RAIBURARE Y'AHA INTANEETI eya Watchtower
Omunaara gw'Omurinzi
RAIBURARE Y'AHA INTANEETI
Runyankore
  • BAIBULI
  • EBITABO
  • ENTEERANE
  • Oku Sayansi Erikukukwataho
    Omunaara gw’Omurinzi—2015 | Gyuni 1
    • Okutunguuka kwa sayansi kureetsireho emotoka, ebitangaazo, enyonyi, n’okuteera ebishushani omu bwongo

      OMUTWE OGURI AHA MUNAARA | SAYANSI EIHIRE BAIBULI AHA MUREMBE?

      Oku Sayansi Erikukukwataho

      Kurugiirira ahari kashoboorozi emwe, sayansi nikimanyisa “okucondooza ebirikukwata aha biine amagara n’ebitaine magara.” Okukora ekyo n’omurimo gugumire kandi obumwe ogurikureeta amaganya. Abanyasayansi nibamara saabiiti nyingi, ameezi, nari obundi emyaka barikucondooza kandi barikugyeza ebi bacondoorize. Obumwe okucondooza kwabo tikurikurugamu karungi koona, kwonka obundi nikurugamu ebirikugasira abantu. Teekateeka aha by’okureeberaho ebi bikye.

      Ekitongore kimwe kuruga Buraaya kikagaita pulasitika egumire n’obugyegyena kukora eky’okugyegyenesa amaizi kugira ngu abantu batarwara ahabw’okunywa amaizi garimu oburofa. Eby’okugyegyenesa amaizi nk’ebi nibikoresibwa habaho ekihikiirizi, nk’ekyabaireho omu 2010 omuri Haiti.

      Ahaiguru omu mwanya, babaasize kutayo ebitangaazo ebirikutangaaza omu nsi yoona. Entebeekanisa egi neeyetwa Global Positioning System (GPS). Omu kubanza entebeekanisa egi ekaba eteereirweho amahe, kwonka hati neehwera abavugi b’emotoka, ab’enyonyi, ab’amaato, abahiigi n’abarambuzi kubaasa kumanya ei barikuza. Nitusiima abanyasayansi abaajumbwire entebeekanisa egi, erikubaasisa omuntu kuhika ei arikwenda kuza.

      Nookoresa esimu, kompyuta, nari Intaneeti? Mbwenu shi obaasize kubaho gye nari kutambirwa ahabw’okutunguuka omu by’emibazi? Noogyendera omu nyonyi? Ku kiraabe nikwo kiri, nooba noogasirwa omu bintu ebi sayansi ekozire kuhwera abantu. Sayansi ekuhwereire omu miringo mingi.

      OBUGARUKIRO BWA SAYANSI

      Kubaasa kwongyera aha kumanya kwabo, abanyasayansi ab’obunaku obu nibacondooza munonga aha buhangwa bw’ebintu. Abarikucondooza aha butafaari bw’ebihangirwe nibeeyongyera kucondooza aha katafaari akarikukirayo obukye, kandi abarikucondooza aha by’omu iguru omu mwanya nibateeraho kumanya ebyabaireho obuhumbi bw’emyaka enyima kubaasa kumanya obukomooko bw’eiguru n’ensi. Abanyasayansi abamwe ku barikuba nibacondooza, nangwa n’omu bizinga ebitarikureebwa n’amaisho, nibateekateeka ngu Ruhanga orikugambwaho omu Baibuli ku araabe ahariho, bashemereire kumubona.

      Abanyasayansi abarikumanywa munonga n’abanyabwengye nibakora ekirikukira ahari ekyo. Nibakora eki omuhandiiki wa sayansi orikwetwa Amir D. Aczel yaayetsire “okuhanuura kwa sayansi aha kubaho kwa Ruhanga.” Nk’eky’okureeberaho, omunyasayansi orikumanywa gye omu nsi yoona akagira ngu “okutabaho obuhame ngu Ruhanga aine eki arikukoraho omu nshonga z’ebihangirwe byona hatariho kubanganisa kwona nikyoreka gye ngu ruhanga nk’ogwo tariho.” Abamwe nibagira ngu ebi Ruhanga orikugambwaho omu Baibuli yaakozire, “n’emiguruko” nari “bikakorwa omu maani agatarikwetegyerezibwa.”a

      Kwonka, ekibuuzo ekiine kubuuzibwa n’eki: Mbwenu shi abanyasayansi beegire bingi ebirikukwata aha bihangirwe kubaasa kuha obuhame obuhikire? Nitubaasa kugira ngu ngaaha. Sayansi ereetsireho entunguuka y’amaani, kwonka abanyasayansi baingi nibamanya ngu hakiriyo bingi ebi batarikumanya obundi ebi bataribaasa kumanya. “Titurikubaasa kwetegyereza obuhangwa,” nikwo Omunyasayansi orikwetwa Steven Weinberg yaagizire. Omuhangu Martin Rees ow’omuri Britain, akahandiika ati: “Nihabaasa kuba hariho ebintu ebi abantu bataribaasa kwetegyereza.” Amazima gari ngu, bingi ebirikukwata aha bihangirwe, kuruga aha katafaari akakye kuhika aha nsi yoona n’eiguru, abanyasayansi ab’obunaku obu tibarikubyetegyereza. Yetegyereze eby’okureeberaho ebi:

      • DNA

        Abanyasayansi tibarikwetegyereza gye byona ebirikuba nibikorwa omunda y’akatafaari. Oku obutafaari burikwakiira amaani g’eizooba, oku burikukora ebiriisa, n’oku burikwebaganisamu ebi n’ebibuuzo ebi sayansi etakagarukiremu.

      • Eiguru n’ensi

        Amaani agarikukurura ebintu kubigarura ahansi nigatukwataho akiire koona. Kwonka abanyasayansi tibarikwetegyereza gye oku garikukora. Tibarikumanya gye oku amaani ago garikukurura omuntu kumugarura ahansi yaaheza kuguruka nari oku garikuhwera okwezi kuguma nikwetoororera aha nsi.

      • Omwojo naatambika akapiira ahansi

        Abarikucondooza aha buhangwa bw’ebintu nibatebeereza ngu ebicweka 95 ahari 100 eby’ebintu ebiri omu nsi n’omu mwanya tibirikureebwa kandi n’abanyasayansi tibarikubaasa kubireeba barikukoresa ebyoma byabo. Eki nibakita omu bicweka bibiri ebi: Ekintu eki batakareebaga n’amaani agu batakareebaga. Omuringo gw’ebintu ebi byombi tigurikumanywa.

      Hariho ebintu bingi ebitarikumanywa ebirikuteganisa abanyasayansi. Ahabw’enki eki ni kikuru? Omuhandiiki wa sayansi orikumanywa naagira ati: “Ebintu ebi tutarikumanya nibikira ebi turikumanya. Ahabwangye, sayansi eshemereire kureetera omuntu kutangaara kandi akeenda kwega bingi omu mwanya gw’okutafayo kucondooza.

      N’ahabw’ekyo, ku oraabe nooteekateeka ngu sayansi eihire Baibuli aha murembe kandi okarekyera aho kwikiririza omuri Ruhanga, yebuuze oti: Abanyasayansi abanyabwengye abaine ebyoma by’amaani ku baraabe batarikumanya bingi ebirikukwata aha bihangirwe, nikiba kiri eky’obwengye kwanga kwikiriza kucondooza aha bintu ebi sayansi etarikubaasa kucondoozaho? Bwanyima y’okuhandiika bingi ebirikukwata aha byafaayo n’okwetegyereza ebiri omu mwanya, ekitabo Encyclopedia Britannica kikahendera kiti: “Bwanyima y’emyaka 4000 y’okucondooza aha by’omu mwanya, ebihangirwe tibirikwetegyerezibwa nk’oku Ababulooni baabaire batarikubyetegyereza gye.”

      Abajurizi ba Yehova nibaha ekitiinisa obugabe bwa buri muntu obw’okucwamu omu nshonga egi. Nituteeraho kugyendera aha buhabuzi bwa Baibuli obu: “Okworoberana kwanyu kumanywe abantu boona.” (Abafilipi 4:5) Twine ekyo omu biteekateeko, nitukushaba kushwijuma oku sayansi erikuhikaana n’ebiri omu Baibuli.

      a Abantu abamwe nibanga kwikiriza Baibuli ahabw’enyegyesa z’amakanisa aga ira n’ag’ebiro ebi, nk’enyikiriza erikugira ngu ensi niyo ntima y’ebintu byona nari ngu Ruhanga akahanga ebintu byona omu biro mukaaga eby’eshaaha 24.​—Reeba akabokisi “Baibuli Hamwe n’Ebya Sayansi Ebihikire.”

      Baibuli Hamwe n’Ebya Sayansi Ebihikire

      Baibuli terikwegambaho nk’ekitabo ekirimu obwengye bwa sayansi. Kwonka, abahandiiki bakyo haine ebi bahandiikire ebihikire ebirikubaasa kushemeza abanyasayansi ab’ebiro ebi. Aha hariho eby’okureeberaho.

      • Eby’omu mwanya

        Obwire obu eiguru n’ensi byamara

        Abanyasayansi nibatebeereza ngu ensi emazireho emyaka erikwingana nk’obuhumbi 4, kandi nibongyera bagira ngu eby’omu iguru bimazireho emyaka erikwingana nk’obuhumbi 13 kuhika ahari 14. Baibuli terikugamba omwaka obu ebintu byahangwa. Kandi terikworeka ngu ensi emazireho enkumi nkye z’emyaka. Ahabw’okuba omushororongo gw’okubanza omu Baibuli nigugira guti: “Omu kutandika Ruhanga akahanga eiguru n’ensi.” (Okutandika 1:1) Ebigambo ebyo nibibaasisa abanyasayansi kumanya obunaku obu ebintu ebirikureebwa bimazireho barikwihirira aha misingye ya sayansi.

      • Enshozi, ebimera, n’amaizi

        Okutebeekanisa ensi kutuurwamu abantu

        Okutandika eshuura 1 nihakoresa ekigambo “ekiro” kworeka oku ensi yaatebeekanisiibwe kubaasa kutuurwamu ebiine amagara. Ekyahereerukireyo omu birikugambwaho n’okubaho kw’abantu. Baibuli terikworeka oku “ebiro” mukaaga byabaire nibiingana. Omu mwanya gw’ekyo, neehwera abanyasayansi ab’obunaku obu kubicondoozaho bakamanya oku byabaire nibiingana. Nitumanya ngu ebiro by’okuhangwa kw’ebintu bikaba biri biraingwa kukira aha biro eby’eshaaha 24.

      • Ensi

        Oku ensi ehanikirwe

        Baibuli neeshoboorora ngu ensi ehanikire “ahari busha.” (Yobu 26:7) Baibuli terikugira ngu ensi ahanikire aha mabega nari omugongo gw’enjojo mpango, reero ngu enjojo ezo zemereire aha kanyankogote, nk’oku ebitebyo bya ira byabaire nibigira. Kureka, Baibuli neereka orwigi rwigwire kubaasisa abanyasayansi kucondooza. Ku haahingwireho obwire, Nicolaus Copernicus na Johannes Kepler bakashoboorora oku ebiri omu mwanya birikwetoroora aha izooba birikutwarwa amaani agatarikureebwa. Bwanyima, Isaac Newton akooreka oku amaani agarikukurura ebintu kubigarura ahansi garikutegyeka byona ebiri omu mwanya.

      • Obukooko oburikurwaza

        Obuhabuzi aha bwecumi n’okwerinda endwara

        Ekitabo ky’Abaleevi kirimu obuhabuzi obwahairwe Abaisraeli aha ku baabaire baine kwerinda endwara ezirikuturira, otwariiremu n’okushoroora abarwaire. Kandi aha bikwatiraine n’obwecumi, ekiragiro ekiri omu Eky’Ebiragiro 23:12, 13 kikaba nikiragiira Abaisraeli kuziika obubi bwabo omu mwanya ogwehereire aheeru y’ensiisira zaabo. Bakaba baine ‘kushweka’ obubi bwabo omu itaaka. Omu myaka nka 200 yonka nimwo abanyasayansi n’abashaho bamanyiire ngu nikyetengyesa kutaho emitindo nk’egyo.

      Ebirikugambwaho omu Baibuli ebi waaheza kushoma bikahandiikwa ebyasha bingi enyima. Mbwenu shi abahandiiki bakabaasa bata kumanya ebintu ebyo kandi obwo abantu abeegire omu bunaku bwabo baabaire batarikubimanya? Owaahandiikiise Baibuli naagarukamu ati: “Nk’oku eiguru riri ahaiguru okukira ensi, nikwo n’emitwarize yangye eri ahaiguru okukira eyaanyu, n’ebiteekateeko byangye nikwo birikukira ebyanyu.”​—Isaaya 55:9.

  • Sayansi Eine Obugarukiro
    Omunaara gw’Omurinzi—2015 | Gyuni 1
    • Omunyasayansi ari omu eicondoorezo

      OMUTWE OGURI AHA MUNAARA | SAYANSI EIHIRE BAIBULI AHA MUREMBE?

      Sayansi Eine Obugarukiro

      Omu myaka egi, ebitabo bingi ebirikushoboorora aha miteekateekyere y’abo abatarikwikiririza omuri Ruhanga bikanyire. Ebitabo ebi bishemeize abantu baingi baatandika n’okubihaajanaho. Aha bikwatiraine n’enshonga egi, omuhangu omwe orikwetwa David Eagleman akahandiika ati: “Abashomi abamwe nibateekateeka ngu . . . abanyasayansi nibamanya buri kimwe.” Kandi akongyeraho ati: “Kwonka abanyasayansi abarungi n’abo abarikwikiriza ebiteekateeko ebindi, kandi omurimo gwabo nigutwariramu okujumbura ebisya.”

      Omuhangu w’eby’omu mwanya naakoresa ekitangaazo

      Emyaka mingi enyima, abanyasayansi abaine etalanta bakozire eby’okutangaaza barikuteeraho kusherura eby’okugarukamu by’ebibuuzo ebigumire ebirikukwata aha buhangwa. Kwonka abamwe, bakozire enshobe nyingi omu kucondooza kwabo. Isaac Newton akaba ari omwe aha banyasayansi ab’amaani. Akooreka oku amaani agarikukurura ebintu kubigarura ahansi garikuhwera ensi, enyonyoozi, n’ebizinga kwetoorora. Akajumbura gumwe aha muringo gw’ebibaro ogwaizire kuhwera munonga omu kujumbura kompyuta. Kwonka, Newton akeega n’eby’okuheesha okurimu emiguruko omu kuteeraho kuhindura rusasi n’ebindi byoma kubiihamu ezaabu.

      Emyaka erikurenga 1,500 Newton atakabaireho, Ptolemy Omugriika orikwega eby’omu mwanya akajumbura eby’omu mwanya arikukoresa amaisho ge gonka. Akaba ayetegyereza eby’omu mwanya omu bwire bwa nyekiro kandi akaba ari omuhangu aha kuteera maapu. Kwonka akaba naikiriza ngu ensi niyo yaabaire eri entima y’ebintu byona. Omushaija orikwetwa Carl Sagan nawe orikwega aha ntwaza y’eby’omu mwanya akahandiika ahari Ptolemy ati: “Abo boona abaabaire nibamwikiririzamu bakaba bahabisiibwe kumara emyaka 1,500, ekirikworeka ngu tihariho buhame ngu abanyabwengye tibarikubaasa kwikiriza ebigwire.”

      Omunyasayansi naashoma Baibuli

      N’obunaku obu abanyasayansi nibatunga oburemeezi nibwo bumwe omu kuteeraho kwabo. Mbwenu shi hariho obu baribaasa kushoboorora gye ebirikukwata aha nsi n’eiguru? N’obu turaabe twine kumanya okutunguuka oku sayansi ekozire n’oku erikutugasira, twine n’okumanya obugarukiro bwayo. Omuhangu Paul Davies akeetegyereza ati: “Okuteeraho kusherura entebeekanisa nungi erikushoboorora omu bwijwire ahari buri kintu, tikurumu matsiko goona.” Ebigambo ebyo birimu amazima agatarikubanganisibwa ngu: Abantu tibarikubaasa kwetegyereza gye ebihangirwe. N’ahabw’ekyo abanyasayansi baaba nibaikiriza ngu nibabaasa kushoboorora buri kimwe ekiriho, nikiba kiri eky’obwengye kubeegyendesereza.

      Baibuli neegamba aha kutangaaza kw’ebyahangirwe eti: “Reeba, ebyo nibyo, kwonka n’otw’aha rubaju omu mitwarize ye, kandi n’ebi tumuhuriraho ni bikye munonga nk’okugambirana omu kutu.” (Yobu 26:14) Hakiriyo bingi ebi abantu batarikubaasa kumanya kandi bakeetegyereza. Ebigambo by’Entumwa Paulo, ebyahandiikirwe emyaka nka 2,000 enyima, na hati bihikire: “Yeimwe! obutungi bwa Ruhanga, obwengye bwe n’okumanya kwe ka bitaine bugarukiro! Emicwere ye n’emitwarize ye tibirikubaasa kumanywa.”​—Abarooma 11:33.

      Buzima Baibuli neigutsa ebyetengo byaitu omu miringo ei sayansi etarikubaasa

      Obuhabuzi Obu Sayansi Etarikubaasa Kuha

      N’obu sayansi eraabe neeshoboorora aha bihangirwe, Baibuli yo neeha emisingye n’obuhabuzi oburikuhwera abantu kugira obusingye na bagyenzi baabo, kandi bakagira okushemererwa n’okumarwa. Yetegyereze bimwe aha by’okureeberaho ebi.

      • Ekiganja ky’engaro eky’akamanyiso k’okwemerera

        Okurinda Okuhenda Ebiragiro

        Okuha amagara ekitiinisa

        “Otariita.”​—Okuruga 20:13.

        “Weena orikwanga mwene ishe n’omwitsi.”​—1 Yohaana 3:15.

        Ba ow’obusingye kandi oburinde

        “Reka ebibi, okore ebirungi; sherura obusingye, kandi obukuratire.”​—Zaaburi 34:14.

        “Abareeta obusingye babiba embibo omu busingye ezireeta ebyana by’okuhikiirira.”​—Yakobo 3:18.

        Yetantare obushaarizi

        Yehova “agyeza abahikiriire kwonka ababi n’abakunda endwano omutima gwe gubanga.”​—Zaaburi 11:5.

        “Otarigirira eihari orikunyagisa abandi amaani, kandi omu mitwarize ye otarigira ei waamwegaho. Ahakuba omuntu orikwehabagiza n’ekirikunugwa ahari Ruhanga.”​—Enfumu 3:31, 32.

      • Eka

        Okushemererwa omu Ka

        Yorobera abazaire baawe

        “Abaana, mworobere abazaire baanyu omuri Mukama, ahakuba nikyo kihikire. Tiina sho na nyoko; (ekyo nikyo kiragiro ky’okubanza ekirimu okuraganisibwa.) Obone kuba gye, okahangaara omu nsi.”​—Abaefeso 6:1-3.

        Yegyesa gye abaana baawe

        “Murekye kugwisa kubi abaana baanyu, kureka mubarere, nimubategyeka gye, kandi nimubeegyeseza omuri Mukama.”​—Abaefeso 6:4.

        “Mutagwisa kubi abaana baanyu, barekye kuhahaara emitima.”​—Abakolosai 3:21.

        Kunda ou oshweraine nawe omuhe n’ekitiinisa

        “Omuntu weena omuriimwe akunde omukazi we, nk’oku ayekunda; n’omukazi nawe ashemereire kutiina iba.”​—Abaefeso 5:33.

      • Omuti

        Okurinda obuhangwa

        Ebirikukwata aha baabaire basiisire Israeli eya ira, Baibuli neegira eti: “Ensi esiisirwe abagitwiremu . . . N’abatuuzi baamwo bakasingwa orubanja.” (Isaaya 24:5, 6) Ruhanga naija kucwera orubanja abo abarikushiisha obuhangwa. Naija ‘kuhwerekyereza abahwerekyereza b’ensi.’ (Okushuuruurwa 11:18) Tibarikwija kuguma batafubiirwe ahabw’ebikorwa byabo.

Ebitabo Ebiri omu Runyankore (1996-2025)
Shohora
Taahamu
  • Runyankore
  • Yoherereza ondiijjo
  • Ebi Orikukunda
  • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
  • Ebiine Kukuratirwa
  • Okurinda Ebirikukukwataho
  • Privacy Settings
  • JW.ORG
  • Taahamu
Yoherereza ondiijjo