Bohlatse bja go Rereša ga Lentšu la Modimo
Na ke therešo goba maaka?—Beibele e ile ya fetišwa ka nywaga yohle ka ntle le diphetogo.
Na ke therešo goba maaka?—Diphapano tše diketekete mengwalong ya Beibele di fokodiša go bitšwa ga yona gore ke Lentšu la Modimo.
PELE ga ge o araba dipotšišo tšeo, hle ela hloko tsebišo e nngwe yeo e ilego ya tšweletšwa morago bjale Pontšhong ya “Lentšu la Modimo” yeo e bego e swaretšwe Bokgobapukung bja Chester Beatty kua Dublin, Ireland.
Ditsekana tše di gagogilego tša matlakala a papirase di a senyega ge nywaga e dutše e e-ya. Eupja dipapirase tša Chester Beatty ke mengwalo e bohlokwa kudu ka bokgobapukung. Di ile tša epollwa dirapeng tša Copitic (tša Egipita) mo e ka bago ka 1930. Mohlomphegi Frederic Kenyon o itše, “[E bile] selo seo se hweditšwego seo se ka phenkgišwago feela ke Codex Sinaiticus.”
Matlakala a a ngwadilwego ka seatla a papirase ao a lego ka sebopego sa codex a ile a ngwalollwa lekgolong la nywaga la bobedi, la boraro le la bone la Mehla e Tlwaetšwego ya rena. Ra-bokgobapuku Wilfrid Lockwood o itše, “Tše dingwe di swanetše go ba di ile tša ngwalollwa gabotse nywageng e lekgolo ya ge di be di rulaganywa go tšwa go tša mathomo.” (Mongwalo o sekamego ke wa rena.) Codex e nngwe e na le Diebangedi tše nne le puku ya Ditiro. E nngwe e na le a mantši a mangwalo a moapostola Paulo, go akaretša le lengwalo la gagwe leo le ngwaletšwego ba-Hebere.
Go ngwalolla mengwalo e swanago le ye go be go lapiša gomme go be go ka tšweletša diphošo. Lega go le bjalo, go be go le bonolo go bala tlhaka ka mo go fošagetšego goba go tshela mothaladi, go sa šetšwe gore mongwalolodi o be a le šedi gakaakang. Ka dinako tše dingwe mongwalolodi o be a kgahlišwa kudu ke go hwetša taba le tlhaloso ya mathomo go fetiša mantšu a kgonthe. Ka ge dikopi di ile tša ngwalollwa, gona diphošo di be di dula di le gona. Baithuti ba ditemana ba ile ba rulaganya ka magoro mengwalo yeo e nago le diphapano tše swanago. Di-papirase tše tša Chester Beatty, tšeo e lego mengwalo ya kgale e bohlokwa ya Beibele ya Segerika yeo e lego gona di neile baithuti tsebišo e mpsha e bohlokwa ka dilo yeo e bego e sa lebelelwa, ka ge di be di sa dumelelane le le tee la magoro ao a hlamilwego.
Pele ga mehla ya Jesu, gomme kudu-kudu ka morago ga go senywa ga Jerusalema (607 B.C.E.) le ka morago ga go phatlalala ga ba-Juda, dikopi tše dintši tšeo di ngwadilwego ka seatla tša Mangwalo a makgethwa a Sehebere di ile tša dirwa. Mo e ka bago ka 100 C.E. babuši ba ba-Juda ba Re ba diriša dikopi tše bjalo go hlama ditemana tša Sehebere tšeo di amogelwago ke Ba-Juda bao ba kgomaretšego kudu segologolo.
Le bona ba ile ba bea melawana a thata go leka go kgonthišetša gore lengwalo le ngwalollwa ka mo go nepagetšego. Ba ile ba kgetholla ditaba tšeo di ka dirišwago gaešita le go kgetholla bogolo le dikgoba magareng ga ditlhaka, mantšu, methaladi le dikarolo. Ba itše, “go be go se lentšu goba tlhaka goba gaešita le yod [tlhaka e nyenyane kudu ditlhakeng tša Sehebere], yeo e bego e swanetše go ngwalwa ka hlogo.” Ka gona bangwalolodi ba ile ba tšweletša dipuku tša go swana le Torah (thuto), tšeo di nago le dipuku tša mathomo tše hlano tša Beibele le puku ya Esitere. Pukwana ya lenaneo la pontšho a itše mengwalo e bjalo ya temana ya Sehebere “e bontšha tekanyo e kgahlišago ya go swana.”
Diphošo tšeo di ilego tša khukhunela ka mengwalong ya Sehebere gotee le ya Bakriste ya Segerika ke tše kgolo gakaaka’ng? Mna. Lockwood o itše, “Go swanetše go gatelelwa gore diphapano magareng ga mengwalo ya Beibele ke tše nyenyane ge di bapišwa le tšeo di hwetšwago mengwalong ya dipuku tša boheitene . . . Ga go le moo thuto ya Bokriste e kgongwago ke phošo ya bangwadi.”—Mongwalo o sekamego ke wa rena.
Dipuku tša Beibele tša pele le tša ka morago ga mehla ya Jesu di ile tša fetolelwa malemeng a mangwe. E nngwe ya diphetolelo tša kgale kudu ke dipuku tša mathomo tše hlano tša se-Samaria. Ba-Samaria e be e le batho bao ba bego ba dula tikologong ya mmušo wa meloko e lesome ya ba-Isiraele ka morago ga ge kgoši ya Asiria a išitše ba-Isiraele bothopja (740 B.C.E.). Ba ile ba amogela dibopego tše dingwe tša borapedi bja ba-Juda gomme ba amogela le dipuku tše hlano feela tša mathomo. Mongwalo wa se-Samaria wa dipuku tše wo o ngwadilwego ka sebopego sa mongwalo wa bogologolo wa Sehebere o fapane le mongwalo wa Sehebere ka diphapano tše 6 000. Pukwana ya lenaneo la pontšho a itše, “bontši bja tšona ke tšeo e sego tša bohlokwa gakaalo temaneng gaešita lege e le tše kgahlišago ka ge go bonala di šireletša dibopego tša mmiletšo wa bogologolo goba popopolelo.”
Lekgolong la boraro la nywaga B.C.E., baithuti ba ba-Juda kua Alexandria, Egipita ba ile ba tšweletša phetolelo ya Segerika ya Septuagint ya Mangwalo a Sehebere yeo e ilego ya dirišwa ke ba-Juda bao ba bolelago Segerika lefaseng ka moka. Ge nako e dutše e e-ya ba-Juda ba ile ba kgaotša go e diriša, eupja e bile Beibele ya phuthego ya Bokriste ya pele. Ge bangwadi ba Bakriste ba Beibele ba be ba tsopola Mangwalo a Sehebere a makgethwa ba be ba diriša Septuagint. Di-papirase tša Chester Beatty tša Mangwalo a Sehebere di akaretša matlakala a 13 a puku ya Daniele ka go Septuagint.
Ka morago diphetolelo tša Beibele di ile tša tšweletšwa ka maleme a bjalo ka Selatini, se-Coptic, se-Siriac le se-Armenia. Mohlala o mongwe pontšhong e bile codex ya vellum ya phetolelo ya se-Coptic ya karolo ya Beibele ya go tloga lekgolong la nywaga la botshelela goba la bošupa C.E. Diphetolelo tše bjalo ka tše di thuša bjang baithuti ba Beibele le bantšha-diphošo ba ditemana? Diphetolelo tše bjalo gantši ke diphetolelo tša lentšu-ka-lentšu tša mengwalo ya Segerika yeo bafetoledi ba ilego ba e dirisa. Mna. Lockwood o hlalositše gore, “ge e ba temana ya Segerika yeo mofetoledi a bego a e diriša e be e le e botse, gona go molaleng gore phetolelo e tla rulaganya thuso e bohlokwa modirong wa go bušetša mantšu a mathomo a Segerika.”
Pontšho e bohlokwa le ya mohuta wa yona e nnoši bokgobapukung ke tlhaloso ka Ephraem yo e lego mongwadi wa mo-Siria wa lekgolong la bone la nywaga go Diatessaron ka Tatian. Mo e ka bago ka 170 C.E. Tatian o ile a rulaganya pego e dumelelanago ya bophelo le bodiredi bja Jesu a diriša ditsopolo tše tšwago Diebangeding tše nne (Diatessaron e bolela “ka [tše] nne”). Ka ge go se dikopi tšeo di ilego tša šala, bantšha-diphošo ba bangwe lekgolong la mafelelo la nywaga ba ile ba ngangišana ka taba ya ge e ba Diebangedi tše dumelelanago bjalo di kile tša ba gona. Bantšha-diphošo ba ba ile ba phega kgang ka gore Diebangedi tše nne ka botšona di be di se tša ngwalwa go ba go fihlela bogareng bja lekgolo la bobedi la nywaga.
Lega go le bjalo, nywageng e lekgolo ya mafelelo go hwetšwa ga diphetolelo tša Diatessaron ka se-Armenia le se-Araba nywageng e fetilego go ile gwa gapeletša bantšha-diphošo ba bagolo go lala le kgang. Ka 1956 Mohlomphegi Chester Beatty o ile a hwetša tlhaloso ye ya lekgolong la nywaga la bohlano/botshelela ya mohuta wa yona e nnoši ye e nago le ditsopolo tše telele tše di tšwago pukung ya mathomo ya Tatian. Mna. Lockwood o itše, “E ile ya tloga e thibela kgopolo ya gore Diebangedi tše nne di be di se gona mehleng yeo.”
Pontšho ya “Lentšu la Modimo” e be e le kgopotšo ya bontši bja ditaba tšeo di ka hwetšwago ke baithuti ba Beibele le bantšha-diphošo ba ditemana. Anke o mongwe wa baithuti ba, e lego Mohlomphegi Frederic Kenyon a hlalose bohlokwa bja mengwalo ye ya Beibele ka moka yeo e ilego ya hwetšwa gomme ka nako e swanago a bile a araba dipotšišo tšeo di ilego tša botšišwa mathomong:
“Mo gongwe e ka ba mo go tshwenyago go ba bangwe go dumelelana le kgopolo ya gore Beibele e ile ya fetišwa ka nywaga yohle ka ntle le phetogo . . . Ke mo go kgotsofatšago mafelelong go hwetša gore mafelelo a kakaretso a dilo tše tše hweditšwego le nyakišišo ye ka moka ke go tiiša bohlatse bja go rereša ga Mangwalo le kholofelo ya rena ya gore re swere bohlatse bja kgonthe bjo botegago bja Lentšu la go rereša la Modimo.” (The Story of the Bible, letlakala 113)—Psalme 119:105; 1 Petro 1:25.
[Seswantšho go letlakala 27]
Papirase ya lekgolong la nywaga la boraro—2 Ba-Korinthe 4:13–5:4
[Credit Line]
Se tšweleditšwe gape ka tumelelo ya Bokgobapuku bja Chester Beatty
[Seswantšho go letlakala 28]
Letlalo le codex ya vellum ya Esitere la lekgolong la nywaga la bo-18
[Credit Line]
Se tšweleditšwe gape ka tumelelo ya Bokgobapuku bja Chester Beatty
[Seswantšho go letlakala 29]
Codex ya vellum ya lekgolong la nywaga la botshelela goba la bošupa—Johane 1:1-9, phetolelo ya se-Coptic
[Credit Line]
Se tšweleditšwe gape ka tumelelo ya Bokgobapuku bja Chester Beatty
[Seswantšho go letlakala 30]
Codex ya vellum ya lekgolong la nywaga la bohlano goba la botshelela—tlhaloso ka Ephraem yeo e akaretšago ditsopolo tše tšwago go Diatessaron ya Tatian ka se-Siriac
[Credit Line]
Se tšweleditšwe gape ka tumelelo ya Bokgobapuku bja Chester Beatty