DNA e be e Tšea Kae Ditaelo tša go Thuša Mmele wa Gago go Bopega go Fapana le wa Motho yo Mongwe?

Seo borasaense ba bantši ba se bolelago: Batho ba bantši bao ba ithutago ka dilo tšeo di phelago le borasaense ba bangwe, ba nagana gore DNA le tsela yeo e laelago sele gore motho a bopege ka tsela e itšego, di bile gona ka mohlolo ka baka la ditiragalo tšeo di bilego gona mengwageng e dimilione e fetilego. Ba re ga go na bohlatse bjo bo bontšhago gore ke ka baka la eng molekule wo wa DNA o bopegile ka tsela ye o lego ka yona, gore ke ka baka la eng o kgona go rwala dilo le go di fetiša, le gore ke ka baka la eng o kgona go dira dilo ka tsela yeo o di dirago ka yona.¹⁷

Seo Beibele e se bolelago: Beibele e re tsela yeo dikarolo tša mebele ya rena di bopegilego ka yona, gaešita le nako yeo di e tšerego di bopega, e ngwadilwe ka pukung ya seswantšhetšo yeo e tšwago go Modimo. Ekwa gore Kgoši Dafida o ile a reng ka Modimo. O itše: “Mahlo a gago a mpone ke sa thoma go bopega, gomme ka pukung ya gago go be go ngwadilwe ka ga matšatši ao ditho tša ka ka moka di bopilwego ka ona, le ge go be go se le setee sa tšona.”—Psalme 139:16.

Bohlatse bjo bo bontšha eng? Ge e ba thuto ya gore dilo di itirile e le ya nnete, gona go ka direga gore DNA e bile gona ka baka la dilo tše di diregilego ka go latelana nakong e fetilego. Le gona ge e ba seo Beibele e se bolelago e le nnete, gona e swanetše go re nea bohlatse bjo bo kgodišago bjo bo bontšhago gore DNA e bile gona ka baka la motho yo bohlale, yoo a e dirilego ka thulaganyo.

Ge DNA e hlaloswa ka tsela e bonolo, re tlo kgona go e kwešiša gabotse e bile re tlo bona gore e kgahliša kudu. Ga bjale a re tšeeng leeto le lengwe gape re etele ka gare ga sele. Eupša mo lekgeng le, re tlo etela sele ya motho. Ipone o etetše musiamong o itšego woo o tlago go go ruta gore sele e šoma bjang. Musiamo wo ka moka o swantšhetša sele ya motho, eupša o godišitšwe ka makga a e ka bago a 13 000 000. O lekana le setediamo se segolo sa dipapadi, seo se ka lekanago batho ba e ka bago ba 70 000.

O tsena ka musiamong woo, gomme o kgahlwa ke dilo tšeo di tletšego kamoo, tšeo di bopegilego ka tsela e makatšago. Kgauswi le bogare bja sele, o bona nucleus, e lego nkgokolo yeo ka botelele e lekanago le moago wa mabato ao e ka bago a 20. O ipotša gore, ‘E re ke ye moo.’

O tsena ka mojako, e lego ka gare ga letlalo la ka ntle la nucleus, goba letlalo la go šireletša sele, gomme o lebelela ka mo le ka mo. O bona ka moo kamoreng go tletše dimolekule tšeo di bitšwago di-chromosome tše 46. Di beilwe ka dihlopha tša go swana, di fapana ka bogolo eupša sehlopha seo se lego kgauswi le wena, ke sa botelele bjo bo lekanago le moago wa mabato ao e ka bago a 12 (1). Chromosome e nngwe le e nngwe e na le lefelwana leo le senyegilego kgauswi le bogare bja yona, e lebelelega bjalo ka boroso, eupša ka bokoto e lekana le kutu ya sehlare se segolo. O bona thapo yeo e tateditšwego godimo ga di-chromosome. Ge o dutše o batamela, o bona thapo yeo e arogantšwe ka methaladi ya go ya fase. Magareng ga methaladi yeo, go na le methaladi e menyenyane yeo e yago ka mathoko (2). Na ke mokgobo wa dipuku? Aowa, ke dithapo tšeo di beakantšwego go ya ka dihlopha e bile di kgomarelane. O goga e tee ya tšona gomme e tšwa gabonolo. O kgahlwa kudu ke gore thapo yeo e dirilwe ka dithapo tše dinyenyane (3), e bile e beakantšwe gabotse. Gare ga dithapo tšeo go na le selo se sengwe se bohlokwa seo se swanago le thapo e teleletelele. Selo seo ke’ng?

TSELA YEO MOLEKULE WO O KGAHLIŠAGO O BOPEGILEGO KA YONA

A re no swantšha karolo ye ya chromosome gore ke thapo. Bokoto bja yona ke disenthimithara tšeo e ka bago tše 2,6. E tateditšwe ka go tia selong seo go tatetšwago dithapo go sona (4), e lego seo se thušago gore dithapo di dule di tatagane. Dithapo tše tše dinyenyane di kgomagane le selo seo se di thušago gore di se ke tša tatologa. Go na le leswao leo le bontšhago gore thapo yeo e pakilwe ka bothakga. Ge e ba o be o ka goga thapo go tšwa go e nngwe ya di-chromosome tšeo gomme wa e ntšha ka moka, go tloga mathomong go fihla mafelelong, e be e tla taramologa go fihla bogareng bja lefase!a

Puku e nngwe ya saense e bitša mokgwa wo wo o pakilwego ka bothakga gore ke “selo se thata kudu seo se hlokago bokgoni gore se direge.”¹⁸ Na taba ya gore ga se gwa ka gwa ba le moentšeneare yo a tsenyago letsogo tabeng ye ga e go makatše? Ge e ba musiamo woo o na le dilo tše dimilione tšeo di rekišwago gomme ka moka ga tšona di beakantšwe ka bothakga gabonolo, e bile o kgona go hwetša selo se sengwe le se sengwe seo o se hlokago, na o be o ka se nagane gore go na le motho yoo a beakantšego dilo tšeo? O be a ka nagana bjalo! Eupša motho yo a beakantšego chromosome o dirile seo gabonolo, go feta motho yo a beakantšego dilo tšeo di lego ka gare ga musiamo.

Go dilo tšeo di bontšhwago ka gare ga musiamo, go na le leswao leo le go laletšago gore o sware thapo yeo e lego ka moo gore o kgone go bona botelele bja yona gabotse (5). Ge o dutše o e swaraswara ka menwana ya gago, o a bona gore ye ga se thapo yeo e tlwaelegilego. E dirilwe ka dithatswana tše pedi tšeo di tataganego. Dithatswana tšeo di hlomeseditšwe ka dilo tše dinyenyane tšeo e kego ke mapokisana, ao a tšamago a na le dikgoba mo gare ga ona. Thapo yeo e lebelelega go swana le llere leo le tataganego go swana le ditepisi tša manyokenyoke (6). Ke moka ka morago ga moo, o a lemoga gore o swere molekule wa DNA, e lego e nngwe ya dilo tšeo di makatšago mo mmeleng wa motho!

Molekule o mongwe le o mongwe wa DNA o beakantšwe gabotse gomme o dira chromosome. Manamelelo a llere a bjalo ka monwana le lenala (7). Mošomo wa ona ke go dira’ng? Dilo tše ka moka di šoma go dira’ng? Leswao leo le bontšhitšwego musiamong le hlalosa mošomo wa tšona gabonolo.

MOLEKULE WO O NAGO LE BOBOLOKELO BJO BOGOLO BJA BOITSEBIŠO

Leswao le bolela gore tsela e kaone ya go kwešiša DNA, ke gore o thome pele ka go kwešiša manamelelo a llere. Bona ka leihlo la kgopolo llere le e tšwa diripa. Lehlakore le lengwe le le lengwe le na le manamelelo ao a tšwilego. Mahlakore ao a ka mehuta e mene feela. Borasaense ba a bitša A, T, G, le C. Borasaense ba ba ile ba kgahlega kudu ge ba hwetša gore tsela yeo dihlaka tšeo di sepelago ka go latelana ka yona di bontšha gore di na le boitsebišo bjo itšego ka mokgwa wa go diriša khouto, e lego mokgwa woo DNA e dirišago ditlhaka tše ka tatelano go thuša protheine go dira mošomo wo e swanetšego go o dira.

Mohlomongwe o ka ba o tseba gore Morse code, e lego mokgwa wa kgale woo batho ba bego ba o diriša ge ba boledišana ba le kgole le kgole, o thomile go ba gona go tloga mathomong a bo-1801 go fihla mafelelong a bo-1900. Khouto yeo e be e na le ditlhaka tše pedi feela, e lego khutlo le thaladi (-). Eupša e ka dirišwa le go bopa mantšu a mantši kudu goba mafoko. DNA le yona e na le khouto ya ditlhaka tše nne e lego A, T, G, le C. Tatelano ya ditlhaka tše e bopa mantšu ao a bitšwago di-codon. Di-codon tše di rulagantšwe ka dikarolwana tša leabela. Karolwana e nngwe le e nngwe ya leabela e na le ditlhaka tše e ka bago tše 27 000. Dikarolwana tše tša leabela le dikgoba tšeo di lego magareng a tšona, di kgobokeditšwe ka gare ga di-chromosome. Go nyakega di-chromosome tše 23 gore go be le boitsebišo ka moka bjo bo nyakegago gore sephedi goba motho a bopege.b

Dikarolo ka moka tša leabela tšeo di lego ka gare ga sele di ka lekana le puku e kgolo. Bjale potšišo ke gore, e ka kgona go rwala boitsebišo bjo bo kaakaa’ng? Dikarolo ka moka tša leabela tšeo di lego seleng ya motho di bopša ke ditepisi tše e ka bago tše 3 bilione tšeo di lego llereng ya DNA.¹⁹ Nagana ka dipuku tša di-encyclopedia tšeo di sepelago ka dikarolo, moo karolo e nngwe le e nngwe ya encyclopedia e nago le matlakala ao a fetago a 1 000. Boitsebišo bjoo bo lego dikarolong ka moka tša leabela bo ka lekana ka gare ga di-encyclopedia tše 428 tša go swana le tše. Ge re ka oketša boitsebišo bjo bongwe gape bjo bo lego ka gare ga sele e nngwe le e nngwe, bo ka felela ka gare ga di-encyclopedia tše 856. Ge o ka kgopelwa gore o thaepe boitsebišo bjo bo lego dikarolong ka moka tša leabela, o be o tla swanelwa ke go dira seo mengwaga e ka bago e 80, letšatši le lengwe le le lengwe o sa khutše!

Le ge o ka fetša go thaepa boitsebišo bjoo, seo se ka se go thuše ka selo. O ka se kgone go tsenya boitsebišo bjo bo lego ka gare ga dipuku tše makgolo ka gare ga sele e nngwe le e nngwe e nyenyanenyenyane, ka ge disele tše e le tše dimilionemilione ge di feletše. Ga go na motho yo a ka kgonago go dira seo.

Moprofesara yo a ithutetšego tsela yeo dimolekule di agegilego ka yona e bile e le rasaense wa dikhomphutha, o itše: “Grama e tee ya DNA yeo e omilego e ka dira senthimithara e ka bago e tee, e ka swara boitsebišo bjo bo lekanago le bjo bo lego ka gare ga di-CD tše e ka bago dibilione tše sekete.”²⁰ Seo se ra go re’ng? Gopola gore DNA e na le dikarolwana tša leabela, e lego tšeo di thušago mmele wa motho gore o se bopege go swana le mmele wa motho yo mongwe. Sele e nngwe le e nngwe e na le dikarolo ka moka tša leabela tšeo di laelago mmele gore o bopege bjang. DNA e na le boitsebišo bjo bontši kudu, moo e lego gore teaspoon e tee yeo e nago le DNA e ka swara boitsebišo bjoo bo ka dirago gore palo ya batho bao ba phelago mo lefaseng, e lego dibilione tše 7, e oketšege ka makga a e ka bago a 350! DNA yeo e ka nyakegago gore e hlame palo yeo ya batho, e ka se tlatše le teaspoon.²¹

PUKU YEO E SE NAGO MONGWADI

Go sa šetšwe go kaonefatšwa ga thekinolotši, ga go na motho yo a kilego a dira sedirišwa seo se ka kgonago go swara boitsebišo bjo bogolo ka tsela ye. Eupša re ka kgona go swantšha se le tsela yeo CD e kgonago go swara boitsebišo ka yona. Nagana ka se: CD e ka re kgahla ka baka la tsela yeo e bopegilego ka yona, e phadimago ka yona, le tsela e botse e dirilwego ka yona. Re kgona go bona gore batho bao ba e dirilego ba bohlale. Le ge CD e ka swara boitsebišo bjo bontši kudu, kudukudu boitsebišo bjo bohlokwa bja go swana le dipolane tša go aga, go hlokomela le go lokiša metšhene yeo e raraganego, boitsebišo bjoo bo ka se tsoge bo fetošitše boima le bogolo bja CD. Eupša seo ke sona se dirago gore CD e be bohlokwa kudu. Na tsela yeo CD e lego ka yona ga e go dire gore o tshepe gore go na le motho yo bohlale yo a e hlamilego? Na go a kgonega gore dilo tšeo di ngwadilwego di hloke mongwadi?

Na ga go kwagale gore re bapetše DNA le CD goba puku? Ge e le gabotse, puku e nngwe ya mabapi le dikarolo ka moka tša leabela e re: “Re ka se bapetše boitsebišo bjo bo lego ka gare ga dikarolo ka moka tša leabela le puku. Puku e no ba selo seo se swarago boitsebišo . . . Se se no swana le boitsebišo ka moka bjo bo nyakegago gore sephedi goba motho a bopege.” Mongwadi yoo o boletše gape gore: “Eupša dikarolo ka moka tša leabela ke puku e bohlale kudu, ka gore e kgona go itira dikopi le go itebeledišiša.”²² Se se re iša karolong e nngwe e bohlokwa ya DNA.

METŠHENE YEO E ŠOMAGO KUDU

Ge o dutše o eme moo go homotšego, o thoma go ipotšiša ge e ba ka nnete nucleus ya sele e itše tuu go swana le musiamo. Ka morago ga moo, o bona selo se sengwe seo se bontšhitšwego. Godimo ga galase yeo e nago le thapo ya DNA go ngwadilwe gore: “Kgotla Konotswana ye go Bona Gore Selo se se Šoma Bjang.” Ke moka o kgotla konotswana yeo, gomme moanegi o re: “DNA e na le bonyenyane mešomo e mebedi e bohlokwa kudu. Mošomo wa mathomo ke go tšweletša di-DNA tše dingwe tša go swana le yona. “DNA e swanetše go dirwa dikopi, e le gore sele e nngwe le e nngwe e mpsha e be le kopi e feletšego ya boitsebišo bja leabela bjo bo swanago. Hle bogela kopi ya yona.”

Ge o dutše o lebeletše thapo ya DNA yeo e bontšhwago, o bona motšhene woo o bonagalago o raragane. Ge e le gabotse, ke sehlopha sa diroboto tšeo di lego kgauswi le kgauswi. Motšhene woo o ya go DNA, o a itsenya, ke moka wa thoma go sepela le DNA go no swana le ge terene e sepela tseleng ya yona. Ga e sepele ka lebelo le legolo gore o kgone go bona gabotse seo e se dirago, eupša o kgona go bona gore ka morago ga yona, ga bjale go na le dithapo tše pedi tša DNA e feletšego, e sego e tee.

Moanegi o re: “Ye ke tsela e bonolo ya go hlalosa DNA e dira di-DNA tše dingwe tša go swana le yona. Sehlopha sa metšhene sa dimolekule tšeo di bitšwago di-enzyme di sepela gotee le DNA. Sa pele, di arogana ka diripa tše pedi, ke moka tša diriša thapo e nngwe le e nngwe e le tsela yeo e ka e bontšhago gore e dire bjang thapo e nngwe e mpsha. Re ka se kgone go le bontšha dilo ka moka tšeo di diregago. Go swana le sedirišwa se senyenyane seo se kitimelago pele ga motšhene wa go dira dikopi, gomme wa ripa lehlakore le lengwe la DNA gore le kgone go tatagana gabotse le sa šitišwe ke selo, go e na le gore le tatagane ka go tia. Le gona re ka se kgone go le bontšha tsela yeo DNA e lokišago diphošwana tša yona ka makga a mmalwa. Diphošwana tšeo di bonwa le go phošollwa ka tsela e nepagetšego kudu.”—Bona seswantšho seo se lego go letlakala 16 le 17.

Moanegi o tšwela pele ka gore: “Seo re ka le bontšhago sona gabotse ke tsela yeo metšhene ye e kitimago ka lebelo ka yona. Akere o bone ge roboto ye e kitima ka lebelo? Ka mo go swanago, motšhene wa nnete wa di-enzyme o sepela gotee le DNA tseleng. O kgona go feta ditepisi tše e ka bago tše 100 motsotswana o mongwe le o mongwe.²³ Ge e ba tsela yeo e lekana le tsela ya terene, entšene e be e tla sepela ka lebelo la dikhilomithara tše fetago tše 80 ka iri. Ge metšhene ye e menyenyane ya go dira dikopi e eba go dipaketheria, e ka sepela ka lebelo le legolo go feta la ka mo godimo ka makga ao a fetago a 10. Go sele ya motho, metšhene e mentši ya di-enzyme yeo e šomago go dira dikopi tša DNA, e ya mafelong a go fapafapana ka gare ga DNA gomme ya dira mešomo ya yona. E dira dikopi tša dikarolo ka moka tša leabela ka diiri tše 8 feela.”²⁴ (Bona lepokisi leo le rego: “Molekule Woo o Dirwago Dikopi le go Lebeledišišwa,” leo le lego go letlakala 20.)

GE DNA E LEBELEDIŠIŠWA

Bjale metšhene ya di-enzyme yeo e šomago go dira dikopi tša DNA e a tloga. Ke moka go tšwelela motšhene o mongwe. Motšhene wo o sepela le molekule o tee wa DNA, eupša wona o sepela ganyenyane kudu. Ke moka o bona thapo ya DNA e tsena motšheneng woo, gomme e kgomagana le molekule woo. E bile thapo ye, yona ga e fetoge. Eupša go tšwa thapo e nngwe e mpsha lefelong le lengwe gona ka moo motšheneng woo. Thapo ye e swana le mosela wo o sa golago. Bjale go direga’ng felo mo?

Le mo lekgeng le, moanegi o re fa karabo. O re botša ka mošomo wa bobedi wa DNA, e lego “go ngwalolla boitsebišo bjo bo lego ka gare ga thapo ya DNA, gomme ya bo iša ka gare ga molekule wo o bitšwago RNA (ribonucleic acid). DNA ga e ke e tlogela lefelo le le šireletšegilego leo go dulago nucleus. Bjale potšišo ke gore dikarolwana tša yona tša leabela, e lego dilo tšeo di thušago mebele ya rena gore e dirwe ka diprotheine, di ka dirišwa bjang? Motšhene wo wa enzyme o hwetša mokgwa ka gare ga DNA, moo e lego gore khemikhale e dira karolwana ya leabela gore e thuše sele go fetofetoga le maemo. Ke moka motšhene wo o šomiša molekule wa RNA go dira kopi ya karolwana yeo ya leabela. RNA e swana kudu le thapo e tee ya DNA, eupša e šoma mošomo wa go fapana le wa DNA. Yona e šoma go tšea boitsebišo bjo bo lego ka gare ga dikarolwana tša leabela bjo bo išitšwego ke DNA. RNA e tšea boitsebišo bjo e sa dutše e le ka gare ga motšhene woo wa enzyme, ke moka ya feta nucleus, ya tsena ka gare ga di-ribosome, e lego moo boitsebišo bo šomišwago gona gore go dirwe diprotheine.”

Ge o dutše o lebeletše dilo tšeo di diregago ka musiamong woo, le tsela yeo metšhene ye e dirago dilo ka yona, o ipotša gore motho yo a dirilego metšhene ye o swanetše go ba a le bohlale kudu. Eupša ge e ba re ka bontšha dilo ka moka tšeo di diregago ka gare ga musiamo woo, e lego dilo tšeo di swantšhetšago dilo tšeo di diregago ka gare ga sele ya motho, ruri o tlo makala kudu!

Bjale o thoma go lemoga gore ge e le gabotse, dilo tšeo di diregago mo musiamong wo, di dirwa ke metšhene e menyenyanenyenyane le yeo e raraganego kudu, e lego disele tše dintšintši (100 000 000 000 000) tšeo di lego mo mmeleng wa gago, tšeo di šomago le gona bjale ge o dutše o bolela. DNA ke yona e laelago gore go dirwe diprotheine tše dintšintši tša go fapafapana tšeo di dirago mmele wa gago, e lego di-enzyme, mašole a mmele, le ditho tše dingwe tša mmele wa gago. Gona bjale ge o dutše o bolela, DNA ya gago e dirwa dikopi, e lebelelwa moo e nago le diphošwana gona, gore e kgone go laela sele e mpsha gore e dire mošomo wa yona bjang.

KE KA BAKA LA ENG GO TSEBA DITABA TŠE GO LE BOHLOKWA?

Bjale a re ipotšišeng gape potšišo ye, ‘DNA e be e tšea kae ditaelo tša go thuša mmele wa gago go bopega go fapana le wa motho yo mongwe?’ Beibele e re puku ye ya seswantšhetšo le dilo tšeo di ngwadilwego ka gare ga yona, Mongwadi wa yona o feta batho ka moka ka bogolo. Na taba ye e fetilwe ke nako goba ga e hlatselwe ke saense?

E no nagana ka taba ye: Na batho ba ka kgona go aga musiamo wola re boletšego ka wona? Ge e ba ba be ba ka leka go dira bjalo, go be go tlo ba thata kudu go bona. Batho ga se ba tšwa ba kwešiša gore dikarolo ka moka tša leabela di šoma bjang. Borasaense ba sa leka go kwešiša gore dikarolo ka moka tša leabela di go kae le gore di šoma go dira eng. Re a tseba gore dikarolwana tša leabela di dirilwe ka thapo e nyenyane ya DNA. Dikarolo tše dingwe tša dithapo tše ditelele, tšeo di se nago dikarolwana tša leabela, tšona di dirilwe ka eng? Borasaense ba bitša dikarolo tšeo gore ke junk DNA, goba DNA yeo ye se nago mohola. Eupša ga se kgale ba fetošitše tsela yeo ba kwešišago ka yona gore dikarolo tše di šoma bjang. Dikarolo tšeo, di ka ba di laola tsela yeo dikarolwana tša leabela di šomišwago ka yona, goba gore di swanetše go šomišwa kudu gakaakaang. Le gona, le ge borasaense ba ka kgona go dira DNA ya go felelela, ba dira le metšhene yeo e ka kgonago go ngwalolla le go lekola DNA, ba ka se tsoge ba kgonne go dira DNA ya nnete, le go dira gore e šome go swana le yona.

Rasaense yo mongwe wa go tuma yo a bitšwago Richard Feynman, o ile a ngwala molaetša o mongwe pele a ka hlokofala. O ile a ngwala gore: “Selo seo nna ke sa kgonego go se dira, ke seo ke sa se kwešišego.”²⁵ Go bona batho ba go swana le yena ba ikokobeditše ka tsela ye, ruri go thabiša kudu! Mantšu a gagwe a bolela nnete ge go tliwa tabeng ya DNA. Borasaense ba ka se tsoge ba kgonne go dira DNA ka boyona, le go ekiša tsela yeo e dirago dikopi ka yona, e bile ba ka se tsoge ba e kwešišitše gabotse. Borasaense ba bangwe ba bolela gore DNA e bile gona ka mohlolo ka baka dilo tšeo di kilego tša direga mengwageng e mentši e fetilego. Go ya le ka seo re sa tšwago go ithuta sona ka DNA, na wena o dumelelana le borasaense ba?

Batho ba bangwe ga ba dumelelane le tsela yeo borasaense ba ba phethilego ka yona. Ka mohlala, rasaense yo mongwe yo a bitšwago Francis Crick, e lego yoo a ilego a utolla gore DNA e agegile bjang, o ile a re tsela yeo molekule wo o dirilwego ka thulaganyo ka yona, ga go kgonege gore re re o bile gona ka mohlolo, ka baka la ditiragalo tšeo di bilego gona mengwageng e dimilione e fetilego. O boletše le gore go ka direga gore diphedi tše dingwe tše bohlale tšeo di tšwago dipolaneteng tše dingwe, di rometše DNA mo lefaseng gore go tle go thome go ba le bophelo.²⁶

Radifilosofi yo mongwe yo a bitšwago Antony Flew, yoo a bego a sa dumele go Modimo ka mengwaga e 50, ga se kgale a fetošitše tsela yeo a bego a dumela ka yona. Ge a be a na le mengwaga e 81, o ile a thoma go dumela gore go ka ba go na le motho yo mongwe yo bohlale kudu yo a ilego a dira gore go thome go ba le bophelo. Ke’ng seo se ilego sa mo dira gore a thome go dumela bjalo? Ke go ithuta ka DNA. Ge a be a botšišwa gore o tla ikwa bjang ge borasaense ba bangwe ba sa dumelelane le kgopolo ye ya gagwe e mpsha, o ile a araba ka gore: “E tla be e le taba ya bona yeo, ka gore ba ka se fetoše tsela yeo nna ke naganago ka yona. Ke feditše bophelo bja ka ka moka ke hlahlwa ke bohlatse bjo ke bo bonago. Go sa šetšwe gore bohlatse bja taba e itšego bo nkutollela eng goba bo ntebiša kae, ke a bo latela.”²⁷

Wena o nagana eng? Bohlatse bjo bo re lebiša kae? A re re o bona lefelwana leo go šongwago feela ka dikhomphutha ka gare ga feketori e kgolo. Dikhomphutha tšeo di šoma ka tsela yeo e raraganego kudu e bile ke tšona di thušago gore feketori yeo e šome gabotse. Le gona selo se sengwe gape ke gore di na le lenaneo leo le ntšhago ditaelo tša gore metšhene ka moka yeo e lego ka moo feketoring yeo e swanetše go dirwa bjang le gore e hlokomelwe bjang. E bile di dira dikopi tša tšona le go lebeledišiša dikopi tšeo. Ge o bona dilo tše ka moka di direga, o tlo phetha ka go re’ng? Na o tlo phetha ka gore dikhomphutha tšeo le mananeo a tšona di itirile, goba na go na le batho ba bohlale bao ba di dirilego? Nnete ke gore bohlatse bjo ka moka, bo dira gore karabo e be pepeneneng.