xo hlaba xôna.” (Mmoledi 1:5) Go ya ka mabaka ao a bewago ke Kereke, dipolelo tše bjalo ka “letšatši le a hlaba” le “la ya la dikêla” di bolela gore ke letšatši e sego lefase leo le sepelago. Eupja gaešita le lehono re bolela gore letšatši le a hlaba le go dikela, fela bontši bja rena re tseba gore ke lefase leo le sepelago, e sego letšatši. Ge re diriša dipolelo tše swanago le tše, re ba re hlalosa feela seo se bonagalago e le mosepelo wa letšatši bjalo ka ge le tšwelela go mmogi yo e lego motho. Mongwadi wa Beibele o be a dira sona se se swanago.

¹⁴ Temana e nngwe e re: “Lefase, methêo ya lôna O e theile wa xo se šišinyêxe neng le neng.” (Psalme 104:5) Ye e ile ya hlathollwa e le e bolelago gore lefase ka morago ga go bopja ga lona le ka mohla le be le ka se šuthe. Lega go le bjalo, temana ye ge e le gabotse e gatelela go ba ga lefase la ka mo go sa felego, e sego go se šuthe ga lona. Lefase le ka mohla le ka se ‘tlošwe’ gore le se sa ba gona goba la senywa ka ge ditemana tše dingwe tša Beibele di tiiša se. (Psalme 37:29; Mmoledi 1:4) Le gona lengwalo le ga le bolele le gatee ka mosepelo o bonalago wa lefase le letšatši. Mehleng ya Galileo e bile Kereke e sego Beibele yeo e ilego ya thibela tlhahlobišišo ya bolokologi ya thutamahlale.

Tlhagelelo le Tlholo

15. Kgopolo ya tlhagelelo ke eng, gomme e ganetšana bjang le Beibele?

¹⁵ Lega go le bjalo, go na le taba yeo go yona ba bantši ba tla bolelago gore thutamahlale ya mehleng ya lehono le Beibele di ganetšana o šoro. Bo-ra-thutamahlale ba bantši ba dumela kgopolo ya tlhagelelo yeo e rutago gore diphedi ka moka di tšwa sebopegong se senyenyane sa bophelo seo se bilego gona nywaga e dimilione e fetilego. Ka lehlakoreng le lengwe, Beibele e ruta gore sehlopha se sengwe le se sengwe se segolo sa diphedi di bopilwe ka mo go kgethegilego gomme di ikatiša feela “di e-ya ka mehuta ya tšôna.” E bolela gore motho o bopilwe “[ka] lerole la mmu.” (Genesi 1:21; 2:7) Na se ke phošo e kgolo ya thutamahlale ka Beibeleng? Pele re dira phetho, hle anke re lebeledišišeng kgaufsi kudu seo thutamahlale e se tsebago, ge se bapetšwa le seo e se akanyetšago.

16-18. (a) Ke eng seo Charles Darwin a ilego a se bona seo se mo dirilego gore a dumele tlhagelelo? (b) Re ka bolela bjang gore seo Darwin a se bonego kua Dihlakahlakeng tša Galápagos ga se ganetšane le seo Beibele e se bolelago?

¹⁶ Kgopolo ya tlhagelelo e ile ya phatlalatšwa ke Charles Darwin nakong ya lekgolo la nywaga le le fetilego. Ge a be a le Dihlakahlakeng tša Galápagos kua Pacific, Darwin o ile a makatšwa kudu ke mehuta e sa swanego ya dithaga dihlakahlakeng tše fapanego, tšeo a ilego a nagana gore ka moka ga tšona di swanetše go ba di e-tšwa mohuteng o tee feela wa batswadi. Ka baka la se a se bonego, o ile a tšweletša ka tekanyo e itšego kgopolo ya gore dilo ka moka tše di phelago di tšwa sebopegong setee sa setlogo le se senyenyane. O tiišitše gore matla ao a bego a thekga tlhagelelo ya dibopiwa tše dikgolo go tšwa go tše dinyenyane, e bile a go kgetha ga tlhago, e lego go phologa ga tše di tiilego kudu. Ka baka la tlhagelelo, o ile a bolela gore diphoofolo tša mo nageng di tšwele go dihlapi, dinonyane di tšwele go digagabi, bjalo bjalo.

¹⁷ Ge e le gabotse se Darwin a se bonego dihlakahlakeng tšeo di lego lekatana se be se sa ganetšane le Beibele, yeo e dumelelago go ba gona ga go fapa-fapana gare ga mehuta e megolo ya diphedi. Ka mohlala, merafo ka moka ya batho e tšwele bathong ba babedi feela ba pele. (Genesi 2:7, 22-24) Ka gona ga go makatše, gore mehuta yeo e sa swanego ya dithaga e be e ka tšwa mehuteng e swanago ya batswadi. Eupja di ile tša tšwela pele e le dithaga. Ga se tša ka tša fetoga dipekwa goba dintšhu.

¹⁸ Ga go mehuta e fapa-fapanego ya dithaga goba selo lege e le sefe se sengwe seo Darwin a se bonego seo se hlatsetšego gore diphedi ka moka go sa šetšwe ge e ba e le di-shark goba dinonyane tša ka meetseng, ditlou goba dinogana-meetsana, di tšwa motswading o tee. Lega go le bjalo, bo-ra-thutamahlale ba bantši ba tiiša gore tlhagelelo ga e sa hlwa e le feela kakanyetšo, eupja ke taba ya kgonthe. Ba bangwe gaešita lege ba lemoga mathata a kgopolo ye, ba bolela gore bona lega go le bjalo ba a e dumela. Ke selo se se tlwaetšwego go dira bjalo. Lega go le bjalo, re swanetše go tseba ge e ba tlhagelelo e hlatsetšwe go fihla boemong bjoo go bjona Beibele e swanetšwego ke go ba yeo e fošitšego.

Na e Hlatsetšwe?

19. Na pego ya mešaletša ya dilo tša kgale e thekga thlagelelo goba tlholo?

¹⁹ Kgopolo ya tlhagelelo e ka lekwa bjang? Tsela e lego molaleng kudu ke ya go hlahloba pego ya mešaletša ya dilo tša kgale go bona ge e ba phetogo ya lenelo go tloga mohuteng o mongwe go ya go o mongwe e ile ya direga e le ka kgonthe. Na e ile ya direga? Ga go bjalo, ka ge palo e kgolo ya bo-ra-thutamahlale ba ile ba dumela ka go botega. Yo mongwe yo e lego Francis Hitching, o a ngwala: “Ge o nyaka dikgokagano magareng ga dihlopha tše dikgolo tša diphoofolo, ruri di tloga di se gona.”⁠⁷ Go hlokega mo ga bohlatse pegong ya mešaletša ya dilo tša kgale ke mo go lego molaleng kudu mo bo-ra-tlhagelelo ba tšweleditšego dikgopolo tše dingwe tše di emago legatong la kgopolo ya Darwin ya phetogo ya ganyenyane-ganyenyane. Lega go le bjalo, therešo ke gore go tšwelela gatee-tee ga mehuta ya diphoofolo pegong ya mešaletša ya dilo tša kgale e thekga kudu tlholo e kgethegilego go feta go thekga tlhagelelo.

20. Ke ka baka la’ng tsela yeo ka yona disele di ikatišago e sa dumelele gore tlhagelelo e direge?

²⁰ Go feta moo, Hitching o bontšha gore diphedi di rulaganyeditšwe go ikatiša ka go lebanya go e-na le go fetoga selo se sengwe se šele. O re: “Disele tše phelago di itšweletša gabedi ka go nepagala mo e nyakilego go ba mo go feletšego. Tekanyo ya phošo ke e nyenyane kudu mo go se nago motšhene o dirilwego ke motho wo o ka swanago le sele. Le gona go na le dithibelo tše di logeletšwego ka gare. Dihlare di fihla bogolong bjo itšego gomme tša gana go gola go tšwela pele. Dintšhi tše di hwetšwago dienyweng di gana go fetoga selo lege e le sefe, eupja di dula e le dintšhi tša dienyweng ka tlase ga maemo lege e le afe ao a rulagantšwego go fihla mo nakong ye.”⁠⁸ Ge bo-ra-thutamahlale ba be ba tšweletša mokgwa wa go aroša legoro dintšhing tša dienyweng masomeng a mantši a nywaga a fetilego, ba ile ba palelwa ke go di dira gore di fetoge selo se sengwe se šele.

Mathomo a Bophelo

21. Ke phetho efe yeo e hlatsetšwego ke Louis Pasteur yeo e rotošetšago bo-ra-tlhagelelo bothata bjo bogolo?

²¹ Potšišo e nngwe e thata yeo bo-ra-tlhagelelo ba ilego ba palelwa ke go e araba ke ye: Mathomo a bophelo ke afe? Sebopego sa mathomo se senyenyane sa bophelo—seo go naganwago gore ka moka ga rena re tšwele go sona—se bile gona bjang? Se makgolong a nywaga a fetilego, se ka be se se sa ka sa bonala e le bothata. Batho ba bantši nakong yeo ba be ba nagana gore dintšhi di be di ka tšwa nameng e bodilego le gore mokgobo wa maratha a kgale wona ka bowona o be o ka tšweletša magotlo. Eupja nywageng e fetago e lekgolo e fetilego, ra-khemisi wa Mofora Louis Pasteur o ile a bontšha gabotse gore bophelo bo ka tšwa feela go bophelo bjo bo bilego gona pele.

22, 23. Bo-ra-tlhagelelo ba akanyetša gore bophelo bo thomile bjang, eupja ditherešo di bontšha’ng?

²² Ka gona bo-ra-tlhagelelo ba hlalosa bjang mothopo wa bophelo? Go ya ka kgopolo e tumilego kudu, go kopana ga sewelo ga dikhemikhale le matla go tšweleditše moloko wo o itletšego feela wa bophelo nywageng e dimilione e fetilego. Go thwe’ng ka molao wa motheo wo Pasteur a o hlatsetšego? The World Book Encyclopedia e a hlalosa: “Pasteur o bontšhitše gore bophelo bo ka se ke bja itlela feela ka tlase ga maemo a tša dikhemikhale le a tlhago ao a lego gona lefaseng lehono. Lega go le bjalo, nywageng e dimilione tše dikete e fetilego, maemo a tša dikhemikhale le a tlhago a be a fapane kudu”!⁠⁹

²³ Lega go le bjalo, gaešita le ka tlase ga maemo a fapanego kudu, go sa dutše go e-na le phapano e kgolo magareng ga selo se se sa phelego le se senyenyane kudu se se phelago. Michael Denton ka pukung ya gagwe ya Evolution: A Theory in Crisis, o re: “Magareng ga sele e phelago le tshepedišo e rulagantšwego ka mo go phagamego kudu e sa phelego e bjalo ka legakabje le le bonatšago goba kgapetlana ya kapoko, go na le sekgoba se segolo kudu le seo se lego molaleng mo e ka rego go a kgonega go se bona.”⁠¹⁰ Kgopolo ya gore selo seo se sa phelego se ka phela ka tiragalo ya sewelo ke e belaetšago kudu mo e ka se kgonegego. Tlhaloso ya Beibele ya gore ‘bophelo bo tšwile bophelong’ ka ge bophelo bo ile bja bopja ke Modimo, ke yeo e dumelelanago le ditherešo ka mo go kgodišago.

Lebaka Leo ka Lona e Sego Tlholo

24. Ke ka baka la’ng bo-ra-thutamahlale ba bantši ba sa dutše ba kgomaretše kgopolo ya tlhagelelo go sa šetšwe mathata a kgopolo ye?

²⁴ Ka baka la mathata ao a hwetšwago kgopolong ya tlhagelelo, ruri go dumela tlholong go lebelelwa e se ga thutamathlale, gaešita le go ba mo go makatšago. Ke ka baka la’ng se se le bjalo? Ke ka baka la’ng gaešita le motho yo a hlomphegago bjalo ka Francis Hitching yo ka potego a ilego a šupa mafokodi a tlhagelelo, a gana kgopolo ya tlholo?⁠¹¹ Michael Denton o dumela gore tlhagelelo ka diphošo tša yona ka moka, e tla tšwela pele e rutwa ka gobane dikgopolo tšeo di tswalanago le tlholo di “tsenya ka go lebanya methopo e phagametšego tlhago.”⁠¹² Ka mantšu a mangwe, therešo ya gore tlholo e akaretša Mmopi e e dira gore e se ke ya amogelwa. Ka kgonthe, ye ke tsela e swanago ya kamoo lefase le naganago ka gona ye re kopanago le yona tabeng ya mehlolo: Mehlolo ga e kgonege ka gobane ke yeo e makatšago!

25. Ge re bolela go ya ka thutamahlale, ruri ke bofokodi bofe bja tlhagelelo bjo bo bontšhago gore ga se yeo e tšeago sebaka sa tlholo ka mo go swanetšego tabeng ya go hlalosa mathomo a bophelo?

²⁵ Ka ntle le moo, kgopolo ya tlhagelelo ka boyona ke ye e belaelwago go tšwa ponong ya thutamahlale. Michael Denton o tšwela pele ka gore: “Ka ge e tloga e le kgopolo ya go agwa lefsa ga histori, gona [kgopolo ya tlhagelelo ya Darwin] go thata go e hlatsela ka boitekelo goba ka go e nyakišiša go etša ge e le se se tlwaetšwego ka thutamahlale. . . . Go feta moo, kgopolo ya thlagelelo e hlahloba lelokelelo la ditiragalo tše kgethegilego, e lego mathomo a bophelo, mathomo a bohlale le tše dingwe. Ditiragalo tše kgethegilego ga di boeletšege gomme di ka se ke tša nyakišišwa ka boitekelo lege e le bofe.”⁠¹³ Therešo ke gore kgopolo ya tlhagelelo go sa šetšwe go tuma ga yona, e na le dikgoba tše dintši le mathata. Ga e nee lebaka le kwalago la go gana pego ya Beibele ya mathomo a bophelo. Kgaolo ya pele ya Genesi 1 e nea pego e kwagalago ka mo go feletšego ya kamoo ‘ditiragalo tše tše kgethegilego’ ‘tše di sa boeletšegego’ di diregilego ka gona lebakeng la ‘matšatši’ a tlholo ao a ilego a tšea nako ya nywaga e dikete.a

Go Thwe’ng ka Meetse-fula?

26, 27. (a) Beibele e re’ng ka Meetse-fula? (b) Ka boripana, meetse a meetse-fula a swanetše go ba a ile a tšwa kae?

²⁶ Ba bantši ba šupa go se sengwe seo go naganwago gore ke kganetšano magareng ga Beibele le thutamahlale ya mehleng yeno. Pukung ya Genesi re bala gore nywageng e dikete e fetilego bokgopo bja batho e be e le bjo bogolo kudu moo Modimo a ilego a ikemišetša go ba fediša. Lega go le bjalo, o ile a laela Noage monna wa moloki gore a age sekepe se segolo sa legong, e lego areka. Ka gona Modimo o ile a tliša meetse-fula godimo ga batho. Ke Noage feela le lapa la gagwe bao ba ilego ba phologa gotee le diphoofolo tše di bego di emela mehuta ka moka ya diphoofolo. Meetse-fula e be e le a magolo kudu mo “[go ilego] xwa ba xwa khurumetšwa le dithaba ka moka tše telele tša ka tlase xa lexodimo.”—Genesi 7:19.

²⁷ Meetse ao ka moka a ilego a khupetša lefase ka moka a be a e-tšwa kae? Beibele ka boyona e a araba. Mathomong mogatong wa tlholo, ge leratadima la lefaufau le thoma go tšwelela, go bile le “meetse a ka tlase xa leratadima” le “meetse a ka xodimo xa lôna.” (Genesi 1:7; 2 Petro 3:5) Beibele e re ge Meetse-fula a e-tla: “Maroba a lexodimo a bulêxa.” (Genesi 7:11) Ka ntle le pelaelo, “meetse a ka xodimo xa [leratadima]” a ile a tšhologa gomme a bopa karolo e kgolo ya meetse a meetse-fula.

28. Bahlanka ba bogologolo ba Modimo go akaretša Jesu, ba lebeletše bjang Meetse-fula?

²⁸ Dipuku tša go ithuta tša mehleng yeno di sekametše tabeng ya go belaela meetse-fula a legohle. Ka gona re swanetše go botšiša: Na Meetse-fula ke nonwane feela, goba na a ile a ba gona e le ka kgonthe? Pele ga ge re araba seo, re swanetše go ela hloko gore barapedi ba Jehofa ba ka morago ba ile ba amogela Meetse-fula e le histori ya kgonthe; ga se ba ka ba a lebelela e le nonwane. Jesaya, Jesu, Paulo le Petro ba be ba le gare ga bao ba ilego ba a šupa e le selo seo se ilego sa direga e le ka kgonthe. (Jesaya 54:9; Mateo 24:37-39; Ba-Hebere 11:7; 1 Petro 3:20, 21; 2 Petro 2:5; 3:5-7) Eupja go na le dipotšišo tšeo di swanetšego go arabja mabapi le Meetse-fula a legohle.

Meetse a Meetse-fula

29, 30. Ke ditherešo dife mabapi le mothopo wa meetse a lefase tšeo di bontšhago gore Meetse-fula a a kgonega?

²⁹ Sa pele, na kgopolo ya go khupetšwa ga lefase ka moka ke meetse-fula ga se yeo e tlogago e sa kgonege kudu? Ga go bjalo. Ge e le gabotse, go ya tekanyong e itšego lefase le sa dutše le apešitšwe ke meetse. Karolo ya lona ya 70 lekgolong e khupeditšwe ke meetse gomme ke feela 30 lekgolong yeo e lego naga e omilego. Go feta moo, 75 lekgolong ya meetse a hlwekilego a lefase a thibeletšwe meeleng-kgapetla le lehlweng la diphoulong tša lefase. Ge lehlwa le ka moka le be le ka tologa, gona tekanyo ya lewatle e be e tla hlatlogela godimo kudu. Metse e swanago le New York le Tokyo e be e tla nyamelela.

³⁰ Go feta moo, The New Encyclopædia Britannica e re: “Kakaretšo ya go iša fase ga mawatle ka moka e lekaneditšwe go dimithara tše 3 790 (difute tše 12 430), e lego palo e kgolo kudu go feta kakaretšo ya go rotoga ga naga ka godimo ga tekanyo ya lewatle, yeo e lego dimithara tše 840 (difute tše 2 760). Ge kakaretšo ya go iša fase e atišwa ka sekgoba sa boalo bja yona, gona bogolo bja Lewatle la Lefase bo feta ka makga a 11 bogolo bja naga yeo e lego ka godimo ga tekanyo ya lewatle.”⁠¹⁴ Ka gona, ge nkabe selo se sengwe le se sengwe se bataladitšwe—ge nkabe dithaba di bataladitšwe gomme melapo ya lewatle ye išago fase e tšheleditšwe—lewatle le be le tla khupetša lefase ka moka go fihla go dimithara tše dikete tša go iša fase.

31. (a) Gore Meetse-fula a tle a direge, ke’ng seo se swanetšego go ba e ile ya ba boemo bja lefase pele ga Meetse-fula? (b) Ke’ng seo se bontšhago gore go a kgonega gore dithaba e be e le tša tlasana le gore melapo ya lewatle e be e le e sa išego fase kudu pele ga Meetse-fula?

³¹ Gore Meetse-fula a tle a be gona, melapo ya lewatle ya pele ga Meetse-fula e swanetše go ba e be e le yeo e sa išego fase kudu, gomme dithaba di le tlasana go feta kamoo di lego ka gona lehono. Na se se a kgonega? Puku e nngwe ya go ithuta e re: “Moo dithaba tša lefase ga bjale e lego tše telele go fihla bogodimong bjo boifišago, ke mo mawatle le melala ka nako e nngwe nywageng e dimilione e fetilego, di kilego tša ikala di bataletše ka go swana. . . . Mesepelo ya boalo bja dikontinente e dira gore naga e rotoge go fihla bogodimomg bjo go bjona go ka phelago feela diphoofolo tše matla kudu le dihlare tše thata kudu, ge ka lehlakoreng le lengwe e dira gore e nwelele le go dula e khupeditšwe botseng bjo kgahlišago bjo lego fase-fase ka tlase ga lewatle.”⁠¹⁵ Ka ge dithaba le melapo ya lewatle di rotoga le go theoga, gona go molaleng gore ka nako e nngwe dithaba e be e se tše di telele go etša ge di le bjalo mo nakong ye gomme melapo e megolo ya lewatle e be e se yeo e išago fase go swana le lehono.

32. Ke’ng seo se swanetšego go ba se ile sa direga ka meetse a Meetse-fula? Hlalosa.

³² Go diragetše’ng ka meetse a Meetse-fula ka morago ga Meetse-fula? A swanetše go ba a ile a nwelela melapong ya lewatle. Bjang? Bo-ra-thutamahlale ba dumela gore dikontinente di godimo ga maalo a magolo. Go sepela ga boalo bjo go bakela diphetogo teka-tekanyong ya bokagodimo bja lefase. Mafelong a mangwe lehono, go na le melete ya meetse ya ka tlase e megolo e fetago dikhilomithara tše lesome go iša fase mellwaneng ya boalo bjo.⁠¹⁶ Go tloga go ka kgonega gore—mohlomongwe ka go kgwathwa ke Meetse-fula ka bowona—boalo bo ka ba bo ile bja šutha, botlase bja lewatle bja theogela fase, gomme melete e megolo ya bulega ya dumelela meetse gore a gope nageng.b

Na go na le Mehlala ya Meetse-fula?

33, 34. (a) Ke bohlatse bofe bjo bo-ra-thutamahlale ba šetšego ba e-na le bjona bjoo mo gongwe e ka bago bja go hlatsela Meetse-fula? (b) Na ke mo go kwalago go bolela gore bo-ra-thutamahlale ba ka ba ba sa hlalose bohlatse gabotse?

³³ Ge e ba re dumela gore meetse-fula a magolo a ka ba a ile a direga, gona ke ka baka la’ng bo-ra-thutamahlale ba sa hwetše mohlala wa wona? Mohlomongwe ba o hweditše, eupja ba hlalosa bohlatse ka tsela e nngwe e šele. Ka mohlala, thutamahlale e apareditšego e ruta gore bokagodimo bja lefase bo fetotšwe sebopego mafelong a mantši ke meela-kgapetla e matla ya lehlwa nakong ya lelokelelo la mehla ya meela ya lehlwa. Eupja bohlatse bjo bo lego molaleng bja go šutha ga moela wa lehlwa ka dinako tše dingwe bo ka bakwa ke matla a meetse. Ka gona, go ka direga gore bohlatse bjo bongwe bja Meetse-fula bo hlaloswa ka phošo e le bohlatse bja mehla ya meela ya lehlwa.

³⁴ Diphošo tše swanago di ile tša dirwa. Re bala mabapi le nako yeo ka yona bo-ra-thutamahlale ba bego ba tšweletša kgopolo ya bona ya mehla ya meela ya lehlwa gore: “Ba be ba hwetša mehla ya lehlwa mogatong o mongwe le o mongwe wa histori ya thutafsika, ka go dumelelana le filosofi ya teka-tekano (uniformity). Lega go le bjalo, go hlahlobišiša ka kelohloko bohlatse nywageng ya morago bjale, go latotše e mentši ya mehla ye ya meela ya lehlwa; go thomega ga tšeo di kilego tša hlaloswa pele e le go kgobelwa ga mobu le mafsika lehlweng go hlatholotšwe lefsa e le mebotwana yeo e agilwego ke meela ya leraga, go kgerega ga mmu wa ka tlase ga meetse le go bilokana ga melapo ya meetse: meetse-fula a meetse a bilokanago ao a rwalago mobu, mohlaba le lekgwara go ya botlaseng bja lewatle le išago fase kudu.”⁠¹⁸

35, 36. Ke bohlatse bofe bjo bo lego pegong ya mešaletša ya dilo tša kgale le bjo bo lego go thutafsika bjo bo ka tswalanywago le Meetse-fula? Hlalosa.

³⁵ Bohlatse bjo bongwe bja Meetse-fula go bonala bo hwetšwa pegong ya mešaletša ya dilo tša kgale. Ka nako e nngwe go ya ka pego ye, dinkwe tše di nago le meno a magolo a bogale di ile tša khukhunetša diphoofolo tšeo e lego dijo tša tšona Yuropa, dipere tše kgolo go feta tšeo di lego gona mo nakong ye di ile tša ralala le Amerika Leboa gomme ditlou tša manaka a matelele tša boya di ile tša fula Siberia. Ka morago, go dikologa lefase ka moka mehuta ye ya diamuši e ile ya fela. Ka nako e swanago go ile gwa ba le phetogo ya gatee-tee ya tlelaemete. Ditlou tša manaka a matelele tša boya tše dikete tše masome-some di ile tša bolawa gomme tša gwama gatee-tee kua Siberia.c Alfred Wallace, e lego motho yo a tumilego kudu yo a phetšego mehleng ya Charles Darwin, o ile a ela hloko gore tshenyo e bjalo e aparetšago e swanetše go ba e ile ya bakwa ke tiragalo ya lefase ka bophara e arogilego.⁠¹⁹ Ba bantši ba ile ba bontšha gore tiragalo ye e be e le Meetse-fula.

³⁶ Sehlogo sa barulaganyi ka go makasine wa Biblical Archaeologist se boletše gore: “Ke gabohlokwa go gopola gore taba ya meetse-fula a magolo ke e nngwe ya dikanegelo tše di tsebjago ka bophara setšong sa batho . . . Lega go le bjalo, seo se hlaloswago ke dikanegelo tšeo di hweditšwego methopong ya Near East ke gore go ka ba go bile le meetse-fula a kgonthe a ditekanyo tše dikgolo ao e lego a nako e itšego ya mehleng ya pula e ntši . . . nywaga e dikete-kete e fetilego.”⁠²⁰ Mehla ya pula e ntši e bile mehla yeo ka yona boalo bja lefase bo bego bo thapile go feta mo nakong ye. Matsha a meetse a hlwekilego go dikologa lefase ka moka e be e le a magolo kudu. Go akanywa gore go thapa moo go be go bakilwe ke dipula tše dikgolo tšeo di tswalanywago le go fela ga mehla ya lehlwa. Eupja ba bangwe ba šišintše gore lebakeng le lengwe, go thapa ka mo go feteletšego ga boalo bja lefase go bakilwe ke Meetse-fula.

Batho ga se ba ka ba a Lebala

37, 38. Ra-thutamahlale o mongwe o bontšha bjang gore ka go ya ka bohlatse Meetse-fula a ka ba a bile gona, gomme re tseba bjang gore a ile a ba gona e le ka kgonthe?

³⁷ Moporofesara wa thutafsika John McCampbell o kile a ngwala gore: “Diphapano tša kgonthe magareng ga kotsi ya Beibele [Meetse-fula] le diphetogo tša lefase ga se tše di lego mabapi le tsebišo ya kgonthe ya thutafsika, eupja ke tša mabapi le ditlhathollo tša dintlha tšeo. Tlhathollo yeo e ratwago e tla ithekga kudu ka setlogo le dikakanyetšo tša morutwana ka o tee.”⁠²¹

³⁸ Gore Meetse-fula a ile a ba gona go bonwa therešong ya gore batho le ka mohla ga se ba ka ba a lebala. Go dikologa lefase ka moka, mafelong a kgole kudu go etša Alaska le Dihlakahlaka tša Lewatle la Borwa, go na le dinonwane tša kgale mabapi le ona. Babudi ba setlogo ba Amerika ba pele ga tlhabologo ya Columbia, gaešita le ma-Australia a Setlogo ka moka ga bona ba na le dinonwane tše di lego mabapi le Meetse-fula. Gaešita lege dipego tše dingwe di fapana ka ditaba ka botlalo, fela therešo ya motheo ya gore lefase le ile la apešwa ke meetse-fula le gore ke batho ba sego kae feela ba ba ilego ba phološwa sekepeng seo se dirilwego ke motho e tšwelela mo e nyakilego e ka ba dikanegelong ka moka ga tšona. Tlhaloso e nnoši ya go amogelwa mo go bjalo mo go aparetšego ke ya gore Meetse-fula e bile tiragalo ya histori.d

39. Ke bohlatse bofe bjo bo oketšegilego bjo re bo bonego bja therešo ya gore Beibele ke lentšu la Modimo, e sego la motho?

³⁹ Ka gona, Beibele e dumelelana le thutamahlale ya mehleng yeno ka dikarolo tša bohlokwa. Moo go nago le go thulana ga tše tše pedi, bohlatse bja thutamahlale ke bjo bo belaetšago. Moo di dumelelanago, Beibele gantši ke yeo e nepagetšego kudu mo re swanetšego go dumela gore e hweditše tsebišo ya yona bohlaleng bjo bo phagametšego motho. Ka kgonthe go dumelelana ga Beibele le thutamahlale yeo e hlatsetšwego go nea bohlatse bjo bo oketšegilego bja gore ke lentšu la Modimo, e sego la motho.

[Mongwalo wa tlase]

[Lepokisi go letlakala 105]

“[Ka] Lerole”

“The World Book Encyclopedia” e a bega: “Dikarolo ka moka tša khemikhale tšeo di bopago dilo tše phelago di gona gaešita le ka go dilo tše sa phelego.” Ka mantšu a mangwe, dikhemikhale tša motheo tšeo di thomago go bopa dilo tše phelago, go akaretša motho di hwetšwa gaešita le lefaseng ka bolona. Se se dumelelana le polelo ya Beibele ya gore: “Morêna Modimo a na a bopa motho, [ka] lerole la mmu.”—Genesi 2:7.

[Lepokisi go letlakala 107]

‘Ka Seswantšho sa Modimo’

Ba bangwe ba šupa dikarolo tše di swanago tša mmele magareng ga motho le diphoofolo tše dingwe go hlatsela tswalano ya bona. Lega go le bjalo, ba swanetše go dumela gore matla a monagano wa motho ke ao a phagametšego kudu a phoofolo lege e le efe. Ke ka baka la’ng motho a e-na le bokgoni bja go dira ditokišetšo le go rulaganya lefase leo le mo dikologilego, bokgoni bja go rata, bohlale bjo bo phagamego, letswalo, go gopola ka nako e fetilego, ya gona bjale le e tlago? Tlhagelelo e ka se ke ya kgona go araba se. Eupja Beibele e a araba, ge e bolela gore: “Ké mo Modimo a bopilexo motho, a mmopa ka xo ithswanthša, a mmopa ka xo swanthša ka Yêna Modimo.” (Genesi 1:27) Ge e le ka go kgona ga motho go nagana le go kgethologanya botse le bobe gotee le bokgoni bja tlhago, ruri motho ke seswantšho sa Tatagwe wa legodimo.

[Diagram/Seswantšho go letlakala 109]

(For fully formatted text, see publication)

Beibele e nea tlhaloso e nepagetšego ya modikologo wa meetse a lefase

[Seswantšho go letlakala 99]

Tlhaloso ya Beibele ya lefase leo le lego sebakabakeng e dumelelana gabotse le seo balepi ba dinaledi ba se begilego e le seo ba se bonego

[Seswantšho go letlakala 102]

Beibele ga e itsenye tabeng ya go bolela ge e ba lefase le sepela go dikologa letšatši goba letšatši le sepela go dikologa lefase

[Seswantšho go letlakala 113]

Ge nkabe lefase le be le bataletše le se na dithaba le mekoti, gona le be le tla apešwa ka mo go feletšego ke meetse a mantši

[Seswantšho go letlakala 114]

Ditlou tša manaka a matelele tša boya tšeo di ilego tša gwama gatee-tee ka morago ga go hwa ga tšona di ile tša hwetšwa

[Seswantšho go letlakala 115]

Louis Pasteur o ile a hlatsela gore bophelo bo ka tšwa feela bophelong bjo bo šetšego bo le gona