“Eupja le a Sepela!”

RA-THUTAMAHLALE wa Italy wa ngwaga-kgolong wa bo-16 yo e bilego e le mohlami Galileo Galilei o itše: “Beibele e ruta mokgwa wa go ya legodimong, e sego kamoo magodimo a sepelago ka gona.” Ditumelo tša go swana le yeo di ile tša dira gore a lwe le Kereke ya Roma Katholika yeo e ilego ya mo tšhošetša ka gore e tla mo hlokofatša le go mo golega. Nywageng e 350 ka morago kereke e ile ya hlahloba tsela yeo e ilego ya swara Galileo ka yona. Seo se ilego sa direga mehleng ya Galileo se ile sa bitšwa “ngangišano magareng ga thutamahlale ya tše di bonwago le thuto ya bodumedi ya bofofu.”

Lehono banyakišiši ba therešo ba ka ithuta phihlelong ya Galileo. Eupja ke ka baka la’ng go bile le ngangišano e bjalo? Go hlahloba dipono tša thutamahlale tšeo di bego di amogelwa mehleng ya gagwe go tla nea karabo.

Bogareng bja ngwaga-kgolo wa bo-16, go be go naganwa gore lefase ke lona karolo yeo e lego gare ya legohle. Go be go naganwa gore mosepelo wa dipolanete o bopa ntikodiko e phethegilego. Gaešita lege di be di sa kgonthišetšwa ka mekgwa ya thutamahlale, dikgopolo tše di be di amogelwa ka botlalo e le tša kgonthe. Ka kgonthe thutamahlale ka ‘dikgopolo tša yona tše utegilego’ e be e sa arogane le bodumedi.

Lefaseng le le bjalo Galileo o belegetšwe lapeng le le hlompšhago kua Pisa ka 1564. Tatagwe o be a nyaka gore a ithute tša kalafo eupja mošemane wa go rata go tseba o ile a kgahlwa ke dipalo. Ge nako e dutše e e-ya, bjalo ka moporofesara wa thutamahlale o ile a utolla melao-theo e itšego ya inertia. Ge a e-kwa kamoo dithelesekopo tša pele tša ma-Dutch di dirilwego ka gona, o ile a kaonefatša thulaganyo ya tšona gomme a ikagela sedirišwa sa gagwe ka noši. O ile a se lebeletša godimo gomme a ngwala seo a ilego a ithuta sona ka pukung ya gagwe ya pele ya Sidereus Nuncius (The Starry Messenger), a tsebiša moloko wa gagwe dikgwedi tše nne tša Jupiter. Ka 1611 o ile a biletšwa Roma, moo a ilego a bega dilo tšeo a di utolotšego go Collegio Romano (Kholetšhe ya Roma) ya Jesuit. Ba ile ba mo hlompha ka go dira pitšo yeo go yona ba ilego ba amogela dilo tšeo a bego a di utolotše.

Dithuto Tšeo di Ganetšwago ke Kereke

Ka go tšhošetša, pele Galileo a tloga Roma, Jesuit yo a nago le tutuetšo e matla, Mokadinale Bellarmine, o ile a hlohleletša gore go dirwe nyakišišo ka dithuto tša Galileo. Galileo o be a dumela gore tlholo e laolwa ke melao yeo batho ba ka e tsebago ka go ithuta yona. Kereke ya Katholika e be e ganetša pono ye.

Gaešita le baithuti ba bangwe ba dinaledi ba ile ba gana pono ya Galileo. Ba be ba dumela gore go be go sa kgonege gore thelesekopo e ka godiša dilo tša kgonthe le gore kutollo yeo e be e le ya bofora. Moperisita o mongwe o ile a ba a bolela gore dinaledi tšeo di bonwago di ageletšwe ka gare ga galase-kgodiši! Ge Galileo a be a utolla dithaba tše di lego ngweding, a kgonthišetša gore dinaledi tša legodimong ga se dikgokolo tše phethagetšego, moperisita Clavius o ile a ganetša ka gore ngwedi o dikologilwe ke magakabje, e le gore gaešita lege motho a ka bona dithaba ka gare ga ona e be e sa dutše e le kgokolo e phethagetšego! Galileo ge a araba o itše: “Se ke boikgopolelo e sego selo sa kgonthe.”

Selo seo se bego se tutuetša Galileo gore a bale “Puku ya Tlhago,” bjalo ka ge a be a bitša thuto ya tlholo, se ile sa mo lebiša pukung ya moithuti wa dinaledi wa mo-Polish Nicolaus Copernicus. Ka 1543, Copernicus o be a gatišitše puku a hlalosa gore lefase le dikologa letšatši. Galileo o ile a tiiša se. Lega go le bjalo, se se ile sa dira gore Galileo a ganetšane le mekgatlo ya thuta-mahlale, ya bopolitiki le ya bodumedi ya mehleng ya gagwe.

Gaešita lege Kereke ya Katholika e be e diriša thuto ya dinaledi ya Copernicus bakeng sa go bea matšatši a bjalo ka la Easter, dipono tša Copernicus di be di se tša amogelwa ka molao. Baetapele ba kereke go ya ka maemo a bona ba ile ba thekga kgopolo ya Aristotle ya gore lefase e be e le karolo ya gare ya legohle. Lega go le bjalo, dikgopolo tše mpsha tša Galileo di ile tša hlohla botumo bja bona le matla.

Gaešita lege bo-ra-thutamahlale ba ba ikemetšego go dikologa Yuropa ka moka ba ile ba katanela go kgonthišetša tshepedišo ya Copernicus, fela ba be ba kgotsofaletše go e ahla-ahla seng sa bona e le bo-ra-thutamahlale. Ka baka leo Kereke ya Katholika e ile ya ba tlogela ba dira seo ba se dirago. Galileo ga se a ngwala ka Selatine eupja o ile a ngwala ka Setaliana seo se tlwaelegilego ka go rialo a dira gore dilo tšeo a di utolotšego di tsebje. Baruti ba ile ba nagana gore o be a sa hlohle bona ba nnoši eupja o be a bile a hlohla le Lentšu la Modimo.

Ga se Puku ya Thutamahlale

Go ba gona, go utolla ditherešo ka legohle ge e le gabotse ga se tlhohlo go Lentšu la Modimo. Barutwana ba Lentšu leo ba lemoga gore Beibele ga se puku ya thutamahlale, gaešita lege e le yeo e nepagetšego ge e kgoma ditaba tša thutamahlale. E ngwaletšwe go godiša badumedi moyeng, e sego go ba ruta physics goba thutamahlale e nngwe ya tlhago. (2 Timotheo 3:​16, 17) Galileo o ile a dumelelana le seo. O ile a bolela gore go na le mehuta e mebedi ya polelo: maina a bolelago ka go nepa a thutamahlale le mantšu a polelo yeo e dirišwago letšatši le letšatši a bangwadi ba buduletšwego. O ngwadile gore: “Ke mo go swanetšego gore ka Mangwalong . . . go hlaloswe ka mo go kwagalago e le gore batho feela ba tle ba a kwešiše le go bolela dilo tše dintši tšeo di bonalago di fapane le therešo e tletšego.”

Go na le mehlala ya se ditemaneng tše fapa-fapanego tša Beibele. E nngwe ya tšona ke Jobo 38:6, moo Beibele e bolelago ka gore lefase le na le “dithêkxô” le ‘dikhutlo.’ Ba bangwe ba ile ba diriša se ka mo go fošagetšego e le bohlatse bja gore lefase le dutše felo gotee. Dipolelo tše bjalo ga go thwe ke ditlhaloso tša thutamahlale ya lefase, eupja ka mokgwa wa sereto di bapiša tlholo ya lefase le go agwa ga moago, moo Jehofa e lego yena Moagi o Mogolo.

Bjalo ka ge molaodiša-phelo L. Geymonat a bolela ka pukung ya gagwe ya Galileo Galilei: “Baruti ba ba naganelago kgaufsi bao ba bego ba nyaka go lekanyetša thutamahlale motheong wa seo se bolelwago ke Beibele ga go seo ba ka se dirago ge e se go hlompholla Beibele ka boyona.” Ka baka la mabaka a boithati batho ba dinganga ba dirile sona seo. Lengwalo le ile la romelwa Ofising e Kgethwa le kgopela gore Galileo a hlahlobišišwe.

Ka February 19, 1616, baruti ba Katholika ba ile ba emelwa ke ditšhišinyo tše pedi: (1) “letšatši ke karolo ya gare ya legohle” le (2) “lefase ga se karolo ya gare ya legohle.” Ka February 24 ba ile ba bolela gore dikgopolo tše ke tša bošilo le tša bohlanogi. Galileo o ile a laelwa gore a se kgomarele goba a ruta dikgopolo tše bjalo.

Galileo o ile a tswalelwa molomo. Ga se feela gore Kereke ya Katholika e be e lwantšhana le yena, eupja bagwera ba gagwe ba be ba se na matla a go mo thuša. O ile a fo ikgafela go dira nyakišišo. Ge nkabe e se be ka go fetolwa ga mopapa ka 1623, mo gongwe re be re ka se kwe ka yena gape. Lega go le bjalo, mopapa o mofsa, Urban VIII, e be e le sehlalefi le mothekgi wa Galileo. Taba ya gore mopapa o be a ka se ganetše puku e mpsha e ile ya fihla ditsebeng tša Galileo. O ile a ba a swara dipoledišano le mopapa. Ka morago ga pontšho ye ya go ba le kgopolo e bulego ya mopapa, Galileo o ile a thoma go ngwala puku.

Gaešita lege Dialogue Concerning the Two Chief World Systems ya Galileo e ile gatišwa la mathomo ka tlase ga tumelelo ya Katholika ka 1632, go se go ye kae phišego ya mopapa e ile ya timelela. Ge a e-na le nywaga e 70, Galileo o ile a bitšwa semmušo gore a tle a iponagatše pele ga Lekgotla la Dikotlo tša Bohlanogi ka lekga la bobedi. Molato wa go belaelelwa bohlanogi o be o nyaka gore tumelelo ya kereke ya gore puku e gatišwe e hlaloswe pele, gomme go ile gwa tiišwa gore Galileo ka bofora o ile a uta thibelo ya pele ye e dirilwego ka baka la go ruta thuto ya Copernicus. Ka ge Dialogue e ile ya bapiša ditshepedišo tša thuto ya dinaledi go akaretša le ya Copernicus, go ile gwa tiišwa gore e be e tshetše molao wa thibelo.

Galileo o ile a arabela ka gore puku ya gagwe e be e sola Copernicus. Bjo e be e le boitšhireletšo bjo bo fokolago, ka gobane ka pukung ye go be go boletšwe taba e kgodišago ka Copernicus. Go feta moo, mantšu a mopapa a be a boletšwe ke motho yo a sa butšwago monaganong ka pukung, e lego Simplicio, ka go rialo a galefiša Mopapa Urban VIII.

Galileo o Ile a Bewa Molato wa Bohlanogi

Galileo o ile a bonwa molato. O be a šetše a fokola e bile a tšhošetšwa ka go hlokofatšwa ka ntle le ge a be a ka metša mantšu a gagwe, e lego seo a ilego a se dira. O ile a ena a khuname ka dikhuru a re: “Ke a itshola . . . ka baka la diphošo tšeo ke di boletšego le bohlanogi . . . nka se sa hlwa ke bolela gape . . . dilo tše bjalo tšeo di ka dirago gore ke gononwe.” Ka mo go kgahlišago, mabarebare a re ge a tsoga o ile a betha lefase gomme a bobola ka gore, “Eppur si muove! [Eupja le a sepela!]”

Kahlolo e bile go tswalelelwa kgolegong le go otlwa go fihlela lehung la gagwe, leo le diregilego nywageng e senyane ka morago. Lengwalo leo a le ngwadilego ka 1634 le itše: “Ga se kgopolo lege e le efe ya-ka yeo e thomilego ntwa, eupja ke go se amogelwe gabotse ga-ka ke bo-Jesuit.”

Ka 1822 thibelo e ile ya tlošwa dipukung tša gagwe. Eupja Mopapa John Paul II ga se a ka a rotoša pelaelo gape go fihla ka 1979, gomme a amogela gore Galileo o ile “a tlaišwa kudu . . . ke batho le mekgatlo ya Kereke.” Ka go kuranta ya Vatican, L’Osservatore Romano, Mario D’Addio, e lego setho se se tumilego sa lekgotla le le kgethegilego leo le hlomilwego ke Mopapa John Paul II bakeng sa go hlahloba molato wa Galileo wa 1633 o itše: “Seo go thwego ke bohlanogi bja Galileo ga go bonale se e-na le motheo lege e le ofe, e ka ba ka tsela ya bodumedi goba ka tlase ga molao wa kereke.” Go ya ka D’Addio, kgoro ya Lekgotla la Dikotlo tša Bohlanogi e tshetše matla a yona a taolo​—dikgopolo tša Galileo di be di sa robe taba lege e le efe ya tumelo. Kuranta ya Vatican e ile ya dumela gore kgopolo ya gore Galileo e be e le mohlanogi e be e se na mo e theilwego gona.

Re ithuta’ng phihlelong ya Galileo? Mokriste o swanetše go lemoga gore Beibele ga se puku ya thutamahlale. Ge go bonala go e-na le phapano magareng ga Beibele le thutamahlale, ga se a swanela go leka go dumelelanya “phapano” e nngwe le e nngwe. Godimo ga tšeo ka moka, tumelo ya Bokriste e theilwe godimo ga “lentšu mabapi le Kriste,” e sego matleng a thutamahlale. (Ba-Roma 10:​17, NW) Ka ntle le moo, thutamahlale e fetoga ka mehla. Kgopolo yeo go bonalago e ganetšana le Beibele le yeo e tumilego lehono ka moswane e ka hwetšwa e fošagetše gomme ya lahlwa.

Lega go le bjalo, ge ba šupa tabeng ya Galileo bakeng sa go bontšha go gatelela ga bodumedi thutamahlale, bo-ra-thutamahlale ba tla dira gabotse ge ba gopola gore seo Galileo a se utolotšego se be se sa amogelwe ke lekgotla la nyakišišo la mehleng ya gagwe. Ka go fapana le kgopolo ya mehleng ya go ngwalwa ga yona, Beibele e be e sa ganetšane le therešo. Lentšu la Modimo ga le nyake go boeletšwa. E be e le tlhathollo e fošagetšego ya Beibele yeo e dirilwego ke Kereke ya Katholika yeo e bakilego bothata.

O mongwe le o mongwe o swanetše go tutueletšwa ke tumelelano e feletšego le molao wa tlhago legohleng gore a be le tebogo e kgolo ya go leboga Mmopi, Jehofa Modimo. Galileo o ile a botšiša gore: “Na Modiro ke woo e sego wa bohlokwa go feta Lentšu?” Moapostola Paulo o araba ka gore: “Tše di sa bonwexo tša [Modimo], e lexo matla a neng le neng, le bomodimo bya xaxwe, le tšôna xo tloxa tlholong ya lexohle, ba ka di hlatha ka xo bôna ditirô tša xaxwe.”​—Ba-Roma 1:20.