Bɛdwenle Bɛ Gɔnwo Mɔ Anwo Na Bɛsosɔ Bɛ Nwo
“Bɛmaa yɛdwenle yɛkpondɛ adenle mɔɔ yɛdua zolɛ a yɛkɛhulo yɛ nwo ngoko ngoko, na yɛkɛyɛ gyima kpalɛ la.”—HIB. 10:24.
1, 2. Duzu a boale Gyihova Alasevolɛ 230 ne manle bɛnyianle bɛ ti wɔ ewule adenle ne mɔɔ bɛdule ye wɔ Ewiade Konle II ne awieleɛ la anu a?
MEKƐ mɔɔ Nazi tumililɛ ne ɛlɛba ye awieleɛ wɔ Ewiade Konle II anu la, bɛhanle kɛ bɛhu menli mɔɔ gua mbulalɛ efiade ne mɔ anu la kɔsɔɔti. Bɛvale adwenle kɛ bɛ nee menli mɔɔ gua efiade wɔ Sachsenhausen la kavo meli na bɛahɔnloma bɛ nyevile nu. Bɛvɛlɛle ngyehyɛleɛ ɛhye ewule adendulɛ.
2 Bɛmanle pilizama 33,000 mɔɔ ɛnee gua mbulalɛ efiade wɔ Sachsenhausen la diale mayɛlɛ 155 (km 250) hɔle Lübeck, sua bie mɔɔ meli agyinlaleɛ wɔ ɛkɛ wɔ Germany la azo. Ɛnee Gyihova Alasevolɛ 230 mɔɔ bɛvi maanle nsia anu la boka bɛ nwo. Ɛnee ɛhɔne nee anwodolɛ ɛmaa bɛ muala bɛ nwo ɛyɛ bɛ bɛtɛɛ. Kɛ ɔyɛle mɔɔ yɛ mediema ne mɔ nyianle bɛ ti wɔ adendulɛ ɛhye anu ɛ? Bɛ nuhua ko hanle kɛ: “Yɛhɔle zo yɛmanle yɛ nwo anwosesebɛ.” Ɛlɔlɛ mɔɔ bɛlɛ bɛmaa bɛ nwo nee “tumi bedevinli ne” mɔɔ Nyamenle vale manle bɛ la manle bɛlile konim.—2 Kɔl. 4:7.
3. Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛmaa yɛ nwo anwosesebɛ ɛ?
3 Yɛndu ewule adenle ɛdeɛ, noko yɛyia ngyegyelɛ dɔɔnwo. Mekɛ mɔ bɛvale Nyamenle Belemgbunlililɛ ne bɛziele ɛkɛ wɔ 1914 la, bɛdule Seetan bɛvile anwuma bɛdole azɛlɛ ye azo “na ɛya kpole wɔ ye nuhua, ɔboalekɛ ɔze kɛ ye mekɛ ɛha ekyi bie ala.” (Yek. 12:7-9, 12) Kɛmɔ ewiade ɛhye ɛlɛbikye Amagɛdɔn la ati, Seetan kpondɛ kɛ ɔdua sɔnea nee ngyegyelɛ zo ɔsɛkye yɛ sunsum nu gyinlabelɛ. Ɛbɛlabɔlɛ nu adwenleadwenle noko boka nwo. (Dwobu 14:1; Nolo. 2:23) Ɔdwu mekɛ ne bie a, ngyegyelɛ mɔɔ yɛyia la kola komo yɛ nganeɛdelɛ nee yɛ sunsum nu anwosesebɛ zo ɔmaa yɛ sa nu to. Fa adiema ko mɔɔ ɛboa menli dɔɔnwo sunsum nu wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu la kɛ neazo. Mekɛ mɔɔ ɔyɛle kpanyinli la, ɔ nee ɔ ye bɛ nwo dole bɛ, na ɔ sa nu bɔle ɔ bo kɛ ɔto. Yɛ kɔsɔɔti yɛle kɛ adiema zɔhane la, yɛhyia Gyihova “tumi bedevinli ne” yɛɛ anwosesebɛmanlɛ wɔ yɛ mediema ne mɔ ɛkɛ.
4. Saa yɛbahola yɛamaa yɛ gɔnwo mɔ anwosesebɛ a, ɛzoanvolɛ Pɔɔlo folɛdulɛ boni a ɔwɔ kɛ yɛdi zo a?
4 Saa yɛbahola yɛamaa yɛ gɔnwo mɔ anwosesebɛ a, ɛnee ɔwɔ kɛ yɛdi folɛ ne mɔɔ ɛzoanvolɛ Pɔɔlo dule Hibulu Keleseɛnema la azo. Ɔhanle kɛ: “Bɛmaa yɛdwenle yɛkpondɛ adenle mɔɔ yɛdua zolɛ a yɛkɛhulo yɛ nwo ngoko ngoko, na yɛkɛyɛ gyima kpalɛ la. Bɛmmamaa yɛgyakyi kɛ yɛkɛhɔ yɛ nyianu ne, kɛmɔ bie mɔ yɛ la. Bɛdabɛ bɛkola bɛnwu kɛ Awulae Kenle ne ɛbikye, yemɔti bɛmaa yɛsosɔ yɛ nwo ngoko ngoko.” (Hib. 10:24, 25) Kɛ ɔkɛyɛ na yɛali folɛdulɛ ɛhye azo ɛ?
‘BƐMAA YƐDWENLE YƐ GƆNWO MƆ ANWO’
5. Duzu a edwɛkɛ ‘bɛmaa yɛdwenle yɛ gɔnwo mɔ anwo’ abo kile a, na mɔdenle boni a ɔwɔ kɛ yɛbɔ na yɛahola yɛayɛ zɔ a?
5 ‘Bɛmaa yɛdwenle yɛ gɔnwo mɔ anwo’ abo kile kɛ “yɛmaa yɛ gɔnwo mɔ anwo edwɛkɛ ahyia yɛ, yɛsuzu bɛ nwo.” Saa yɛbiza yɛ gɔnwo mɔ ahye ala anzɛɛ yɛka ninyɛne mɔɔ anwo ɛngyia la anwo edwɛkɛ wɔ Belemgbunlililɛ Asalo a, asoo ɔbahile kɛ yɛsuzu bɛ nwo amgba? Kyɛkyɛ. Noko eza yɛkulo kɛ ‘yɛdwenle yɛ nwo’ mɔɔ yɛnva ‘yɛ nloa yɛnwulowula awie mɔ edwɛkɛ nu a.’ (1 Tɛs. 4:11; 1 Tem. 5:13) Noko akee, saa yɛkulo kɛ yɛboa yɛ mediema a, ɔwɔ kɛ yɛnwu bɛ kpalɛ—tɛnlabelɛ mɔɔ bɛwɔ nu, bɛ subane, bɛ sunsum nu gyinlabelɛ, bɛ anwosesebɛ, nee bɛ bɛtɛɛyɛlɛ. Ɔwɔ kɛ bɛnwu kɛ yɛle bɛ gɔnwo mɔ na yɛlɛ ɛlɔlɛ yɛmaa bɛ. Ɛhye kile kɛ ɔwɔ kɛ yɛnyia mekɛ yɛmaa bɛ—tɛ mekɛ mɔɔ bɛwɔ ngyegyelɛ nu na bɛ sa nu ɛdo la ala na emomu wɔ mekɛ gyɛne noko anu.—Wulo. 12:13.
6. Kɛ ɔkɛyɛ na kpanyinli ahola ‘adwenle’ bɛdabɛ mɔɔ ɔlɛnea bɛ la anwo ɛ?
6 Bɛdu Keleseɛnema asafo ne anu mgbanyima folɛ kɛ “bɛnlea mboane ekpunli ne mɔɔ Nyamenle ɛva ɛwula bɛ sa nu la boɛ,” na bɛva ahunlundwolɛ bɛnlea bɛ kɛ bɛkulo kɛ bɛsonle la ati ɔ. (1 Pita 5:1-3) Saa bɛnze bɛ mboane ne mɔ a kɛzi bɛbanlea bɛ kpalɛ ɛ? (Bɛgenga Mrɛlɛbulɛ 27:23.) Saa mgbanyima maa ɔda ali kɛ bɛlɛ bɛ mediema nwo alagye na mboane ne mɔ hyia moalɛ a, bɛbara bɛ ɛkɛ. Mediema ne mɔ bala bɛ nganeɛdelɛ ali ahile bɛ na ɔbamaa mgbanyima ne mɔ ahola ‘adwenle’ bɛ nwo na bɛaboa bɛ.
7. Kɛzi ɔwɔ kɛ yɛbu bɛdabɛ mɔɔ bɛ rɛle ɛbɔ la “mgbolehanlɛ” ne ɛ?
7 Mekɛ mɔɔ Pɔɔlo kɛlɛ Tɛsalonaekama asafo ne la ɔhanle kɛ: “Bɛboa mɔɔ ɛnlɛ anwosesebɛ la.” (Bɛgenga 1 Tɛsalonaekama 5:14.) “Mɔɔ le foanvoanle [anzɛɛ, “ɛkɛla mɔɔ arɛle ɛbɔ la,” NW]” ɛyɛ bɛtɛɛ, yemɔti, ye abɛ nu ɛbu. Mrɛlɛbulɛ 24:10 ka kɛ: “Saa edwɛkɛ to wɔ na ɛ rɛle bɔ a, ɛnee noko wɔ anwosesebɛ le ekyi.” Awie mɔɔ ɔ sa nu ɛdo la ɛdendɛlɛ bahola ayɛ “mgbolehanlɛ.” (Dwobu 6:2, 3) Saa ‘yɛlɛdwenle’ anzɛɛ yɛlɛsuzu menli zɛhae mɔɔ anwo a, ɔnle kɛ yɛfa bɛ edwɛkɛ kɔsɔɔti yɛyɛ edwɛkɛ. Rachelle mɔɔ ɛnee ɔ nli arɛle ɛbɔ bɔkɔɔ la nyianle anwubielɛ ɛhye. Rachelle ka kɛ: “Me Nli hanle edwɛkɛ mɔɔ yɛ nyane la fane dɔɔnwo. Ɛnee meta mekakye me nwo kɛzi me Nli de amgba la—ɔlɛ ɛlɔlɛ, ɔ ti akunlu le kɛnlɛma, yɛɛ ɔlɛ ahunlunyele. Menwunle kɛ menli mɔɔ arɛle ɛbɔ la ka edwɛkɛ dɔɔnwo mɔɔ tɛ bɛ adwenle ɔ. Debie mɔɔ ɛnle kpalɛ fee mɔɔ awie bayɛ la a le kɛ ɔbayɛ bie yeazie ɔ bo zo.” Mrɛlɛbulɛ 19:11 ka kɛ: “Adwenle kpalɛ ɛmmaa sonla ɛnva ɛya mgbane mgbane, yɛɛ ɔle anyunlunyia ɔmaa ye kɛ ɔkɛbu ɔ nye ɔkɛgua nvonleɛ zo.”
8. Nwane mɔ titile a ɔwɔ kɛ yɛmaa ‘bɛnwu’ kɛ yɛlɛ bɛ nwo ɛhulolɛ a, na duzu ati ɔ?
8 Kɛzi yɛbahile kɛ ‘yɛdwenle’ awie mɔɔ ɔ rɛle ɛbɔ ɔlua anyiemgba nee anwobubulɛ mɔɔ ɛtane bie mɔɔ yenlu ɔ nwo wɔ nwo ɛmaa yedo ye la anwo ɛ? Pɔɔlo hɛlɛle ye wɔ ɛtanevolɛ bie mɔɔ lunle ɔ nwo wɔ Kɔlente la anwo kɛ: “Bɛva ɔ nwo edwɛkɛ bɛhyɛ ye na bɛkyekye ɔ rɛle, amaa yeanli nyane somasoma yeangyakyi diedi ne anu. Mesɛlɛ bɛ, bɛmaa ɔnwu ye kɛ amgba bɛkulo ye.” (2 Kɔl. 2:7, 8) Yɛnrɛhola yɛnrɛha ye yɛ nloa ala kɛ ahenle ze kɛ yɛkulo ye edwɛkɛ na yɛdwenle ɔ nwo. Ɔwɔ kɛ yɛfa yɛ nyɛleɛ yɛkile.
‘BƐMAA YƐHULO YƐ NWO NGOKO NA YƐYƐ GYIMA KPALƐ’
9. Duzu a edwɛkɛ “yɛkɛhulo yɛ nwo . . . na yɛkɛyɛ gyima kpalɛ” kile a?
9 Pɔɔlo hɛlɛle kɛ: “Bɛmaa yɛdwenle yɛkpondɛ adenle mɔɔ yɛdua zolɛ a yɛkɛhulo yɛ nwo ngoko ngoko, na yɛkɛyɛ gyima kpalɛ la.” Ɔwɔ kɛ yɛmaa yɛ mediema anwosesebɛ yɛmaa bɛda ɛlɔlɛ ali na bɛyɛ gyima kpalɛ. Saa senle kpondɛ anlu a, ɔwɔ kɛ yɛka nu na yɛwuda nu. Zɔhane ala noko a, yɛbahola yɛaboa yɛ mediema yɛamaa bɛala ɛlɔlɛ ali bɛahile Nyamenle nee bɛ gɔnwo mɔ a. Nganvolɛ mɔɔ fɛta la kola maa bɛyɛ gyima kpalɛ.
Ɛ nee awie mɔ ɛhɔ daselɛlilɛ
10, 11. (a) Nwane mɔ a hyia nganvolɛ a? (b) Yɛ ndonwo fa kile kɛzi nganvolɛ kola boa “awie mɔɔ ɛlɛyɛ ɛtane” la anu.
10 Yɛ kɔsɔɔti, saa yɛ abɛ nu ɛbu anzɛɛ yɛ abɛ nu ɛtɛbule o, yɛhyia nganvolɛ. Asafo nu kpanyinli ko hɛlɛle kɛ: “Me ze anga ye ɛlɛ kɛ meyɛ debie kpalɛ ɛlɛ. Yemɔti menyɛle kpanyinli la ɛnee menlie me nwo menli. . . . Ɔwɔ nuhua kɛ kɛkala menyia ɛvolɛ 50 ɛdeɛ, noko saa me gɔnwo mɔ kanvo me kɛ melɛyɛ deɛ kɛ asafo nu kpanyinli a, ɔmaa me nye die. . . . Me anwubielɛ ne ɛmaa menwu kɛzi anwosesebɛmanlɛ nwo hyia la, yemɔti medame noko memaa awie mɔ anwosesebɛ.” Nganvolɛ kola boa yɛ muala—adekpakyelɛma, menli mɔɔ anye ɛvi, yɛɛ bɛdabɛ mɔɔ bɛ abɛ nu ɛbu la.—Wulo. 12:10.
11 Saa ‘mediema mɔɔ sunsum ne wɔ bɛ nu la ɛlɛtenrɛ awie mɔɔ ɛlɛyɛ ɛtane la a,’ folɛdulɛ mɔɔ ɛlɔlɛ wɔ nu nee nganvolɛ kpalɛ bamaa ɛtanevolɛ ne azia ayɛ gyima kpalɛ. (Gal. 6:1) Yɛnwu kɛ ɛhye le nɔhalɛ wɔ adiema raalɛ Miriam afoa nu. Ɔhɛlɛle kɛ: “Mekɛ mɔɔ me gɔnwo mɔ bie vile asafo ne anu na mekɛ ko ne ala anu me ze ɛlɛtu mogya wɔ ye amelɛ ne anu la, ɔgyegyele me kpalɛ. Me rɛle bɔle bɔkɔɔ. Ɛnee mekpondɛ kɛ me nwo tɔ me yemɔti me nee kpavolɛ bie mɔɔ ɔnle diedinli la bɔle ɔ bo dule.” Ɛhye manle ɔdele nganeɛ kɛ ɔnfɛta Gyihova ɛlɔlɛ, na ɔyɛle ye adwenle kɛ ɔfi nɔhalɛ ne anu. Mekɛ mɔɔ asafo nu kpanyinli ko hakyele ye nɔhalɛlilɛ mɔɔ yeva yɛzonle Gyihova la ɔ nye rale ɔ nwo zo. Mɔɔ mgbanyima ne mɔ ka ɛlɔlɛ mɔɔ Gyihova lɛ maa ye anwo edwɛkɛ la ɔdiele. Ɛhye manle ye ɛlɔlɛ ne anu yɛle se bieko. Ɔ nee kpavolɛ ne andu bieko na ɔdoale zo ɔzonlenle Gyihova.
Bɛmaa yɛhulo yɛ nwo ngoko na yɛyɛ gyima kpalɛ
12. Duzu a yɛbahola yɛaha ye wɔ anyiemgbabɔlɛ, tendɛtia, anzɛɛ fɔlɛbualɛ mɔɔ bɛdua zo bɛmaa anwosesebɛ la anwo a?
12 Saa yɛyɛ ndonwo yɛmaa awie bɔ anyiemgba, yɛtendɛ yɛtia ye ɔlua ngyinlazo kyengye bie mɔɔ yɛva yɛzie ɛkɛ, anzɛɛ yɛmaa ɔbua ɔ nwo fɔlɛ kɛ yeanyɛ dɔɔnwo la ati a, bie a ɔbabɔ mɔdenle noko ɔbayɛ ye mekɛ ekyi bie ala. Noko saa yɛkanvo yɛ diema diedinli bie na yɛmaa ɔnwu kɛ ɔkulo Nyamenle a, nvasoɛ dɔɔnwo bara zo.—Bɛgenga Felepaema 2:1-4.
“BƐMAA YƐSOSƆ YƐ NWO”
13. Ndenle mɔɔ yɛdua zo yɛsosɔ yɛ nwo ngoko ngoko la bie a le boni? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)
13 Kenle ne ɛbikye, yemɔti “bɛmaa yɛsosɔ yɛ nwo.” Yɛ nwo mɔɔ yɛsosɔ la kile kɛ yɛmaa yɛ nwo anwosesebɛ wɔ yɛ Nyamenle ɛzonlenlɛ nu. Yɛbahola yɛava yɛ nwo mɔɔ yɛkulo nee gyima kpalɛ ɛyɛlɛ yɛado senle mɔɔ kpondɛ anlu mɔɔ yɛbawuda nu la anwo, na yɛava yɛ nwo mɔɔ yɛsosɔ la yɛado emunlike anzɛɛ ɛyɛne mɔɔ yɛfa yɛagua senle ne anu yɛamaa yɛazɔ kpole la noko anwo. Yɛ nwo mɔɔ yɛsosɔ la kile kɛ yɛmaa mɔɔ asa nu ɛdo la anwosesebɛ na yɛakyekye ɔ rɛle. Saa yɛnyia adenle kɛ yɛboa awie zɛhae bie a, ɔwɔ kɛ yɛtendɛ kɛnlɛma wɔ adenle kpalɛ zo. (Mrɛ. 12:18) Bieko, ‘ɔwɔ kɛ yɛtie yɛ nzo anwo’ na ɔnle kɛ ‘yɛfa ɛya ndɛndɛ.’ (Gye. 1:19) Saa yɛfa ahunluyelɛyelalɛ yɛtie yɛ diema diedinli bie mɔɔ ye abɛ nu ɛbu la a, bie a yɛbanwu ye ngyegyelɛ ne na yɛaha edwɛkɛ mɔɔ ɔbaboa ye la.
Tu agɔnwolɛ kpalɛ
14. Kɛzi bɛboale adiema bie mɔɔ ye abɛ nu bule la ɛ?
14 Fa kɛzi asafo nu kpanyinli bie mɔɔ se anwunvɔne la holale boale adiema ko mɔɔ ɛnee ɛyɛ bɛtɛɛ ɛvolɛ dɔɔnwo la kɛ neazo. Mekɛ mɔɔ kpanyinli ne ɛlɛtie ye la ɔnwunle kɛ adiema ne tɛkulo Gyihova. Ɛnee ɔsukoa Ɛzinzalɛ Arane ko biala mɔɔ ɔbara la kpalɛ na ɔbɔ mɔdenle kɛ ɔbara debiezukoalɛ dahuu. Noko, ɛnee asafo ne anu amra bie mɔ nyɛleɛ ɛmaa ɔ sa nu ɛdo na yeva ɛya. Asafo nu kpanyinli ne vale anwunvɔnezelɛ diele ye, yeambua ye ndɛne na ɔlale ɛlɔlɛ ali ɔhilele adiema ne nee ye abusua ne. Ngyikyi ngyikyi, adiema ne nwunle kɛ ɔlɛmaa anwubielɛ ɛtane bie mɔɔ ɔnyianle la azi ye adenle wɔ Nyamenle ne mɔɔ ɔkulo ye la ɛzonlenlɛ nwo. Asafo nu kpanyinli ne hanle kɛ ɔ nee adiema ne bahɔ daselɛlilɛ. Ɔlua kpanyinli ne moalɛ zo, adiema ne bɔle daselɛlilɛ bo bieko na awieleɛ bɔkɔɔ ne eza bɛkpale ye kpanyinli.
Tɔ ɛ rɛle aze tie awie mɔɔ hyia anwosesebɛmanlɛ la (Nea ɛdendɛkpunli 14, 15)
15. Duzu a yɛsukoa yɛfi Gyihova ɛkɛ wɔ menli mɔɔ bɛ sa nu ɛdo anzɛɛ bɛ abɛ nu ɛbu la anwo a?
15 Ɔdie mekɛ na awie mɔɔ ɔ sa nu ɛdo la alie moalɛ ado nu. Ɔwɔ kɛ yɛkɔ zo yɛboa ye. Pɔɔlo hanle kɛ: “Bɛboa mɔɔ ɛnlɛ anwosesebɛ la, na bɛnyia biala anwo abotane.” (1 Tɛs. 5:14) Ɔnle kɛ yɛmaa yɛ sa nu to ndɛndɛ wɔ menli mɔɔ ɛnlɛ anwosesebɛ la anwo, emomu, ɔwɔ kɛ yɛkɔ zo ‘yɛboa bɛ.’ Gyihova nyianle ye tete azonvolɛ mɔɔ ɔdwu mekɛ ne bie a bɛ sa nu to la anwo abotane. Kɛ neazo la, Gyihova lole Yilaegya kpalɛ, ɔzuzule ye nganeɛdelɛ nwo. Gyihova manle ngapezonli ne asa hanle debie biala mɔɔ ɛnee ɔhyia nwo na yeahola yeayɛ ye ɛzonlenlɛ gyima ne la. (1 Arl. 19:1-18) Kɛmɔ Devidi nlunle ɔ nwo nɔhalɛ nu la ati, Gyihova vale ye ɛtane hyɛle ye. (Edw. 51:7, 17) Nyamenle boale Esafo mɔɔ ɔhɛlɛle Edwɛndolɛ 73 ne mɔɔ anrɛɛ ɔkpo aze la noko. (Edw. 73:13, 16, 17) Gyihova da ɛlolɛ nee atiakunlukɛnlɛma ali ɔkile yɛ, titile wɔ mekɛ mɔɔ yɛ sa nu kɛdo anzɛɛ yɛ abɛ nu kɛbu la. (Ade. 34:6) Ye anwunvɔnezelɛ ne “ɛmbɔ aze” yɛɛ ɔ bo “ɛndu ɛlɛ.” (Awo. 3:22, 23) Gyihova kpondɛ kɛ yɛsukoa ye neazo ne na yɛyɛ bɛdabɛ mɔɔ bɛ rɛle ɛbɔ la bɛtɛbɛtɛ.
BƐSOSƆ BƐ NWO BƐHƆ AWIELEƐ
16, 17. Mekɛ mɔɔ ewiade ɛhye awieleɛ ne ɛlɛbikye la, duzu a ɔwɔ kɛ yɛsi kpɔkɛ kɛ yɛbayɛ a, na duzu ati ɔ?
16 Pilizama 33,000 ne mɔɔ vile Sachsenhausen mbulalɛ efiade ne la anu apenle dɔɔnwo wule. Noko Gyihova Alasevolɛ 230 ne anu ko bɔbɔ anwo ambu ɛbonle. Anwosesebɛ nee moalɛ mɔɔ bɛvale bɛmanle bɛ nwo la manle ewule adendulɛ ne yɛle ngoane adendulɛ.
17 Ɛnɛ, yɛlua “anuhɔlɛ ne mɔɔ kɔ ngoane mɔɔ ɛnlɛ awieleɛ la anu.” (Mat. 7:14) Ɔnrɛhyɛ Gyihova azonvolɛ kɔsɔɔti bɛadia ahɔ ewiade fofolɛ ne mɔɔ pɛlepɛlelilɛ wɔ nu la anu. (2 Pita 3:13) Ɔrɛla ye kɛ yɛbaboa yɛ nwo ngoko ngoko wɔ adenle ne mɔɔ kɔ dahuu ngoane nu la azo.