“Ba-Isiraele ba Modimo” le “Lešaba le Lexolo”

“Ka buša ka ba le pônô, ka bôna lešaba le lexolo la batho ba xo sexo motho e a kxônaxo xo ba bala.”—KUTOLLO 7:9.

1-3. (a) Ke ditebelelo dife tša legodimong tša letago tšeo Bakriste ba tloditšwego ba nago le tšona? (b) Sathane o ile a leka bjang go fediša phuthego ya lekgolong la pele la nywaga? (c) Ke’ng seo se ilego sa direga ka 1919 seo se ilego sa bontšha gore maiteko a Sathane a go goboša phuthego ya Bakriste ba tloditšwego a paletšwe?

GO THEWA ga “Ba-Isiraele ba Modimo” ka 33 C.E. e be e le mogato o mogolo go phethagatšweng ga merero ya Jehofa. (Ba-Galatia 6:16) Ditho tša yona tša batlotšwa di na le kholofelo ya go ba dibopiwa tša moya tše di sa hwego gotee le go buša le Kriste Mmušong wa Modimo wa legodimong. (1 Ba-Korinthe 15:50, 53, 54) Ge ba le boemong bjoo ba na le karolo ya go etelela pele go kgethagatšeng leina la Jehofa le go pšhatla hlogo ya Moganetši yo mogolo, Sathane Diabolo. (Genesi 3:15; Ba-Roma 16:20) Ga go makatše ge Sathane a dirile sohle seo se lego matleng a gagwe gore a fediše phuthego ye e mpsha, bobedi ka go e tlaiša le ka go leka go e goboša!—2 Timotheo 2:18; Juda 4; Kutollo 2:10.

² Ge baapostola ba be ba sa phela, Sathane o be a sa kgone go atlega. Lega go le bjalo, ka morago ga lehu la bona, bohlanogi bo ile bja phatlalala ka ntle le tšhitišo. Mafelelong, mahlong a batho phuthego e sekilego ya Bokriste yeo e theilwego ke Jesu e ile ya bonala e gobošitšwe ge Sathane a be a tliša bodumedi bja mankekišane bja bohlanogi bjo lehono bo tsebjago e le Bojakane. (2 Ba-Thesalonika 2:3-8) Lega go le bjalo, Bokriste bja therešo bo ile bja tšwela pele bo le gona.—Mateo 28:20.

³ Jesu seswantšhong sa gagwe sa mabele le mefoka, o ile a bolela e sa le pele gore Bakriste ba therešo ba be ba tla mela ka nako e telele gotee le “mefoka” goba Bakriste ba maaka; gomme se se ile sa direga. Eupša gape o ile a bolela gore mehleng ya bofelo “bana ba mmušô” ba be ba tla boela ya ba ba ba arogilego ka mo go lemogegago go “mefoka.” (Mateo 13:36-43) Se le sona se ile sa ipontšha e le therešo. Ka 1919 Bakriste ba kgonthe ba tloditšwego ba ile ba tšwa bothopšeng bja Babele. Ba ile ba tsebja ke Modimo e le “molaki e a bôtêxaxo yo bohlale,” gomme ka sebete ba ile ba thoma go bolela ditaba tše di lokilego tša Mmušo. (Mateo 24:14, 45-47; Kutollo 18:4) Mo e nyakilego e e-ba bona ka moka e be e le ba-Ntle; eupša ka ge ba be ba e-na le tumelo ya Aborahama, ge e le gabotse e be e le “bana ba Aborahama.” E be e le ditho tša “ba-Isiraele ba Modimo.”—Ba-Galatia 3:7, 26-29.

“Lešaba le Lexolo”

4. Ke sehlopha sefe sa Bakriste seo se ilego sa thoma go lemogega, kudu-kudu ka bo-1930?

⁴ Sa pele bao ba ilego ba arabela boboleding bja Bakriste ba ba tloditšwego le bona ba ile ba fetoga ba-Isiraele ba moya, e lego mašaledi a ba 144 000 ao a nago le kholofelo ya legodimong. (Kutollo 12:17) Lega go le bjalo, kudu-kudu ka bo-1930 sehlopha se sengwe se ile sa thoma go lemogega. Bona ba ile ba hlaolwa le “dinku tše dingwê” tša seswantšhong sa mašaka a dinku. (Johane 10:16) E be e le barutiwa ba Kriste bao ba nago le kholofelo ya bophelo bjo bo sa felego lefaseng la paradeise. Go be go le bjalo ka ge eka ke bana ba moya ba Bakriste ba ba tloditšwego. (Jesaya 59:21; 66:22; bapiša le 1 Ba-Korinthe 4:15, 16.) Ba ile ba amogela phuthego ya Bakriste ba tloditšwego e le molaki yo a botegago yo bohlale, gomme ka go swana le banababo bona ba ba tloditšwego ba ile ba ba le lerato le le tseneletšego la go rata Jehofa, ba ba le tumelo sehlabelong sa Jesu, ba fišegela go tumiša Modimo gomme ba ikemišetša go tlaišega ka baka la toko.

5. Boemo bja dinku tše dingwe bo ile bja tšwela pele bjang bo kwešišega gakaone?

⁵ Mathomong boemo bja dinku tše tše dingwe bo be bo sa kwešišwe gabotse, eupša ge nako e dutše e e-ya dilo di ile tša thoma go kwešišega gabotse. Ka 1932 Bakriste ba tloditšwego ba ile ba kgothaletšwa gore ba opeletše dinku tše dingwe gore di kopanele modirong wa boboledi—e lego selo seo dinku tše dingwe tše dintši di bego di šetše di se dira. Ka 1934 dinku tše dingwe di ile tša kgothaletšwa gore di ineele bakeng sa kolobetšo ya meetseng. Ka 1935 di ile tša kgokaganywa le “lešaba le lexolo” la Kutollo kgaolo 7. Ka 1938 di ile tša laletšwa gore di be gona Segopotšong sa lehu la Jesu Kriste e le babogedi. Ka 1950 banna ba ba godilego ka tsebo gare ga bona ba ile ba lemogwa ba le gare ga “dikgošana” tšeo di bego di tla šoma bjalo ka “tšhirelo ge phefo e foka, le setšhabelo sa go tšhabela pula.” (Psalme 45:16, PK; Jesaya 32:1, 2, PK) Ka 1953, mokgatlo wa Modimo wa lefaseng—woo karolo e kgolo ya wona ka nako yeo e bego e bopša ke dinku tše dingwe—o be o bonwa e le motheo wa mokgatlo wa lefaseng woo o bego o tla ba gona lefaseng le lefsa. Ka 1985 go ile gwa kwešišwa gore motheong wa sehlabelo sa topollo sa Jesu, dinku tše dingwe di bolelwa di lokile bjalo ka bagwera ba Modimo le ka kholofelo ya go phologa Haramagedone.

6. Maemo a tswalano ya batlotšwa le dinku tše dingwe ke afe lehono, e lego seo se lebišago dipotšišong dife?

⁶ Ga bjale, e lego karolong ye ya mafelelo ya ‘mehla ya bofelo,’ bontši bja ba 144 000 ba ile ba hwa gomme ba amogela moputso wa bona wa legodimong. (2 Timotheo 3:1; Kutollo 6:9-11; 14:13) Bakriste bao ba nago le kholofelo ya lefaseng mo nakong ye ba dira bogolo bja boboledi bja ditaba tše di lokilego, gomme ba go lebelela e le tokelo go thekga banababo Jesu ba ba tloditšwego go se. (Mateo 25:40) Lega go le bjalo, batlotšwa ba ke molaki yo a botegago yo bohlale yoo ka yena dijo tša moya di ilego tša abja mehleng ye ya bofelo. Boemo bja dinku tše dingwe e tla ba bofe ge batlotšwa ka moka ba amogetše moputso wa bona wa legodimong? Ke ditokišetšo dife tšeo di tlago go direlwa dinku tše dingwe ka nako yeo? Go hlahloba ka bokopana Isiraele ya bogologolo go tla re thuša go araba dipotšišo tšeo.

Mohlala wa “Mmušo wa Baperisita”

7, 8. Isiraele ya bogologolo e be e le mmušo wa baperisita le setšhaba se sekgethwa ka tekanyo efe ka tlase ga kgwerano ya Molao?

⁷ Ge Jehofa a be a kgetha Isiraele e le setšhaba sa gagwe se se kgethegilego, o ile a dira kgwerano le bona a re: “E tlo re ga le e-kwa lentšu la-ka ruri, gomme le lota kgwerano ya-ka, le tlo ba leruo la-ka ditšhabeng ka moka gobane lefase ka moka ke la-ka. Gomme go nna le tlo ba mmušo wa baperisita le setšhaba se se kgethilwego.” (Ekisodo 19:5, 6, PK) Isiraele e be e le batho ba kgethegilego ba Jehofa motheong wa kgwerano ya Molao. Ka gona, kholofetšo ya mmušo wa baperisita le setšhaba se sekgethwa e be e tla phethagala bjang?

⁸ Isiraele ge e be e sa botega e be e hlompha bogoši bja Jehofa le go mo amogela e le Kgoši ya bona. (Jesaya 33:22) Ka gona, e be e le bona mmušo. Eupša, bjalo ka ge go ile gwa utollwa ka morago, kholofetšo ya mabapi le “mmušo” e be e tla bolela se se fetago seo. Go feta moo, ge ba be ba e-kwa Molao wa Jehofa, ba be ba hlwekile, ba arogile ditšhabeng tšeo di bego di ba dikologile. E be e le setšhaba se sekgethwa. (Doiteronomio 7:5, 6) Na e be e le bona mmušo wa baperisita? Ee, Isiraeleng moloko wa Lefi o be o beetšwe ka thoko bakeng sa tirelo ya tempeleng, gomme gare ga moloko woo go be go e-na le boperisita bja Lefi. Ge Molao wa Moše o be o hlongwa, ba-Lefi ba batona ba ile ba tšewa legatong la maitšibolo a lapa le lengwe le le lengwe leo e bego e se la ba-Lefi.a (Ekisodo 22:29; Numeri 3:11-16, 40-51) Ka gona, go be go le bjalo ka ge eka lapa le lengwe le le lengwe Isiraeleng le be le e-na le moemedi tirelong ya tempele. Bjo ke bokgaufsi bjo setšhaba se ilego sa fihla go bjona tabeng ya go ba baperisita. Lega go le bjalo, ba be ba emela Jehofa pele ga ditšhaba. Motho le ge e le ofe o šele yo a bego a rata go rapela Modimo wa therešo o be a swanelwa ke go dira bjalo ka go gwerana le Isiraele.—2 Koronika 6:32, 33; Jesaya 60:10.

9. Ke’ng seo se ilego sa dira gore Jehofa a gane mmušo wa ka leboa wa Isiraele ‘gore o se hlwe o e-ba moperisita’?

⁹ Ka morago ga lehu la Salomo, batho ba Modimo ba ile ba arogana ya ba setšhaba sa ka leboa sa Isiraele ka tlase ga Kgoši Jerobeama le setšhaba sa ka borwa sa Juda ka tlase ga Kgoši Rehabeama. Ka ge tempele yeo e bego e le lefelo la borapedi bjo bo sekilego e be e le tikologong ya Juda, Jerobeama o ile a hloma mohuta wo e sego wa molao wa borapedi ka go hloma diswantšho tša dinamane tikologong ya setšhaba sa gagwe. Go feta moo, o ile “a dira le ngwakô wa mmotong, a bea baperisita ba a bexo a fo ba hlaola mo dileteng tša sethšaba bao e sexo ba leloko la Lefi.” (1 Dikxoši 12:31) Mmušo wa ka leboa o ile wa nwelela ka mo go tseneletšego borapeding bja maaka ge Kgoši Ahaba a be a dumelela mosadi wa gagwe o šele, e lego Isebele go hloma borapedi bja Baali nageng. Mafelelong Jehofa o ile a tsebatša kahlolo mmušong wo o hlanogilego. O ile a bolela ka Hosea gore: “’Thšaba sa-ka se feletše ka xo hlôka ’tsebô, ka xobane tsebô e nyaditšwe ke wêna. Le Nna ke tlo Xo nyatša, wa se hlwe O e-ba moperisita wa-ka.” (Hosea 4:6) Go se go ye kae ka morago, ba-Asiria ba ile ba fediša mmušo wa ka leboa wa Isiraele.

10. Mmušo wa ka borwa wa Juda o ile wa emela Jehofa bjang pele ga ditšhaba ge o be o botega?

¹⁰ Go thwe’ng ka setšhaba sa ka borwa sa Juda? Mehleng ya Hiskia, Jehofa o ile a bolela le bona ka Jesaya gore: “Lena le dihlatse tša-ka, . . . le Mohlanka wa-ka, eo ke mo kgethilego, . . . ke itiretše setšhaba se gore se kwatše theto ya-ka.” (Jesaya 43:10, 21, PK; 44:21) Ge o be o botega, mmušo wa ka borwa o be o šoma go tsebatša tumišo ya Jehofa ditšhabeng le go goka batho ba dipelo tše di lokilego gore ba mo rapele tempeleng ya gagwe gomme ba hlankelwe ke baperisita ba Lefi ba molao.

Batho ba Šele Isiraeleng

11, 12. Bolela maina a batho bašele bao ba ilego ba tla go hlankela Jehofa ka go gwerana le Isiraele.

¹¹ Ge e le batho bašele bao ba ilego ba arabela bohlatseng bjo bja setšhaba, tokišetšo e ile ya dirwa bakeng sa bona Molaong woo o ilego wa newa ka Moše—yo mosadi wa gagwe Tsipora e bego e le mo-Midiane. “Lešaba la mahlakanasêla” la bao e bego e se ba-Isiraele le ile la tloga Egipita le Isiraele gomme le be le le gona ge Molao o be o newa. (Ekisodo 2:16-22; 12:38; Numeri 11:4) Rahaba le lapa labo ba ile ba phološwa Jeriko gomme ka morago ba amogelwa phuthegong ya ba-Juda. (Jošua 6:23-25) Kapejana ka morago ga moo, ba-Gibeoni ba ile ba dira khutšo le Isiraele gomme ba abelwa mediro yeo e lego mabapi le tabarenakele.—Jošua 9:3-27; bona gape le 1 Dikxoši 8:41-43; Esitere 8:17.

¹² Mafelelong, bašele ba ile ba hlankela maemong a godimo. Uria mo-Hethe, e lego monna wa Batseba, o ile a balwa gare ga “baxale” ba Dafida, go etša ge go be go le bjalo ka Tseleke mo-Amoni. (1 Koronika 11:26, 39, 41; 2 Samuele 11:3, 4) Ebede-Meleke, mo-Ethiopia, o be a hlankela ngwakong wa kgoši gomme o be a e-na le tshwanelo ya go tla go kgoši. (Jeremia 38:7-9) Ka morago ga ge Isiraele e boile bohlankeng kua Babele, ba-Nethinime bao e bego e se ba-Isiraele ba ile ba newa boikarabelo bjo bo oketšegilego tabeng ya go thuša baperisita. (Esera 7:24) Ka ge bontši bja bašele ba ba botegago goba badiiledi ba lebelelwa e le bao ba swantšhetšago lešaba le legolo lehono, boemo bja bona bo a re kgahliša.

13, 14. (a) Ditokelo le boikarabelo bja basokologi e be e le bofe Isiraeleng? (b) Ba-Isiraele ba be ba swanetše go lebelela bjang basokologi ba botegago?

¹³ Batho ba bjalo e be e le basokologi, barapedi ba ineetšego ba Jehofa ka tlase ga Molao wa Moše bao e bego e le ba ba arogilego ditšhabeng gotee le ba-Isiraele. (Lefitiko 24:22) Ba be ba neela dihlabelo, ba efoga borapedi bja maaka, gomme ba ila madi go etša ge ba-Isiraele ba be ba dira. (Lefitiko 17:10-14; 20:2) Ba ile ba thuša go agweng ga tempele ya Salomo gomme ba kopanela go tsošološweng ga borapedi bja therešo ka tlase ga Kgoši Asa le Kgoši Hiskia. (1 Koronika 22:2; 2 Koronika 15:8-14; 30:25) Ge Petro a be a diriša senotlelo sa pele sa Mmušo ka Pentekoste ya 33 C.E., mantšu a gagwe a ile a kwewa ke “ba-Juda le Basokoloxi [bao e sego ba-Juda].” Go bonala ba bangwe ba ba dikete tše tharo bao ba ilego ba kolobetšwa letšatšing leo e be e le basokologi. (Ditiro 2:10, 11a, 41) Kapejana ka morago ga moo, mosokologi wa mo-Ethiopia o ile a kolobetšwa ke Filipi—pele Petro a ka diriša senotlelo sa mafelelo sa Mmušo ka Koronelio le lapa la gagwe. (Mateo 16:19; Ditiro 8:26-40; 10:30-48) Go molaleng gore basokologi ba be ba sa lebelelwe e le ba-Ntle.

¹⁴ Lega go le bjalo, boemo bja basokologi nageng bo be bo sa swane le bja ba-Isiraele ba tlhago ka matswalo. Basokologi ba be ba sa hlankele bjalo ka baperisita, gomme maitšibolo a bona a be a se gona gare ga baemedi ba boperisita bja Lefi.b Le gona basokologi ba be ba se na naga yeo e lego bohwa Isiraeleng. Lega go le bjalo, ba-Isiraele ba ile ba laelwa gore e be bao ba naganelago basokologi bao ba botegago gomme ba ba lebelele e le banababo bona.—Lefitiko 19:33, 34.

Setšhaba sa Moya

15. Go ile gwa feleletša ka eng ge Isiraele ya tlhago e be e gana go amogela Mesia?

¹⁵ Molao o be o rulaganyeditšwe go boloka Isiraele e hlwekile, e arogile ditšhabeng tšeo di bego di ba dikologile. Eupša o be o thuša go phethagatša morero o mongwe. Moapostola Paulo o ngwadile gore: “Molaô ya ba moetetši wa xo re iša xo Kriste, xore re tlê re lokafatšwê ka tumêlô.” (Ba-Galatia 3:24) Ka manyami, ba-Isiraele ba bantši ba ile ba palelwa ke go lebišwa go Kriste ke Molao. (Mateo 23:15; Johane 1:11) Ka gona Jehofa Modimo o ile a gana setšhaba seo gomme a dira gore “Ba-Isiraele ba Modimo” ba belegwe. Go feta moo, o ile a fetišetša go bao e sego ba-Juda taletšo ya gore e be baagi ba feletšego Isiraeleng ye e mpsha. (Ba-Galatia 3:28; 6:16) Kholofetšo ya Jehofa go Ekisodo 19:5, 6 mabapi le boperisita bja bogoši e phethagala ka mo go kgahlišago le ka mo go feletšego go setšhaba se se sefsa. Bjang?

16, 17. Ke ka kgopolo efe Bakriste ba tloditšwego ba lego lefaseng e lego “boxoši”? “boperisita”?

¹⁶ Petro o ile a tsopola Ekisodo 19:6 ge a be a ngwalela Bakriste ba tloditšwego ba mehleng ya gagwe: “Le moloko wo o hlaotšwexo, Le boperisita bya boxoši, Le sethšaba se sekxêthwa, Le selete se Yêna a lexo Mong wa sôna.” (1 Petro 2:9) Se se bolela’ng? Na Bakriste ba ba tloditšwego bao ba lego lefaseng ke dikgoši? Aowa, bogoši bja bona bo sa dutše bo e-tla. (1 Ba-Korinthe 4:8) Lega go le bjalo, ke bona ‘dikgoši’ ka kgopolo ya gore ba swaetšwe ditokelo tša nakong e tlago tša bogoši. Gaešita le gona bjale ke setšhaba seo se lego ka tlase ga kgoši, Jesu, e lego yo a kgethilwego ke Mmuši yo Mogolo, Jehofa Modimo. Paulo o ngwadile gore: “Ké [Jehofa] a re ubutšexo matleng a lefsifsi, a re khudušetša mmušong wa Morwa-moratwa wa xaxwe.”—Ba-Kolose 1:13.

¹⁷ Na Bakriste ba tloditšwego bao ba lego lefaseng ke baperisita? Ke bona ka kgopolo e itšego. Bjalo ka phuthego ba dira modiro wa boperisita wo o sa ganetšegego. Petro o ile a hlalosa se ge a be a re: “Le lena le agiwe bjalo ka mabje a phedilego, go ba ngwako wa Moya, le boperisita bjo bokgethwa.” (1 Petro 2:5, PK; 1 Ba-Korinthe 3:16) Lehono mašaledi a Bakriste ba ba tloditšwego e le sehlopha ke “molaki e a bôtêxaxo yo bohlale,” e lego mokero wa go aba dijo tša moya. (Mateo 24:45-47) Bjalo ka ge go be go le bjalo Isiraeleng ya bogologolo, mang le mang yo a nyakago go rapela Jehofa o swanela go dira bjalo ka go gwerana le Bakriste ba ba ba tloditšwego.

18. Bjalo ka boperisita, phuthego ya Bakriste ba tloditšwego mo lefaseng e na le boikarabelo bofe bjo bogolo?

¹⁸ Go feta moo, Bakriste ba tloditšwego ba ile ba tšeela Isiraele legato e le bao ba nago le tokelo ya go nea bohlatse ka bogolo bja Jehofa ditšhabeng. Taba e dikologilego e bontšha gore ge Petro a be a bitša Bakriste ba tloditšwego boperisita bja bogoši, o be a nagana ka modiro wa boboledi. Ka kgonthe, tsopolong e nngwe o ile a kopanyeletša kholofetšo ya Jehofa yeo e lego go Ekisodo 19:6 le mantšu a Gagwe go Isiraele go Jesaya 43:21 ge a be a re: “Xe e le lena . . . Le boperisita bya boxoši, . . . xore Le tsebatšê mabothakxa a Eo a Le biditšexo Lé le lefsifsing, a Le biletša seetšeng sa xaxwe se se tlabaxo.” (1 Petro 2:9) Ka go dumelelana le se, Paulo o boletše ka go tsebatšwa ga mabothakga a Jehofa e le sehlabelo sa tempele. O ngwadile gore: “Ké xôna a re ipexeng xo Modimo [ka Jesu] ka sedimo sa thêtô, e lexo sôna seenywa sa melomo ye e ipolêlaxo ka Leina la xaxwe.”—Ba-Hebere 13:15.

Phethagalo ya Legodimong

19. Phethagalo ya mafelelo e kgolo ya kholofetšo ya gore Isiraele e be e tla ba mmušo wa baperisita ke efe?

¹⁹ Lega go le bjalo, Ekisodo 19:5, 6 mafelelong e na le phethagalo e kgolo kudu ya theto. Ka pukung ya Kutollo, moapostola Johane o kwa dibopiwa tša legodimong di diriša lengwalo le ge di dutše di reta Jesu yo a tsošitšwego: “O hlabilwe ’me xo ba meloko yohle le maleme ohle le dithšaba tšohle le xo Bantlê bohle, O na le ba O ba reketšexo Modimo ka madi a xaxo, wa ba dira maxoši le baperisita ba Modimo wa rena; ’me ba tlo buša mo lefaseng.” (Kutollo 5:9, 10) Ka gona, mafelelong boperisita bja bogoši ke Mmušo wa Modimo wa legodimong, matla a taolo a bušago ao Jesu a re rutilego gore re a rapelele. (Luka 11:2) Bakriste ka moka ba tloditšwego ba 144 000 bao ba tiišetšago ka potego go fihla bofelong ba tla ba le karolo thulaganyong yeo ya Mmušo. (Kutollo 20:4, 6) A phethagalo e kgahlišago gakaakang ya kholofetšo yeo e dirilwego kgale gakaakaa ka Moše!

20. Ke potšišo efe yeo e sa dutšego e swanetše go arabja?

²⁰ Se ka moka se kgoma bjang boemo bja lešaba le legolo le bokamoso bja bona ge batlotšwa ka moka ba amogetše bohwa bja bona bjo bo kgahlišago? Se se tla hlaloswa ka mo go kwagalago sehlogong sa mafelelo lelokelong le.

[Mengwalo ya tlase]

Na o ka Hlalosa?

◻ Ke bjang boemo bja dinku tše dingwe bo ilego bja tšwela pele bo kwešišwa gakaone?

◻ Ke ka baka la’ng Jehofa a ile a gana ge mmušo wa ka leboa wa Isiraele o mo hlankela bjalo ka moperisita?

◻ Nakong ya ge e botega, boemo bja Juda e be e le bofe pele ga ditšhaba?

◻ Boemo bja basokologi ba botegago e be e le bofe Isiraeleng?

◻ Ke bjang phuthego ya batlotšwa e hlankelago bjalo ka mmušo wa baperisita?

[Seswantšho go letlakala 16]

Bjalo ka boperisita bja bogoši, Bakriste ba tloditšwego ba tsebatša theto ya Jehofa mo lefaseng

[Seswantšho go letlakala 18]

Phethagalo ya mafelelo ya Ekisodo 19:6 ke Mmušo