TILE NSUU
‘Mebamaa Mɔɔ Ɛvɛ La Alie Ye Ɛnwomenle’
1. Ewiade fofolɛ ne anu nyilalɛ boni a ɛ nye la ye ade titile a?
“EWIADE fofolɛ ne.” Saa ɛte zɔhane edwɛkɛ ne a, ɛdwenle nyilalɛ bie mɔ mɔɔ bɛha kɛ ɔbara la anwo ɔ? Bie a wɔ adwenle kɔ sonlabaka mɔɔ di munli, aleɛ kpalɛ dɔɔnwo, nane mɔɔ bɛ nwo ɛnyɛ ɛzulolɛ, anzɛɛ azua kpalɛ zo. Bie a ɛbahola wɔahile Baebolo ngyehyɛnu bie mɔ mɔɔ ninyɛne mɔɔ ɛ nye la bɛ ade gyi zo la. Noko akee, mmabu ɛ nye ɛgua nyilalɛ ne, mɔɔ le sunsum nee nganeɛdelɛ nu kpɔkɛdelɛ la azo. Saa nyilalɛ ɛhye ɛnle nu a, anyelielɛ biala mɔɔ ɛha la ɛnrɛhyɛ na ayɛ mgbane.
2, 3. Gyɛlɛmaya edwɛkɛ ne boa yɛ maa yɛ nye da nyilalɛ titile boni ade?
2 Mekɛ mɔɔ Nyamenle manle Gyɛlɛmaya hanle kɛ Dwuuma bavi Babelɔn ara la, ɔhanle kɛzi bɛbade nganeɛ la anwo edwɛkɛ kɛ: “Bɛbasesa bɛ ahenle ne mɔ bieko, yɛɛ bɛbazi agole bɛ nye alie.” (Bɛgenga Gyɛlɛmaya 30:18, 19; 31:4, 12-14.) Nyamenle vale edwɛkɛ bie bokale nwo mɔɔ bahola aha wɔ ahonle la kɛ: “Mebamaa awie biala mɔɔ ɛvɛ la alie ye ɛnwomenle, na meamaa mɔɔ ɛhɔne ɛhu ye ɛmaa ɔ nwo ɛbɛlɛ ye la aleɛ.” NET Bible ne kile Nyamenle ɛwɔkɛ ne abo kɛ: “Mebamaa bɛdabɛ mɔɔ bɛvɛ la anyia mɔɔ bɛhyia la, na meamaa bɛdabɛ mɔɔ bɛ nwo ɛbɛlɛ bɛ la anyia anwosesebɛ kpalɛ.”—Gyɛ. 31:25.
3 Anyelazo boni ɛ! Gyihova hanle kɛ ɔbamaa mɔɔ ɛvɛ na ye abɛ nu ɛbu la alie ye ɛnwomenle anzɛɛ anyia mɔɔ ɔhyia nwolɛ la. Nɔhalɛ nu, Nyamenle bɔ ɛwɔkɛ a, ɔdi zo. Gyɛlɛmaya edwɛkɛ ne maa yɛnyia anwodozo kɛ yɛdayɛ noko yɛbanyia mɔɔ yɛhyia nwolɛ la. Bieko, ɔmaa yɛnwu kɛzi ɛnɛ bɔbɔ yɛbahola yɛanyia anwosesebɛ nee anyelazo la. Bieko, bɛmaa yɛnwu ndenle kpalɛ mɔɔ yɛbahola yɛalua zo yɛamaa awie mɔ anwosesebɛ na yɛaboa bɛ yɛamaa bɛanyia anyelielɛ la.
4. Duzu ati a yɛbahola yɛade nganeɛ kɛ Gyɛlɛmaya la ɛ?
4 Zɔhane ɛwɔkɛ ne a kyekyele Gyɛlɛmaya arɛle a, na ɔbahola yeaboa yɛdayɛ noko. Duzu ati ɔ? Kakye edwɛkɛ bie mɔɔ bɛhanle ye buluku ɛhye Tile 1 ne anu mɔɔ se, ɛnee Gyɛlɛmaya le “sonla kɛ yɛdayɛ ala la,” kɛmɔ ɛnee Yilaegya noko de la. (Gye. 5:17) Suzu ninyɛne ekyi mɔɔ ɔdwu mekɛ ne bie a ɔbayɛ kɛ ɔmaa Gyɛlɛmaya te nganeɛ kɛ ye abɛ nu ɛbu anzɛɛ ɔ rɛle ɛbɔ la anwo nea. Mekɛ mɔɔ ɛlɛyɛ zɔ la, suzu kɛzi ɛkɔ gyinlabelɛ ko ne ala anu a anrɛɛ ɛbade nganeɛ nee deɛmɔti ninyɛne mɔɔ to wɔ la bahola amaa wɔ abɛ nu abu la anwo.—Wulo. 15:4.
5. Duzu a ɔbayɛ kɛ manle Gyɛlɛmaya abɛ nu bule a?
5 Ɔbayɛ kɛ debie mɔɔ manle Gyɛlɛmaya abɛ nu bule la vi ye sua zo. Bɛtetele ye wɔ Anato. Ɛnee ɔle Livaema suakpole mɔɔ wɔ Gyɛlusalɛm sɔlɔ adɔleɛ mayɛlɛ ekyi bie anu la. Ɔbayɛ kɛ ɛnee ngapezonli ne lɛ ɔ gɔnwo mɔ nee ɔ nwo amra wɔ Anato. Gyisɛse hanle kɛ ngapezonli biala ɛnlɛ ɔ nyunlu wɔ ye maanle nu, na ɛhye a dole Gyɛlɛmaya a. (Dwɔn 4:44) Tɛ kɛ ezuavolɛ ne andie Gyɛlɛmaya edwɛkɛ anzɛɛ bɛambu ye ala. Mekɛ bie, Nyamenle hanle kɛ: “Anato ezuavolɛ ne kulo kɛ bɛku [Gyɛlɛmaya].” Bɛhanle ye ɛya zo kɛ: ‘Ɔmmabɔ Gyihova nrɛlaleɛ ne nolo anrɛɛ bɛkɛhu ye.’ Nea kɛzi ɔ gɔnwo mɔ yɛɛ bie ɔ nwo amra mɔɔ ɔwɔ kɛ gyinla ɔ nzi la nwunlonwunlanle ye a!—Gyɛ. 1:1; 11:21.
6. Saa ɛ gɔnwo mɔ gyimayɛvoma anzɛɛ awie mɔ dwazo tia wɔ a, kɛzi mɔɔ ‘Anatoma’ vale yɛle Gyɛlɛmaya la baboa wɔ ɛ?
6 Saa wɔ kpalɛzoamra, ɛ gɔnwo mɔ sukuluma, gyimayɛvoma, anzɛɛ wɔ abusua ne anu amra bie ɛlɛgyegye wɔ a nyia arɛlekyekyelɛ fi kɛzi Gyihova boale Gyɛlɛmaya la anu. Zɔhane mekɛ ne, Nyamenle hanle kɛ ‘ɔbadea’ Anato ezuavolɛ mɔɔ ɛnee ɛlɛdwazo atia ye ngapezonli ne la. (Bɛgenga Gyɛlɛmaya 11:22, 23.) Nyamenle edwɛkɛ ne boale Gyɛlɛmaya manle ɔgyinlanle arɛlebɔlɛ biala mɔɔ vi ye sua zo amra dwazotia ne anu rale la anloa. Nzinlii, ɛnee Nyamenle ndeanlɛ ne bava munzule ara, amgba ‘ɔmanle munzule dole Anatoma.’ Ɛdawɔ noko, nyia anwodozo kɛ Gyihova nwu mɔɔ ɛgyi ɔ nloa anzɛɛ ɔlɛnea mɔɔ ɛlɛkɔ zo la. (Edw. 11:4; 66:7) Saa ‘ɛnea’ wɔ Baebolo ngilehilelɛ ne boɛ na ɛyɛ mɔɔ le kpalɛ la a ɔbaboa dwazotiama bie mɔ yeamaa bɛahoati munzule mɔɔ anrɛɛ bado bɛ la.—1 Tem. 4:16.
Duzu a wɔ Gyɛlɛmaya buluku ne anu mɔɔ kile kɛ Nyamenle dwenle kɛzi ye menli te nganeɛ la anwo ɛ, na kɛzi ɛhye boale ngapezonli ne ɛ?
NINYƐNE MƆƆ KOLA BU ABƐ NU LA
7, 8. Amumuyɛ boni a bɛyɛle Gyɛlɛmaya a, na kɛzi ɔhanle ye ɛ?
7 Gyɛlɛmaya sua zo amra andu ye ahonle ala, bɛyɛle debie gyɛne. Neazo ko a le mɔɔ kpanyinli bie mɔɔ wɔ Gyɛlusalɛm, ɛsɔfo bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Pahyɛ yɛle ye la.a Mekɛ mɔɔ ɔdele kɛ Gyɛlɛmaya ɛlɛka Nyamenle ngapezo ne la ‘Pahyɛ manle bɛbole ngapezonli ne na bɛbɔle ye baka nu.’ (Gyɛ. 20:1, 2) Bie mɔ ka kɛ Pahyɛ manle bɛbilale ye mbaka 40. (Mɛla 25:3) Mekɛ mɔɔ Gyɛlɛmaya ɛlɛnwu amaneɛ ne la, ɔbayɛ kɛ menli golole ɔ nwo, bɛyɛle ye aholoba na bɔbɔ bɛtotole ɔ nwo nyɛlɛ. Yeanwie ɛkɛ ne ala. Pahyɛ manle bɛbɔle Gyɛlɛmaya baka nu nɔe ne. Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛvale bɛlile gyima la kile kɛ bɛkponle ye sonlabaka ne. Nɔhalɛ nu bɛyɛle Gyɛlɛmaya amumuyɛ bɛmanle ɔnwunle amaneɛ wɔ nɔe ne, bie a mekɛ mɔɔ ɔvea baka ne anu la.
8 Kɛzi nyɛleɛ ɛhye mɔ hanle Gyɛlɛmaya ɛ? Ɔhanle ɔhilele Nyamenle kɛ: “Alehyenlɛ biala me nwo yɛ ɛzelekɛ.” (Gyɛ. 20:3-7) Ɔrale ye adwenle nu bɔbɔ kɛ ɔnrɛdendɛ wɔ Nyamenle duma nu bieko. Noko akee, ɛze kɛ Gyɛlɛmaya angola anyɛ zɔ. Emomu, ɛnee Nyamenle edwɛkɛ ne mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔka la sɔ kɛ “senle yela [Gyɛlɛmaya] ahonle nu, ɔwolowolo [ye] mbowule nu,” na ɛnee ɔwɔ kɛ ɔtendɛ ɔmaa Gyihova.—Bɛgenga Gyɛlɛmaya 20:8, 9.
9. Duzu ati a yɛsuzu Gyɛlɛmaya anwubielɛ ne anwo a ɔbaboa yɛ ɛ?
9 Saa menli mɔɔ yɛze bɛ, kanza bɛle yɛ nwo amra o, yɛ kpalɛzoamra o, yɛ gɔnwo mɔ gyimayɛvoma anzɛɛ sukuluma, golo yɛ nwo somaa a zɔhane edwɛkɛ ne baboa yɛ. Saa ɔyɛ na dwazotia zɛhae maa yɛ abɛ nu bu ekyii a ɔnle kɛ ɔsi yɛ nwo. Saa nɔhalɛ ɛzonlenlɛ ti bɛyɛ yɛ amumuyɛ a ɔbahola yeara ye zɔ. Kɛmɔ ɛnee Gyɛlɛmaya le sonla mɔɔ tɔ sinli la ati, ninyɛne zɛhae gyegyele ye, na asoo yɛnde nganeɛ kɛ ɔdaye la ɔ? Noko akee, ɔnle kɛ yɛ rɛle fi kɛ Nyamenle boale Gyɛlɛmaya manle ɔ nye liele na ɔnyianle anwodozo bieko. Yeammaa ye abɛ ye ambu dahuu, na ɔnle kɛ ɔba ye zɔ wɔ yɛ afoa nu.—2 Kɔl. 4:16-18.
10. Gyɛlɛmaya subane nwo debie boni a Baebolo ne da ye ali a?
10 Ɔdwu mekɛ ne bie a Gyɛlɛmaya subane kakyi bɔkɔɔ. Asoo zɔhane ne deɛ ne bie ɛdo wɔ ɛlɛ, bie a ɛnee ɛ nye ɛlie na ɛlɛdwenle debie kpalɛ nwo noko yeangyɛ ɛ rɛle ɛbɔ na ɛlɛdi alɔbɔlɛ ɔ? Tie anyelazo nwo edwɛkɛ bie mɔɔ wɔ Gyɛlɛmaya 20:12, 13 la. (Bɛgenga.) Mɔɔ Pahyɛ manle bɛvale bɛyɛle ye la anzi, Gyɛlɛmaya anye liele kɛ ɔle kɛ anwunvɔnema mɔɔ bɛlie bɛ bɛvi “amumuyɛma asa” nu la anu ko. Bie a ɛnee ɛte nganeɛ kɛ ɛ nye ɛlie, na ɛkulo kɛ ɛto edwɛne ɛmaa Gyihova, bie a ɛhye zile wɔ mekɛ bie mɔɔ bɛliele wɔ bɛvile debie bie anu anzɛɛ edwɛkɛ bie mɔɔ yɛ anyelielɛ zile wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu anzɛɛ Keleseɛne ɛzonlenlɛ nu la. Nea kɛzi ɔle kɛnlɛma kɛ ɛbade nganeɛ zɔhane ɛ!—Gyi. 16:25, 26.
Kɛzi dwazotia anzɛɛ agolobɛnwo bahola aha yɛ nganeɛdelɛ ɛ?
11. Saa yɛ subane ta kakyi a, duzu a ɔwɔ kɛ yɛkakye wɔ Gyɛlɛmaya anwo a?
11 Noko, kɛmɔ yɛnli munli la ati, yɛ subane bahola ahakyi kɛ Gyɛlɛmaya ɛdeɛ ne ala la. Mekɛ mɔɔ ɔhanle kɛ bɛdo edwɛne bɛmaa Gyihova la anzi, ɔ rɛle bɔle kpole na bie a ɔzunle. (Bɛgenga Gyɛlɛmaya 20:14-16.) Ye abɛ nu bule kpole manle ɔnyianle adwenle kɛ nvasoɛ ɛnle zo kɛ bɛwole ye a! Mekɛ mɔɔ ɔlɛdi alɔbɔlɛ la, ɔhanle kɛ ahenle mɔɔ bɔle amaneɛ kɛ bɛwo ye la anwo ɛyɛ alɔbɔlɛ kɛ Sodɔm nee Gomɔla la. Noko edwɛkɛ mɔɔ hyia la a le ɛhye: Asoo Gyɛlɛmaya hɔle zo manle ye abɛ nu bule? Asoo ɔ sa nu dole, na ɔnyianle adwenle kɛ ye abɛ nu babu dahuu? Kyɛkyɛ. Emomu, ɔbayɛ kɛ ɔbɔle mɔdenle ɛsesebɛ na ɔholale ɔgyinlanle ɔ nloa. Suzu edwɛkɛ bieko mɔɔ Gyɛlɛmaya buluku ne ka la anwo nea. Belemgbunli Zɛdikaya zoanle Pahyɛ ɛhendeɛ ne, kpanyinli ne wɔ Gyɛlɛmaya anwo ɛkɛ kɛ bɛhɔbiza saa Babelɔnma bava konle ara Gyɛlusalɛm anwo zo a. Gyɛlɛmaya diele bɛ na ɔvale akɛnrasesebɛ ɔhanle Gyihova ndɛnebualɛ nee mɔɔ bavi nu ara la ɔhilele bɛ. (Gyɛ. 21:1-7) Ɔda ali kɛ ɛnee Gyɛlɛmaya ɛlɛkɔ zo ayɛ ye gyima kɛ ngapezonli la!
12, 13. Duzu a yɛbahola yeayɛ yeava yeagyinla yɛ subane mɔɔ ta kakyi la anloa ɛ?
12 Nyamenle azonvolɛ bie mɔ mɔɔ wɔ ɛkɛ ɛnɛ la subane ta kakyi. Bie a ɛhye le ewule anzɛɛ debie ɛngɔ ye boɛ wɔ nwonane ne anu, na dɔketa mɔɔ ɛbe la bahola ahile adenle mɔɔ bɛdua zo a ɔbahola yeaha aze la. (Luku 5:31) Noko akee, wɔ yɛ nuhua dɔɔnwo ne ala afoa nu anyelielɛ anzɛɛ alɔbɔlɛ mɔɔ yɛdi la ɛmbo zo anzɛɛ ɔnle ewule. Bie a yɛ rɛle mɔɔ ta bɔ la dɔɔnwo ne ala vi yɛ sinlidɔlɛ ne. Ɔbahola yeara ye kɛ ɛvɛlɛ anzɛɛ yɛ kulovolɛ bie mɔɔ ɛwu la a fa ba a. Saa ɛhye bie to yɛ a, ɔwɔ kɛ yɛkakye kɛ Gyɛlɛmaya nyianle nganeɛdelɛ ngakyile noko ɔnyianle Nyamenle anyunlu ɛlolɛ. Saa yɛbahola yɛagyinla ɔ nloa a, bie a ɔwɔ kɛ yɛkakyi kɛzi yɛta yɛyɛ ninyɛne la na yɛfa mekɛ dɔɔnwo yɛdie yɛ menle. Anzɛɛ bie a yɛ awie wu a, ɔwɔ kɛ yɛmaa yɛ nwo mekɛ dɔɔnwo yɛmaa yɛ rɛle kyekye kpalɛ. Noko, ɔhyia kpalɛ kɛ yɛkɔ Keleseɛne nyianu na yɛnyia teokelase gyimayɛlɛ ngakyile nu kyɛfoa dahuu. Ɛhye a le ninyɛne titile mɔɔ bamaa yɛagyinla kpundii na yɛ nye alie wɔ Nyamenle ɛzonlenlɛ nu a.—Mat. 5:3; Wulo. 12:10-12.
13 Saa wɔ abɛ nu ɛbu kokye ala, ɔnda ɔmbu anzɛɛ ɔta ɔbu a, Gyɛlɛmaya anwubielɛ ne baboa wɔ. Kɛmɔ yɛlumua yɛha la, ɛnee ɔdwu mekɛ bie a ye abɛ nu bu. Noko, yeammaa arɛlebɔlɛ andwe ye anvi Nyamenle ne mɔɔ ɛnee ɔkulo ye, na ɔsonle ye nɔhalɛ nu la anwo. Mekɛ mɔɔ menli mɔɔ dwazo tia ye vale ɛtane duale kpalɛ mɔɔ ɔyɛle kakɛ la, ɔvale ye modolɛ ɔdole Gyihova anyunlu na ɔnyianle diedi wɔ ye nu. (Gyɛ. 18:19, 20, 23) Bɔ mɔdenle kɛ ɛbazukoa Gyɛlɛmaya.—Awo. 3:55-57.
Saa ɔdwu mekɛ ne bie na wɔ abɛ nu bu anzɛɛ ɛdi alɔbɔlɛ a, kɛzi mɔɔ wɔzukoa wɔ Gyɛlɛmaya buluku ne anu la baboa wɔ ɛ?
ƐBAMAA MƆƆ ƐVƐ LA ANWOSESEBƐ Ɔ?
14. Kɛzi bɛmanle Gyɛlɛmaya anwosesebɛ titile ɛ?
14 Ɔle kpalɛ kɛ yɛsuzu kɛzi bɛmanle Gyɛlɛmaya anwosesebɛ nee kɛzi ɔdaye ɔmanle menli ‘mɔɔ bɛvɛ’ anwosesebɛ la anwo. (Gyɛ. 31:25) Gyihova manle ngapezonli ne anwosesebɛ titile. Nea kɛzi anrɛɛ ɛbanyia anwosesebɛ kɛ ɛkɛde kɛ Gyihova ɛlɛka ahile wɔ kɛ: “Nea, ɔvi ɛnɛ, meyɛ wɔ suakpole mɔɔ bɛbɔ nwolɛ bane . . . Bɛbaho bɛatia wɔ, na bɛnrɛhola wɔ, ɔluakɛ me nee wɔ lua kɛ medie ɛ ti. Medame [Gyihova] a mese a.” (Gyɛ. 1:18, 19) Ndelebɛbo wɔ nu kɛ Gyɛlɛmaya hanle Gyihova anwo edwɛkɛ kɛ, me “anwosesebɛ nee me aranemgbole, me ɛvealeka wɔ me anwongyelelɛ mekɛ nu” la.—Gyɛ. 16:19.
15, 16. Duzu a yɛnwu ye wɔ kɛzi Gyihova manle Gyɛlɛmaya anwosesebɛ la anu mɔɔ yɛbava yɛamaa awie mɔ anwosesebɛ a?
15 Ɔfɛta kɛ yɛyɛ ye nzonlɛ kɛ Gyihova zele Gyɛlɛmaya kɛ: “Me nee wɔ lua.” Asoo ɛhye maa ɛnwu debie mɔɔ ɛbahola wɔayɛ wɔ mekɛ mɔɔ awie hyia anwosesebɛmanlɛ la ɔ? Asolo kɛ ɛbanwu kɛ adiema Keleseɛnenli nrenya anzɛɛ raalɛ, anzɛɛ ɛ nwo sonla bie hyia moalɛ; yɛɛ asolo kɛzi ɛbali nwolɛ gyima kpalɛ wɔamaa ye la. Fane dɔɔnwo ne ala mɔɔ le kpalɛ kɛ ɛyɛ la le kɛ mɔɔ Nyamenle yɛle manle Gyɛlɛmaya la, tɛnla ahenle mɔɔ ɛlɛnwu amaneɛ ne la anwo. Ɔyɛ a, ɛnee wɔha edwɛkɛ mɔɔ maa anwosesebɛ la, noko mmatendɛ dɔɔnwo. Edwɛkɛ ekyi mɔɔ bɛka bɛfa bɛmaa anwosesebɛ la boa dɔɔnwo. Ɔngyia kɛ ɛmaa wɔ edwɛkɛ ne kile kɛ ɛze tendɛ. Ka edwɛkɛ sikalɛ mɔɔ kile kɛ ɛ nye die ɔ nwo na ɛlɛ Keleseɛne ɛlɔlɛ la. Edwɛkɛ zɛhae bahola aboa ye dɔɔnwo.—Bɛgenga Mrɛlɛbulɛ 25:11.
16 Gyɛlɛmaya hanle kɛ: ‘O Gyihova kakye me na boa me.’ Boni a zile a? Ngapezonli ne hanle kɛ: “Ɛdendɛle ɛhilele me, na mendiele. Wɔ edwɛkɛ ne manle me nye liele na menlile fɛlɛko.” (Gyɛ. 15:15, 16) Bie a ahenle mɔɔ ɛkulo kɛ ɛmaa ye anwosesebɛ la anye balie kɛ ɛbavi atiakunlukɛnlɛma nu wɔadwenle ɔ nwo. Nɔhalɛ nu, wɔ edwɛkɛ ne ɛnrɛyɛ kɛ Gyihova ɛdeɛ ne la. Noko ɛbahola wɔava Nyamenle edwɛkɛ ne bie wɔaboka mɔɔ ɛbaha la anwo. Nɔhalɛ edwɛkɛ zɛhae mɔɔ vi ahonle nu mɔɔ gyi Baebolo ne azo la bahola amaa ahenle mɔɔ ye abɛ nu ɛbu la anye alie.—Bɛgenga Gyɛlɛmaya 17:7, 8.
17. Debie titile boni a yɛkola yɛsukoa yɛfi kɛzi Gyɛlɛmaya nee Zɛdikaya yɛɛ Dwoheenan lile la anu ɛ?
17 Yɛ ye nzonlɛ kɛ Nyamenle manle Gyɛlɛmaya anwosesebɛ la, ɔdaye noko ɔmanle awie mɔ anwosesebɛ. Adenle boni azo? Mekɛ bie Belemgbunli Zɛdikaya hanle kɛzi ɔsulo Dwuuma mɔɔ ɛhɔli Babelɔnma ɛkɛ la anwo edwɛkɛ hilele Gyɛlɛmaya. Ngapezonli ne hanle edwɛkɛ mɔɔ maa anwosesebɛ la, na ɔdule belemgbunli ne folɛ kɛ ɔdie Gyihova na ɔbayɛ boɛ yeamaa ye. (Gyɛ. 38:19, 20) Gyɛlusalɛm ɛzɛkyelɛ ne anzi mɔɔ ɔhale Dwuuma ekyi wɔ azɛlɛ ne azo la, ɛlɔnenli Dwoheenan yɛle kɛ ɔfa menli ne yeahɔ Yigyibiti. Noko mɔɔ lumua la, ɔhɔnwunle Gyɛlɛmaya. Ngapezonli ne diele Dwoheenan edwɛkɛ ne na ɔzɛlɛle Gyihova wɔ nwolɛ. Nzinlii, ɔhanle Gyihova mualɛ ne mɔɔ maa anwosesebɛ la, na ɔhanle kɛ saa bɛtie Nyamenle adehilelɛ na bɛtɛnla azɛlɛ ne azo a ɔbaboa bɛ. (Gyɛ. 42:1-12) Wɔ edwɛkɛ nwiɔ ne biala anu Gyɛlɛmaya yɛle ɛnzolɛ diele—ɔdiele bɛ kolaa na yeadendɛ. Yɛtie awie mɔ a yɛɛ yɛbahola yɛaboa bɛ a. Maa ahenle mɔɔ abɛ nu ɛbu la ɛha kɛzi ɔte nganeɛ la. Tie mɔɔ gyegye ye nee mɔɔ ɔdwenle nwo la. Mekɛ mɔɔ fɛta la anu ka edwɛkɛ mɔɔ maa anwosesebɛ la kile ye. Nyamenle ɛnrɛha edwɛkɛ biala kɛ ɛha ɛhile ahenle mɔɔ ɛlɛmaa ye anwosesebɛ la, noko ɛbahola wɔaha edwɛkɛ kpalɛ mɔɔ wɔ Nyamenle Edwɛkɛ ne anu mɔɔ fane ninyɛne mɔɔ bara kenlebie la anwo edwɛkɛ.—Gyɛ. 31:7-14.
18, 19. Kɛzi bɛmaa awie mɔ anwosesebɛ la anwo neazo boni a da ali wɔ Rilikabema nee Yibɛdemɛlɛke edwɛkɛ ne anu a?
18 Zɛdikaya nee Dwoheenan andie folɛdulɛ mɔɔ anwosesebɛ wɔ nu mɔɔ Gyɛlɛmaya hanle la, na bie a ɛnɛ noko bie mɔ ɛndie wɔ. Mmamaa ɛhye bu wɔ abɛ nu. Bie mɔ diele edwɛkɛ mɔɔ Gyɛlɛmaya hanle la, na ɔda ali kɛ menli dɔɔnwo badie wɔ. Suzu Rilikabema, mɔɔ le Kinama ekpunli bie mɔɔ ɛnee bɛ gɔnwo mɔ a le Dwuuma wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu la anwo nea. Mɛla mɔɔ bɛ nenya Dwɔnadabe vale manle bɛ la a le kɛ kɛmɔ bɛle nyɛvolɛ la ati, ɔnle kɛ bɛno nwanye. Mekɛ mɔɔ Babelɔnma ɛlɛko atia bɛ la, Gyɛlɛmaya vale Rilikabema hɔle ɛzonlenlɛ sua ne anu ɛleka mɔɔ bɛdi aleɛ la. Nyamenle hanle hilele Gyɛlɛmaya kɛ ɔmaa bɛ nwanye. Kɛmɔ Rilikabema bu bɛ nenya ne na bɛanyɛ anzosesebɛ kɛ Yizilayɛma la ati, bɛyɛle tieyɛ na bɛanno nwanye ne. (Gyɛ. 35:3-10) Gyɛlɛmaya hanle kɛzi Gyihova hanvole bɛ nee kenlebie anwo ɛwɔkɛ mɔɔ ɔbɔle bɛ la anwo edwɛkɛ hilele bɛ. (Bɛgenga Gyɛlɛmaya 35:14, 17-19.) Ɛhye le neazo mɔɔ ɛbahola wɔalua zo wɔamaa anwosesebɛ a: Saa ɔkɛyɛ boɛ a, kanvo awie mɔ kɛmɔ ɔfɛta la.
19 Gyɛlɛmaya eza hanvole Yibɛdemɛlɛke, Yiteyopeanli mɔɔ ɛnee sonle wɔ Belemgbunli Zɛdikaya suakunlu ɛkɛ la. Dwuda mgbanyima manle bɛvuandinle Gyɛlɛmaya bɛdole bula mɔɔ nuhua le ndɛtɛlɛ la anu kɛ bɛku ye. Yibɛdemɛlɛke bodole Belemgbunli Zɛdikaya, na ɔmanle ye adenle kɛ ɔye ngapezonli ne. Nrenya ɛhye mɔɔ le ɛyɛvolɛ la yɛle debie mɔɔ bie a manle menli dɔɔnwo dwazole tiale ye la. (Gyɛ. 38:7-13) Kɛmɔ ɔda ali kɛ Dwuda mgbanyima anye anlie mɔɔ ɔyɛle la anwo ati, ɔbayɛ kɛ ɛnee Yibɛdemɛlɛke sulo mɔɔ bado ye kenlebie la. Gyɛlɛmaya anyɛ koonwu na yeanzuzu kɛ Yibɛdemɛlɛke bahola agyinla ɔ nloa. Ɔdendɛle, na ɔhanle edwɛkɛ mɔɔ maa anwosesebɛ mɔɔ kile kɛzi Nyamenle bayila Yibɛdemɛlɛke kenlebie la.—Gyɛ. 39:15-18.
20. Duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ yɛmaa yɛ mediema mgbanyinli nee ngakula ɛ?
20 Nɔhalɛ nu, mekɛ mɔɔ yɛlɛkenga Gyɛlɛmaya buluku ne la, ɔmaa yɛnwu kɛzi yɛbahola yɛayɛ neazo kɛnlɛma wɔ deɛ mɔɔ ɛzoanvolɛ Pɔɔlo dule mediema mɔɔ wɔ Tɛsalonaeka folɛ kɛ bɛyɛ la anwo. Ɔhanle kɛ: “Bɛboa bɛ nwo ngoko, . . . na bɛmaa bɛ nwo anwosesebɛ. Yɛ Awulae Gyisɛse Kelaese ɛlo bɛ na ɔ nee bɛ ɛdɛnla.”—1 Tɛs. 5:11, 28.
Duzu a wɔzukoa wɔvi Gyɛlɛmaya buluku ne anu mɔɔ ɛbava wɔali gyima wɔ mekɛ mɔɔ ɛlɛmaa awie mɔɔ ɛvɛ anwosesebɛ la ɛ?
a Wɔ Zɛdikaya ebialilɛ ne anu ɛnee Pahyɛ gyɛne bie wɔ ɛkɛ, ɔle kpanyinli, na bie a yemɔ a bodole belemgbunli ne kɛ ɔmaa bɛhu Gyɛlɛmaya la.—Gyɛ. 38:1-5.