Madi a Bohlokwa bakeng sa Bophelo

Madi a ka phološa bjang bophelo bja gago? Ga go belaetše gore se ke se se kgahlišago go wena ka gobane madi a kgokaganywa le bophelo bja gago. Madi a iša oksitšene mmeleng wa gago ka moka, a tloša carbon dioxide, a go thuša go amogela diphetogo tša thempheretšha le go go thuša go lwantšha bolwetši.

Go kgokagana ga bophelo le madi go boletšwe nako e telele pele ga ge William Harvey a hlahloba tshepedišo ya go elela ga madi ka 1628. Melao ya motheo ya madumedi a magolo e lebiša tlhokomelo go Monei wa Bophelo, yo a ntšhitšego sa mafahleng a gagwe ka bophelo le madi. Ramolao wa Mokriste wa mo-Juda o boletše ka yena gore: “Yena ka noši o nea batho bohle bophelo le mohemo le dilo tšohle. Ka gobane ka yena re a phela, re a sepela gomme re gona.”a

Batho bao ba dumelago go Monei yo bjalo wa Bophelo ba holofela gore ditaelo tša gagwe ke tša go re hola ka mo go sa felego. Moporofeta wa mo-Hebere o mo hlalositše e le “E a go rutago tše di go holago, E a go sepedišago tseleng ye o swanetšego go sepela go yona.”

Kgonthišetšo yeo e lego go Jesaya 48:17 (NW) ke karolo ya Beibele, e lego puku yeo e hlompšhago ka baka la ditekanyetšo tše di lokilego tšeo di kgonago go re hola ka moka. E re’ng ka go diriša ga batho madi? Na e bontšha kamoo maphelo a ka phološwago ka gona ka madi? Ge e le gabotse, Beibele e bontšha ka mo go kwalago gore madi ga se feela seela se se raraganego sa bophelo. E bolela ka madi ka makga a 400, gomme tše dingwe tša ditšhupetšo tše di akaretša go phološwa ga bophelo.

Tšhupetšong e nngwe ya pele, Mmopi o itše: “Selo se sengwe le se sengwe seo se phelago le seo se sepelago e tla ba dijo tša lena. . . . Eupja le se ke la ja nama yeo e sa nago le madi a bophelo go yona.” O okeditše ka gore: “Gobane madi a lena a bophelo ke tla a nyaka,” gomme ka morago a iletša polao. (Genesi 9:3-6, New International Version) O boletše seo go Noage, rakgolokhukhu wa bohle yo a hlompšhago ka kudu ke ba-Juda, ma-Moseleme le Bakriste. Ka gona batho ka moka ba ile ba lemošwa gore go ya ka pono ya Mmopi, madi a emela bophelo. Se e be e le se se fetago molao wa kiletšo ya dijo. Go molaleng gore go be go akaretšwa molao wa motheo wa go loka. Madi a motho a bolela se sengwe se segolo gomme ga se a swanela go dirišwa gampe. Ka morago Mmopi o ile a oketša dintlha tšeo go tšona re ka bonago gabonolo ditaba tše di swanetšego tšeo a di kgokaganyago le madi a bophelo.

Gape o ile a bolela ka madi ge a be a nea thulaganyo ya Molao go Isiraele ya kgale. Gaešita lege batho ba bantši ba hlompha bohlale le melao ya thulaganyo yeo, ba sego kae ba lemoga melao ya yona e megolo ka madi. Ka mohlala: “Ge motho lege e le mang wa ngwako wa Isiraele goba modiiledi yo a dulago gare ga bona a ka ja madi lege e le afe, sefahlego Sa-ka se tla furalela motho yo a jago madi, gomme ke tla mo kgaola setšhabeng sa gabo. Ka gobane bophelo bja nama bo mading.” (Lefitiko 17:10, 11, Tanakh) Ka morago Modimo o ile a hlalosa seo motsomi a bego a swanetše go se dira ka phoofolo e hwilego: “O tla tšholla madi a yona gomme a a khupetša ka mmu. . . . Le se ke la ja madi a nama lege e le efe, ka gobane bophelo bja nama yohle ke madi a yona. Mang le mang yo a a jago o tla kgaolwa.”—Lefitiko 17:13, 14, Ta.

Bjale bo-ra-thutamahlale ba tseba gore thulaganyo ya Molao ya ba-Juda e be e godiša bophelo bjo bobotse bja mmele. Ka mohlala, e be e nyaka gore mantle a ntšhetšwe ka ntle ga mešaša gomme a khupetšwe le gore batho ba se je nama yeo e nago le kotsi e kgolo ya bolwetši. (Lefitiko 11:4-8, 13; 17:15; Doiteronomio 23:12, 13) Lege molao wo o lego mabapi le madi o be o e-na le dibopego tša tša maphelo, go be go akaretšwa go gontši kudu. Madi a be a e-na le tlhaloso ya seswantšhetšo. A be a emela bophelo bjo bo neilwego ke Mmopi. Ka go swara madi e le a kgethegilego, batho ba be ba bontšha go ithekga ka yena bakeng sa bophelo. Ee, lebaka le legolo leo ka lona ba bego ba sa swanela go ja madi e be e se gore a be a sa lokela bophelo, eupja gore a be a bolela se se kgethegilego go Modimo.

Molao o boletše leboelela thibelo ya Mmopi tabeng ya go ja madi bakeng sa go thekga bophelo. “Le se ke la ja madi; a tšholleleng mobung bjalo ka meetse. Le se ke la a ja, e le gore le atlege le bana ba lena bao ba le latelago, gobane le tla ba le dira se se lokilego.”—Doiteronomio 12:23-25, NIV; Dt 15:23; Lefitiko 7:26, 27; Hesekiele 33:25.b

Go fapana le kamoo ba bangwe ba naganago ka gona lehono, molao wa Modimo ka madi o be o sa swanela go hlokomologwa feela ka gobane go tšweletše boemo bja tšhoganetšo. Mathateng a nakong ya ntwa, bahlabani ba bangwe ba ba-Isiraele ba ile ba bolaya diphoofolo gomme “ba di ja di sa na le madi.” Ka baka la boemo bja tšhoganetšo, na go be go dumelelega gore ba phološe maphelo a bona ka madi? Aowa. Molaodi wa bona o ile a bolela gore seo ba se dirilego se be se sa dutše se fošagetše o šoro. (1 Samuele 14:31-35) Ka gona, lege bophelo bo le bohlokwa, Monei wa rena wa Bophelo le ka mohla ga se a ka a bolela gore ditekanyetšo tša gagwe di ka hlokomologwa boemong bja tšhoganetšo.

MADI LE BAKRISTE BA THEREŠO

Bokriste bo eme kae tabeng ya go phološa bophelo bja motho ka madi?

Jesu e be e le monna yo a botegago, e lego lebaka leo ka lona a hlompšhago kudu gakaakaa. O be a tseba gore Mmopi o boletše gore go ja madi go fošagetše le gore molao wo e be e le o tlamago. Ka gona, go na le lebaka le le kwalago la go dumela gore Jesu o be a tla thekga molao wo o lego mabapi le madi gaešita lege a be a gapeletšega gore a dire se se fapanego. Jesu “ga se a ka a dira phošo, [gomme] ga go a ka gwa hwetšwa boradia molomong wa gagwe.” (1 Petro 2:22, Knox) Ka gona o beetše balatedi ba gagwe mohlala, go akaretša mohlala wa go hlompha bophelo le madi. (Ka morago re tla ahla-ahla tsela yeo ka yona madi a Jesu ka noši a akaretšwago tabeng ye e bohlokwa yeo e kgomago bophelo bja gago.)

Ela hloko seo se diregilego ge nywaga e mentši ka morago ga lehu la Jesu, go be go rotoga potšišo yeo e lego mabapi le ge e ba motho yo e bago Mokriste a swanetše go boloka melao ka moka ya Isiraele. Se se ile sa ahla-ahlwa lekgotleng la sehlopha se bušago sa Bakriste, seo se bego se akaretša baapostola. Ngwanabo Jesu yo e lego bana ba mosadi le yena, Jakobo, o ile a tsopola mangwalong ao a nago le ditaelo tšeo di lego mabapi le madi tšeo di boditšwego Noage le setšhaba sa Isiraele. Na ditaelo tše bjalo e be e tla ba tše di tlamago go Bakriste?—Ditiro 15:1-21.

Lekgotla leo le ile la romela phetho ya lona go diphuthego ka moka: Bakriste ga se ba swanela go boloka thulaganyo ya molao yeo e neilwego Moše, eupja go “swanetše” gore ba “[ile] didimo tša medimo ya diswanthšô, le madi, le tše di tlimilwexo [tše di sa ntšhwago madi], le bootswa.” (Ditiro 15:22-29) Baapostola ba be ba sa bee molao feela wa kiletšo goba wa dijo. Taelo e hlomile ditekanyetšo tše di lokilego tša motheo, tšeo Bakriste ba pele ba ilego ba dumelelana le tšona. Mo e ka bago nywaga e lesome ka morago ba ile ba lemoga gore ba be ba sa dutše ba swanetše “xo ila didimo tša medimo, le madi, le tše di tlimilwexo, le bootswa.”—Ditiro 21:25.

O a tseba gore batho ba dimilione ba tsena dikereke. Bontši bja bona mo gongwe ba be ba tla dumela gore melao ya Bokriste e akaretša go se rapele medimo ya diswantšho le go se be le karolo boitshwarong bjo bo gobogilego kudu. Lega go le bjalo, re swanetše go lemoga gore baapostola ba bea go ila madi tekanyong e swanetšego e phagamego go swana le go phema diphošo tšeo. Taelo ya bona e phethile ka gore: “Xe Le ila tšôna, e tlo ba xo dira xa-botse.—Thabang!”—Ditiro 15:29.

Ke kgale taelo ya baapostola e kwešišwa e le yeo e tlamago. Eusebius o bolela ka mosadi yo mofsa yoo go ya bofelong bja lekgolo la bobedi la nywaga pele a e-hwa ka baka la tlaišo, a ilego a bolela ntlha ya gore Bakriste “ga se ba dumelelwa go ja madi gaešita le a diphoofolo tšeo di se nago tlhaloganyo.” O be a sa diriše tshwanelo ya go hwa. O be a nyaka go phela, eupja o be a ka se ke a kwanantšha melao ya gagwe ya motheo. Na ga o hlomphe bao ba beago molao wa motheo ka godimo ga mohola wa motho ka noši?

Ra-thutamahlale Joseph Priestley o phethile ka gore: “Thibelo ya go ja madi yeo e neilwego Noage, e bonala e le yeo e tlamago go ditlogolo tša gagwe ka moka . . . Ge e ba re ka hlatholla thibelo ya baapostola go ya ka seo se bego se dirwa ke Bakriste ba pele, bao go ka se kego gwa naganwa gore ga se ba ka ba kwešiša gabotse seo e se bolelago le seo e se akaretšago, re ka fo phetha ka gore e be e reretšwe go ba e tiilego le ya ka mo go sa felego; ka gobane madi ga se a ka a jewa ke Bakriste lege e le bafe ka makgolo a mantši a nywaga.”

GO THWE’NG KA GO DIRIŠA MADI E LE SEHLARE SA KALAFO?

Na thibelo ya Beibele ya madi e be e tla akaretša go dirišwa ga ona ga tša kalafo, bjalo ka ditšhelo tša madi, tšeo go lego molaleng gore di be di sa tsebje mehleng ya Noage, Moše, goba baapostola?

Lege kalafo ya mehleng yeno yeo e dirišago madi e be e se gona nakong yeo, ruri go diriša madi go tša kalafo ga se selo sa mehleng yeno. Ka nywaga e ka bago 2 000 kua Egipita le mafelong a mangwe, “madi [a batho] a be a lebelelwa e le sehlare se segolo sa lephera.” Ngaka e ile ya utolla kalafo yeo e ilego ya newa morwa wa Kgoši Esar-haddon nakong ya ge setšhaba sa Asiria se be se tšwetše pele kudu ka thekinolotši: “[Morwa wa kgoši] o kaone kudu; kgoši, mong’a-ka, a ka thaba. Go thoma letšatšing la bo-22 ke (mo) nea madi gore a nwe, o tla (a) nwa ka matšatši a 3. Matšatšing a mangwe a 3 ke tla (mo nea madi) bakeng sa mohola wa ka gare.” Esar-haddon o be a e-na le ditirišano le ba-Isiraele. Lega go le bjalo, ka ge ba-Isiraele ba be ba e-na le Molao wa Modimo, le ka mohla ba be ba ka se nwe madi e le sehlare sa kalafo.

Na madi a be a dirišwa e le sehlare sa kalafo mehleng ya ba-Roma? Seithuti sa tša tlhago Pliny (yo a bilego gona ka nako e swanago le ya baapostola) le ngaka ya lekgolong la bobedi la nywaga Aretaeus ba bega gore madi a batho e be e le sehlare sa go alafa dithunthwane. Tertullian o ngwadile ka morago gore: “Ela hloko bao ka lenyora la megabaru mosakong wa pontšho, ba tšeago madi a mafsa a dikebekwa tše kgopo . . . ba ya go alafa dithunthwane tša bona ka ona.” O ile a ba bapiša le Bakriste bao “ba sa tšhelego gaešita le madi a diphoofolo dijong [tša bona] . . . Ge le leka Bakriste le ba nea di-sausage tšeo di tletšego madi. Ee, le kgodišegile gore [seo] go bona ga se sa dumelelwa.” Ka gona, Bakriste ba pele ba be ba ka upja ba ipea kotsing ya lehu go e na le go ja madi.

Puku ya Flesh and Blood e bega gore, “Madi ka tsela yeo a lego ka yona letšatši le lengwe le le lengwe ga se a ka a . . . šiiwa ke nako e le motswako dihlareng tša kalafo le maleeng. Ka mohlala ka 1483, Louis XI wa Fora o be a le dinaleng tša lehu. ‘O be a babja kudu letšatši le lengwe le le lengwe, gomme dihlare tša kalafo di sa mo hole gaešita lege e be e le tša mohuta o sa tlwaelegago; ka gobane o be a holofetše ka mo go feletšego gore o tla fodišwa ke madi a batho ao a bego a a tšea le go a nwa a e-tšwa go bana ba bangwe.’”

Go thwe’ng ka go tšhela madi? Boitekelo ka se bo thomile mo e ka bago mathomong a lekgolo la bo-16 la nywaga. Thomas Bartholin (1616-80), moporofesara wa thuto ya dibopego tša diphedi Yunibesithing ya Copenhagen o ile a gana ka gore: ‘Bao ba gapeletšago go dirišwa ga madi a batho bakeng sa dikalafo tša malwetši a ka gare ba bonala ba a diriša gampe le go dira sebe se sešoro. Makgema ga a amogelwe. Ke ka baka la’ng re sa hlaswe bao ba šilafatšago dikgokgokgo tša bona ka madi a batho? Go amogela madi a šele ao a tšwago mogalatšhikeng wo o kgaogilego, e ka ba ka molomo goba ka didirišwa tša tšhelo ya madi le gona go a swana. Bathomi ba tšhomišo ye ba tšhošitšwe ke molao wa Modimo, woo ka wona go ja madi go ileditšwego.’

Ka gona, batho bao ba naganago ba nywaga-kgolong e fetilego ba ile ba lemoga gore molao wa Beibele o be o dira tabeng ya go tsenya madi mogalatšhikeng go fo swana le ge o be o dira tabeng ya go a tsenya ka ganong. Bartholin o phethile ka gore: “Tsela lege e le efe ya go tsenya [madi] e dumelelana le e nngwe gomme morero ke o swanago, gore ka madi a mmele wo o babjago o fepje goba o alafše.”

Kakaretšo ye e ka go thuša go kwešiša boemo bjo go ka se rerišanwego ka bjona bja bodumedi bja Dihlatse tša Jehofa. Di lebelela bophelo e le bja bohlokwa kudu gomme di tsoma tlhokomelo e botse ya tša kalafo. Eupja di ikemišeditše go se robe tekanyetšo ya Modimo yeo e sa kago ya fetoga: Bao ba hlomphago bophelo e le mpho e tšwago go Mmopi ga ba leke go phološa bophelo ka go ja madi.

Le gona, go boletšwe ka nywaga e mentši gore madi a phološa maphelo. Dingaka di ka hlalosa makga ao go ona motho o mongwe a lahlegetšwego ke madi o šoro eupja a tšhelwa madi gomme ka morago a kaonefala kapejana. Ka gona mo gongwe o ka ipotšiša, ‘Se ke sa bohlale goba sa bošilo gakaaka’ng go ya ka tša kalafo?’ Go newa bohlatse bja tša kalafo bakeng sa go thekga kalafo ya madi. Ka gona, o swanetše go hwetša dintlha ka bowena e le gore o dire kgetho ka morago ga go kwešiša ka botlalo se se akaretšwago mabapi le madi.

[Mengwalo ya tlase]

[Lepokisi go letlakala 4]

“Mo melao e akaretšago ya motheo yeo e beilwego ka go lebanya le ka thulaganyo [go Ditiro 15] e swanelega e le ya bohlokwa, yeo e neago bohlatse bjo bo tiilego kudu bja gore menaganong ya baapostola ye e be e se thulaganyo ya nakwana, goba tekanyetšo ya nakwana.”—Moporofesara Édouard Reuss, Yunibesithing ya Strasbourg.

[Box/Picture on page 5]

Martin Luther o ile a šupa go seo se bolelwago ke taelo ya baapostola ka gore: “Ge e ba re nyaka go ba le kereke yeo e dumelelanago le lekgotla le, . . . gona re swanetše go ruta le go phegelela gore go tloga bjale, ga go kgoši, morena, modudi wa naga, goba mmotlana yo a swanetšego go ja magantshe, kgama goba kolobe, tšeo di apeilwego ka madi . . . Badudi ba naga le babotlana ba swanetše go phema kudu-kudu “sausage” e khubedu le “sausage” ya madi.”

[Credit Line]

Woodcut by Lucas Cranach

[Lepokisi go letlakala 6]

“Modimo le batho ba lebelela dilo ka ditsela tše di fapanego kudu. Seo se bonagalago se le bohlokwa mahlong a rena gantši e ba seo se sego bohlokwa ge se lekanywa ka bohlale bjo bo sa felego; gomme se se bonagalago e se sa bohlokwa go rena gantši ke sa bohlokwa bjo bogolo go Modimo. Go be go le bjalo go tloga mathomong.”—“An Enquiry Into the Lawfulness of Eating Blood,” Alexander Pirie, 1787.

[Pictures on page 3]

Medicine and the Artist by Carl Zigrosser/Dover Publications

[Seswantšho go letlakala 4]

Lekgotleng leo le tumilego, sehlopha se bušago sa Bakriste se ile sa tiiša gore molao wa Modimo mabapi le madi e sa dutše e le o tlamago

[Seswantšho go letlakala 7]

Go sa šetšwe mafelelo, Bakriste ba pele ba ile ba gana go roba molao wa Modimo mabapi le madi

[Credit Line]

Painting by Gérôme, 1883, courtesy of Walters Art Gallery, Baltimore