Phaphathi ya Bogologolo ya Mongwalo-kgwaro le Beibele
KA MORAGO ga go raranywa ga leleme la batho kua Babele, mengwalo ya mehuta-huta e ile ya tšwelela. Mongwalo wa batho bao ba dulago Mesopotamia, ba bjalo ka Basumeria le Bababilona, e be e le wa mongwalo-kgwaro. Lentšu leo le tšwa lentšung la Selatine la “tshetlelo” gomme le šupa go leswao la khutlo-tharo leo le dirwago ke petlwana yeo e dirišeditšwego go ngwala letsopeng leo le kolobilego.
Baepi ba marope ba epolotše diphaphathi tša mengwalo-kgwaro tšeo di bolelago ka batho le ditiragalo tšeo go bolelwago ka tšona ka Mangwalong. Ke’ng seo re se tsebago ka mokgwa wo wa bogologolo wa go ngwala? Le gona diphaphathi tše bjalo di nea bohlatse bofe mabapi le go botega ga Beibele?
Dipego Tšeo di Bilego Gona ka Nako e Telele
Diithuti di dumela gore mathomong mokgwa wa go ngwala woo o bego o dirišwa Mesopotamia e be e le wa diswantšho, wo o nago le leswao goba seswantšho seo se emelago lentšu goba kgopolo. Ka mohlala, mathomong leswao la kgomo le be le emelwa ke hlogo ya kgomo. Ge go nyakega ga go boloka pego go be go oketšega, go ile gwa tšweletšwa mongwalo-kgwaro. NIV Archaeological Study Bible e hlalosa ka gore: “Gona bjale maswao ga a emele feela mantšu eupša gape a emela dinoko, maswao ao bontši bja ona a ka kopanywago gomme a emela dinoko tše di bopago lentšu.” Mafelelong, maswao a e ka bago a 200 a fapa-fapanego a ile a dumelela mongwalo-kgwaro “go emela mmolelo, gotee le tlotlontšu ya wona e raraganego le popopolelo.”
Mehleng ya Aborahama, mo e ka bago ka 2 000 B.C.E., mongwalo-kgwaro o be o šetše o tlwaetšwe. Nywaga-kgolong e 20 e latetšego, maleme a mangwe a 15 a be a šetše a diriša mokgwa wo wa go ngwala. Dingwalwa tše fetago 99 lekgolong tša mongwalo-kgwaro tšeo di utolotšwego di be di ngwadilwe diphaphathing tša letsopa. Nywageng e 150 e fetilego, go utolotšwe diphaphathi tše bjalo tše dintši kua Uri, Uruk, Babilona, Nimrud, Nippur, Ashur, Ninife, Mari, Ebla, Ugarit le Amarna. Puku ya Archaeology Odyssey e bolela gore: “Ditsebi di akanyetša gore go šetše go epolotšwe diphaphathi tša mongwalo-kgwaro tše e ka bago tše milione go ya go dimilione tše pedi, e bile go hwetšwa tše e ka bago tše 25 000 ngwaga o mongwe le o mongwe.”
Diithuti tša mongwalo-kgwaro lefaseng ka bophara di na le mošomo o mogolo wa bofetoledi. Go ya ka kakanyetšo e nngwe, “go dingwalwa tša mongwalo-kgwaro tšeo di lego gona go badilwe feela tše ka bago tee-someng gaešita le ge e le gatee mehleng yeno.”
Go hwetšwa ga dingwalwa tša mongwalo-kgwaro tšeo di ngwadilwego ka maleme a mabedi le a mararo go ile gwa thuša kudu gore go hlathwe mongwalo-kgwaro. Diithuti di ile tša lemoga gore dingwalwa tše di be di e-na le taba e swanago ka maleme a fapa-fapanego ao a ngwadilwego ka mongwalo-kgwaro. Seo se ilego sa thuša go hlathweng ga seo se ngwadilwego ke go boa-boeletšwa gantši ga maina, direto, mašika a dikgoši gotee le mantšu a go itheta.
Ka bo-1850, diithuti di be di kgona go bala mongwalo-kgwaro wa leleme le le tlwaelegilego la bogologolo la Bohlabela bja Magareng, Seakkadia, goba Seasiria le Sebabilona. Encyclopædia Britannica e hlalosa gore: “Ge Seakkadia se se na go hlathwa, go be go kwešišwa mongwalo woo ka mo go feletšego gomme go dirišwa mongwalelo wa sona go fetolela maleme a mangwe ao a ngwadilwego ka mongwalo-kgwaro.” Dingwalwa tše di tswalana bjang le Mangwalo?
Bohlatse bjo bo Dumelelanago le Beibele
Beibele e bolela gore Jerusalema e be e bušwa ke dikgoši tša Bakanana go ba go fihlela ge Dafida a di fenya, mo e ka bago ka 1070 B.C.E. (Još. 10:1; 2 Sam. 5:4-9) Eupša diithuti tše dingwe di be di sa dumelelane le taba ye. Lega go le bjalo, ka 1887 mosadi wa molemi o ile hwetša phaphathi ya letsopa kua Amarna, Egipita. Diphaphathi tše ka bago tše 380 tšeo di ilego tša hwetšwa ka morago di be di bontšha dipoledišano tša babuši ba Egipita (Amenhotep III le Akhenaton) le ba mebušo ya Kanana. Tše tshela tša tšona e be e le mangwalo a tšwago go ‘Abdi-Heba, mmuši wa Jerusalema.
Puku ya Biblical Archaeology Review e bolela gore: “Go bolela ga diphaphathi tša Amarna gore Jerusalema ke motse, e sego kgoro, le go bolela ka boemo bja ‘Abdi-Heba . . . e le mmušiši yo a bego a e-na le legae le mašole a 50 a Baegipita Jerusalema, go šišinya gore Jerusalema e be e le mmušo wa naga e nyenyane e lego mmotong.” Puku yona yeo e boletše ka morago gore: “Re ka kgodišega, go ithekgile ka mangwalo a Amarna, gore go be go e-na le motse ka nako yeo, woo o bego o tsebja.”
Maina Dipegong tša Asiria le Babilona
Baasiria, gomme ka morago Bababilona, ba be ba ngwala histori ya bona diphaphathing tša letsopa, gotee le disilintereng, magakabjeng le dimonyumenteng. Ka gona ge diithuti di be di fetolela mongwalo-kgwaro wa Seakkadia, ba ile ba hwetša gore dingwalwa tšeo di be di e-na le maina a batho bao go bolelwago ka bona ka Beibeleng.
Puku ya The Bible in the British Museum e bolela gore: “Polelong ya gagwe ya 1870 go Mokgatlo o sa tšwago go hlongwa wa Baepi ba Marope ba tša Beibele, Dr Samuel Birch o ile a kgona go lemoga gore [diphaphathing tša mongwalo-kgwaro go na le maina] a dikgoši tša Baheberu e lego Omiri, Ahaba, Jehu, Asaria . . . , Menaheme, Peka, Hosea, Hiskia le Manase, a dikgoši tša Asiria e lego Thigilathe-Pilesere . . . [III], Saragone, Sanheribe, Aserehadoni le Ashurbanipal, . . . le a Basiria e lego Benehadada, Hasaele le Retsini.”
Puku ya The Bible and Radiocarbon Dating e bapiša histori ya Beibele ya Isiraele le Juda le dingwalwa tša mongwalo-kgwaro. Ka mafelelo afe? “Ka moka ga tšona, dikgoši tše 15 goba tše 16 tša Juda le Isiraele di tšwelela, ka methopong e mengwe, ka go dumelelana ka mo go feletšego le maina a tšona le dinako tšeo di phetšego go tšona go ya ka [pukung ya Beibele ya] Dikxoši. Ga go kgoši yeo go sa bolelwego ka yona, goba yeo e lego methopong e mengwe eupša e sego gona ka pukung ya Dikxoši.”
Sengwalwa se sengwe sa mongwalo-kgwaro seo se utollotšwego ka 1879, Cyrus Cylinder, se bega gore ka morago ga go fenya Babilona ka 539 B.C.E., Korese o ile a phetha taelo ya gagwe ka go bušetša mathopša nageng ya gabo ona. Ba bangwe bao ba ilego ba holwa ke seo ke Bajuda. (Esera 1:1-4) Diithuti tše dintši tša lekgolong la bo-19 la nywaga di be di belaela go ba ga kgonthe ga taba ye ge e be e tsopolwa ka Beibeleng. Lega go le bjalo, dingwalwa tša mongwalo-kgwaro tša mehleng ya Peresia, go akaretša le Cyrus Cylinder, di nea bohlatse bjo bo kgodišago bja gore pego ya Beibele ke e nepagetšego.
Ka 1883 polokelo ya dingwalwa tša mongwalo-kgwaro tše fetago 700 e ile ya utollwa kua Nippur, kgaufsi le Babilona. Gare ga maina a 2 500 ao go boletšwego ka ona, a 70 a ona e ka ba a Sejuda. Radihistori Edwin Yamauchi o re, maina ao a bonagala “e le a batho bao ba dirago tumelelano, batseta, dihlatse, balekgetho, le a bahlankedi ba mošate.” Bohlatse bja gore Bajuda ba ile ba tšwela pele ba tšea karolo ditirong tše bjalo kgaufsi le Babilona mo nakong ye bo bohlokwa. Bo hlatsela boporofeta bja Beibele bja gore ge ‘mašalela’ a Baisiraele a be a boela Judea a e-tšwa bothopša Asiria le Babilona, ba bantši ga se ba ka ba boela morago.—Jes. 10:21, 22.
Ngwaga-keteng wa pele B.C.E., go be go dirišwa mongwalo-kgwaro le mongwalo wa ditlhaka. Eupša Baasiria le Bababilona ba ile ba feleletša ba se sa diriša mongwalo-kgwaro gomme ba diriša mongwalo wa ditlhaka.
Diphaphathi tše dikete tše makgolo tšeo di bolokilwego ka mebusiamong di sa swanetšwe ke go balwa. Tšeo ditsebi di šetšego di di fetoletše di nea bohlatse bja gore Beibele e ka botwa. Ke mang yo a tsebago gore ke bohlatse bofe bjo bo ka newago ke diphaphathi tšeo di sego tša hlwa di balwa?
[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 21]
Photograph taken by courtesy of the British Museum