Maeto a Bogologolo a go tšwa Mediterranean go ya Mawatleng a Mangwe

Lehono, batho ga ba tshwenywe ke taba ya go tloga nageng e nngwe go ya go e nngwe ka sefofane. Na o ka makatšwa ke taba ya gore gaešita le mehleng ya Beibele, batho ba be ba sepela maeto a matelele?

NYWAGA e ka bago e sekete pele ga Kriste, Kgoši Solomone o ile a aga dikepe tše dintši tšeo di bego di sesa le tša kgoši ya Tiro go ya dinageng tšeo di lego kgole le Isiraele go lata dithoto tše di kgahlišago. (1 Dikxoši 9:26-28; 10:22) Lekgolong la senyane la nywaga B.C.E., boemakepeng bja Jopa kua Isiraele lewatleng la Mediterranean, moporofeta Jona o ile a namela sekepe seo se bego se e-ya Tarasisi.a (Jona 1:3) Lekgolong la pele la nywaga C.E., moapostola Paulo o ile a sesa go tloga Kesarea kua Isiraele go ya Puteoli, yeo ga bjale e lego Pozzuoli, Koung ya Naples, kua Italy.—Ditiro 27:1; 28:13.

Bo-radihistori ba tseba gore mehleng ya Paulo, bagwebi ba tšwago karolong ya Mediterranean gantši ba be ba sesa go phatša Lewatleng le Lehwibidu go ya India, gomme lekgolong la bobedi la nywaga, ba bangwe ba be ba šetše ba fihla le China.b Lega go le bjalo, ke’ng seo re se tsebago ka maeto a mehleng ya bogologolo a go tšwa Mediterranean go ya ka bodikela? Basesi ba mehleng ya bogologolo ba ile ba fihla bokgoleng bofe ka bodikela?

Maeto a Bogologolo a Bafenikia

Nywaga-kgolo pele ga mehla ya Paulo, batho bao ba bego ba diriša dikepe ba be ba thomile dikgwebišano le dikoloni tša ka Bodikela. Go dumelwa gore Bafenikia, bao motse wa bona o bego o le nageng yeo ga bjale e lego Lebanon, ba fihlile lewatleng la Atlantic ka 1200 B.C.E. Mo e ka bago ka 1100 B.C.E., ba ile ba hwetša Gadir, yeo ga bjale e lego boemakepe bja Sepania bja Cádiz, go tshela moselana wa Gibraltar. Gare ga dilo tšeo di bego di hwetšwa moo go be go e na le tšeo di epšago, tše bjalo ka silifera le tšhipi, tšeo di bego di rwalwa ke bagwebi ba Atlantic.

Radihistori wa Mogerika e lego Herodotus o ile a bega gore lekgolong la bošupa la nywaga B.C.E., Farao Neko wa Egipita o ile a kgobokanya dikepe tša Fenikia, tšeo di bego di sesišwa ke Bafenikia, Lewatleng le Lehwibidu. Morero e be e le go sesa go dikologa Afrika go tloga ka bohlabela go ya bodikela.

Ka nako yeo, Bafenikia ba be ba lekola mabopo a Afrika ka nywaga-kgolo e mentši. Lega go le bjalo, ka baka la diphefo le madimo a matla, basesiši bao ba bego ba lebile borwa go bapa le Lebopo la Atlantic la kontinente ba ka ba ba ile ba thatafalelwa ke go fihla kgole kudu. Go ya ka Herodotus, leetong le lefsa la go yo nyakišiša, Bafenikia ba ile ba thoma leeto la bona Lewatleng le Lehwibidu gomme ba bapa le lebopo la ka bohlabela la Afrika ba lebile borwa ka Lewatleng la India. Bogareng bja ngwaga, ba ile ba emiša dikepe tša bona lebopong, ba bjala, ba dula go fihla ba buna gomme ba tšwela pele ka go sesa. Herodotus o itše, ngwageng wa boraro ba ile ba dikologa kontinente ka moka, ba tsena Mediterranean gomme ba boela Egipita.

Herodotus o ile a phetha pego ya gagwe ka go bolela gore Bafenikia ba boletše dilo tšeo a bego a sa di kgolwe, go akaretša polelo ya bona ya gore ge ba be ba sesa go dikologa karolo ya ka borwa ya Afrika, ba ile ba bona letšatši le le ka go le letona. Ruri go be go tla ba thata go Bagerika ba bogologolo go dumela seo. Motho yo mongwe le yo mongwe yo a feditšego bophelo bja gagwe ka moka a dula ka leboa la mogarafase (equator) o tlwaetše go bona letšatši le le ka borwa. Ka gona, ge a lebile bodikela, letšatši le tla ba ka letsogong la le letshadi. Eupša kua Cape of Good Hope, yeo e lego ka borwa bja mogarafase, letšatši la mosegare le ba ka leboa—ka letsogong la le letona la yo mongwe le yo mongwe yo a lebilego bodikela.

Ka nywaga-kgolo e mentši, bo-radihistori ba be ba dutše ba ngangišana ka pego ya Herodotus. Go ka bonagala e le mo go kgotsišago gore basesi ba ka ba ba sesitše go dikologa Afrika nywageng e mentši e fetilego. Lega go le bjalo, diithuti di dumela gore Farao Neko o ile a laela gore ba tšee leeto leo le gore maeto a bjalo a be a kgonega, ge go elwa hloko bokgoni le tsebo tša mehleng yeo. Radihistori Lionel Casson o bolela gore: “Leeto le bjalo le be le tloga le kgonega. Ga go na lebaka la gore sehlopha sa basesiši ba Fenikia se ka ba se ile sa palelwa ke go dira bjalo ka nako le mokgwa woo o hlaloswago ke Herodotus.” Go ka se tsebje gore pego ya Herodotus e nepagetše go fihla bokgoleng bofe. Lega go le bjalo, e re bontšha maiteko a magolo a go katološetša maeto a sekepe go ya dinageng tšeo di bego di sa tsebje mehleng yeo ya bogologolo.

Pytheas o Sesela Leboa

Bafenikia e be e se bona feela batho ba Mediterranean bao ba ilego ba sesela go ya ka bodikela thokong ya Atlantic. Gare ga dikoloni tšeo di bego di hlomilwe ke basesi ba Bagerika go dikologa Mediterranean e be e le Massaila, yeo ga bjale e lego motse wa Fora wa Marseilles. Motse woo o be o atlegile, ka baka la kgwebo ya dikepe le ya nageng. Go tloga Massalia, bagwebi ba be ba romela beine ya Mediterranean, oli le dilo tša go dirwa ka bronze ka leboa gomme ka leboa ba be ba tšea tšhipi yeo e sa ka go ya dirišwa le amber. Ka ntle le pelaelo, batho ba Massalia ba be ba nyaka methopo ya dithoto tše. Ke ka baka leo ka bo-320 B.C.E., Pytheas wa Massalia o ilego a ya dinageng tšeo tša kgole tša ka leboa ka boyena.

Ge Pytheas a boa, o ile a ngwala puku yeo e hlalosago maeto a gagwe e bitšwago On the Ocean. Gaešita le ge kgatišo ya mathomo ya Segerika ya puku yeo e sa hlwe e le gona, e ile ya tsopolwa ke bangwadi ba bogologolo ba 18. Dikarolo tše di tsopotšwego di bontšha gore Pytheas o ile a hlalosa ka kelohloko mawatle, maphoto a lewatle, thutafase le batho ba dulago dinageng tšeo a di etetšego. O ile a ba a diriša botelele bja moriti wa gnomon, goba lepara la go ela, go lekanyetša bophagamo bja letšatši la mosegare wa sekgalela ka letšatši-kgwedi le le tsebegago, gomme tekanyetšong yeo a kgona go bona gore o šetše a sepetše bokgole bjo bokaakang a lebile leboa.

Dikganyogo tša Pytheas e be e le tša thutamahlale. Lega go le bjalo, dinyakišišo tša gagwe tša tša thutamahlale e ka ba e be e se tšona feela tšeo di dirilego gore a rate go tšea leeto leo. Go e na le moo, diithuti di šišintše gore leeto leo le be le rulagantšwe le go lefelelwa bakeng sa dikgahlego tša tša kgwebo tša Massalia, yeo e mo rometšego go hwetša tsela ya go ya mabopong ao a kgole ao ba bego ba tseba gore ba ka hwetša amber le tšhipi go ona. Bjale, Pytheas o ile a ya kae?

Go ya Brittany, Brithania le Dinageng tše Dingwe

Go bonala Pytheas a ile a sesa go dikologa Iberia le go fihla lebopong la Gaul go ya Brittany, moo a ilego a emiša sekepe lebopong. Re tseba se ka gobane o mongwe wa meelo ya gagwe yeo e bontšhago karolo ya letšatši e le ka godimo ga bogomapono (horizon)—woo a o edilego a le nageng—e šupa mo go lego karolo ya ka leboa ya Brittany.c

Batho ba Brittany ba be ba e-na le bokgoni bja go aga dikepe le bja go di sesiša e bile ba be ba gwebišana le Brithania. Cornwall, e lego karolo ya ka borwa-bodikela bja Brithania, e be e humile ka tšhipi, e lego karolo e bohlokwa ya bronze, gomme Pytheas o ile a leba gona moo. Pego ya gagwe e hlalosa bogolo le sebopego sa Brithania sa khutlotharo, e lego seo se bontšhago gore a ka ba a ile a sesa go dikologa sehlakahlaka seo.

Le ge go ka se tsebje ka botlalo tsela yeo Pytheas a sepetšego ka yona, a ka ba a ile a sesa magareng ga Brithania le Ireland, gomme a fihla Isle of Man, yeo mogaranafase wa yona o dumelelanago le moelo wa gagwe wa bobedi wa bophagamo bja letšatši. Moelo wa boraro o ka be o dirilwe a le Lewis yeo e lego Outer Hebrides, go tloga lebopong la ka bodikela la Scotland. Go tloga moo, a ka ba a ile a tšwela pele a lebile leboa Dihlakahlakeng tša Orkney ka leboa la Scotland, ka gobane pego ya gagwe, yeo e tsopotšwego ke Pliny yo Mogolo, e bontšha gore e be e bopša ke dihlakahlaka tše 40.

Pytheas o ngwadile gore, leeto la matšatši a tshela go tloga ka leboa la Brithania go na le naga e bitšwago Thule. Bangwadi ba mmalwa ba mehleng ya bogologolo ba hlalosa naga yeo Pytheas a e bitšago Thule e le naga ya letšatši la bošego-gare. O ngwadile gore leeto le lengwe la letšatši go tloga moo, le fihliša motho moo lewatle le “kgahlilego.” Gore na Thule yeo Pytheas a bolelago ka yona e nageng efe go bakile dingangišano tše dintši—ba bangwe ba re e be e le Dihlakahlaka tša Faeroe, ba bangwe ba re Norway, mola ba bangwe ba re Iceland. Go sa šetšwe gore Thule e be e le kae, bangwadi ba bogologolo ba dumela gore ke naga “e lego kgole ka leboa la dinaga tšeo go boletšwego ka tšona.”

Go akanywa gore Pytheas o ile a boela Brithania ka tsela yona yela a tlogilego ka yona gomme a phetha leeto la gagwe la go dikologa sehlakahlaka seo. Ga go tsebje ge e ba a ka ba a ile a tšwela pele a lekola lebopo la ka leboa la Yuropa pele a ka boela Mediterranean. Go sa šetšwe gore taba ke efe, Pliny yo Mogolo o tsopola Pytheas e le mothopo o ka botwago wa tsebišo ya dinaga tšeo go hwetšwago amber go tšona. Methopo ya bogologolo ya amber ye e bohlokwa e hwetšwa kua Jutland, karolong ya Denmark ya mehleng yeno, le lebopong la ka borwa la Lewatle la Baltic. Ke therešo gore Pytheas a ka ba a ile a kwa ka dinaga tše ge a be a etela boemakepe le ge e le bofe bja ka bohlabela bja Brithania, le gona seo re se tsebago ke gore ga se a ka a bolela gore o ile a etela mafelo ao ka boyena.

Motho yo mongwe wa Mediterranean yo a tsebegago ka go tšea maeto yo a ilego a ngwala ka go etela ga gagwe Brithania ke Julius Caesar, yo a ilego a goroga ka borwa bja sehlakahlaka se ka 55 B.C.E. Mo e ka bago ka 6 C.E., masolo a mangwe a Roma a be a šetše a fihlile bokgoleng bja ka leboa la Jutland.

Go Ithuta ka Lefase

Dinyakišišo tša Bafenikia le Bagerika di ile tša oketša tsebo ya thutafase, go tloga Mediterranean go ya Atlantic, le go fihla dikarolong tša ka borwa bja Afrika, go ba go fihla le Arctic yeo e lego ka leboa. Lefaseng ka nako yeo go be go nyakišišwa, go dirwa dikgwebišano, go ithutwa dikarolo tše dingwe tša lefase, go tšewa maeto a go ya kgole, gomme dikgopolo le tsebo di oketšwa.

Dipego tšeo di hwetšagalago tša dinyakišišo tša bogologolo di hlalosa feela karolo e nyenyane ya maeto ao basesiši ba dikepe ba a tšerego. Ke basesi ba bakae ba mehleng ya bogologolo bao ba kgonnego go boela dinageng tša bo bona ba sa ka ba ngwala ka dinaga tšeo ba ilego ba di etela? Ke ba bakae bao ba ilego ba sesa go tloga dinageng tša bona go ya dinageng tša kgole, gomme ba se boe? Dipotšišo tše di ka se ke tša arabja. Eupša go na le seo re ka se lemogago ka go phatlalatšwa ga Bokriste mehleng ya lekgolong la pele la nywaga.—Bona lepokisi le le lego ka mo godimo.

[Mengwalo ya tlase]

[Lepokisi go letlakala 29]

Ditaba tše Dibotse ‘Di Boletšwe Tlholong Yohle’

Mo e ka bago ka 60-61 C.E., moapostola Paulo o ngwadile gore ditaba tše dibotse di be di ‘boletšwe tlholong yohle yeo e lego tlase ga legodimo.’ (Bakolose 1:23) Na o be a bolela gore Bakriste ba be ba šetše ba dirile boboledi kua India, Bohlabela bja Kgole, Afrika, Sepania, Gaul, Brithania, Baltics le nageng ya Thule yeo Pytheas a boletšego ka yona? Ga go bonale go le bjalo, eupša re ka se ke ra kgonthišetša seo.

Lega go le bjalo, ga go na pelaelo gore ditaba tše dibotse di be di tsebaditšwe dinageng tše dintši. Ka mohlala, Bajuda le basokologi bao ba ilego ba amogela Bokriste ka Pentekoste ya 33 C.E., ba ile ba ya le bodumedi bja bona bjo bofsa dinageng tša kgole tše bjalo ka Pareta, Elama, Meda, Mesopotamia, Arabia, Asia Minor, dikarolong tša Libia go ya Kirene le Roma—kakaretšo ya lefase leo le bego le tsebja ke babadi ba Paulo.—Ditiro 2:5-11.

[Seswantšho/Mmapa go letlakala 26, 27]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

Herodotus o begile gore ge basesi ba be ba sesa go dikologa ntlheng ya Afrika, ba ile ba bona letšatši le le ka letsogong la le letona

[Mmapa]

AFRIKA

LEWATLE LA ATLANTIC

LEWATLE LA INDIA

LEWATLE LA MEDITERRANEAN

[Seswantšho/Mmapa go letlakala 28, 29]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

Leeto le letelele la ka lewatleng la mosesi wa Mogerika Pytheas

[Mmapa]

Marseilles

KGOGOMETŠANA YA IBERIA

IRELAND

ICELAND

NORWAY

Lewatle la Leboa

BRITHANIA

BRITTANY

KGOGOMETŠANA YA IBERIA

LEBOPO LA KA LEBOA LA AFRIKA

LEWATLE LA MEDITERRANEAN

Marseilles