Kaukolan Tayo so Sakey a Balon Mundo

ONSENER tan onnengneng ed saray kipapasen a walad kaliberliber yo. Kasin labay mo no antoy nanenengneng mo?

Palagi personal kan walaan na sakey a marakep ya ayaman ed sakey a makapaliket, naasikason-maong a lugar. Nayarin walaan kamet na maabig-a-suweldon trabaho a labay mo. Niarum ni, sika tan saray inadarom so mangayaga ed sakey a sukat na bunigas na laman. Diad amin, nayarin liknaen mon maligen tan maliket.

Balet isipen pa so arum a kakaabay, arum a pasen na bansan panaayaman mo, arum a daldalin. Imanoey interon mundo. Kasin makanengneng ka na sakey a maabig a retrato? Kasin peteg itan a sakey a pakapenek, kareenan, tan iyaaligwas?

Unong ed pigaran panagparles ed asasakbay na sayan siglo, say siensia so nepeg lan akapangekal na manuna iran saki-sakit, ya angitarok na daakan a tagano parad amin, ya apaligen tan apaaligwas so kaliberliber, tan akasabi ed sakey a panaon na deen. Ingen anton peteg so agawa?

Agtola kinaukolay dakel a panosisa pian nanengneng a satan a kareenan so walan pinmaliis ed planeta tayo. “Nanlapulad panaon na biblia, asimbawa iray totoo a pitpiten iray kampilan ed saray tarem na lukoy,” insulat nen Michael Renner ed State of the World 1990. “Matukotukoy itan a simbawa. Say patuloy a pangabet ed pakayariy militar so walan angitarok ed katooan diad tambib na kadederal.”

Daakan iray report na kolkolay sibil tan bakabakal a nanlanor ed dakel iran bansa ed liber na globo. Unong ed sakey a lapuan, 22 guerra so siansian akibakalan nen 1988.a Pigara so walan inatey ed saraman a bakal? Manlapud saman tan ilaktip iman a taon, “say segek na bilang na totoon inatey ed amin a bakabakal a pibabakal nen 1988 so 4,645,000. A pitomplo tan anem a porsiento na saramay inatey so sibilyan,” kuan na St. Louis Post-Dispatch.

Kasin saray kaplesan ya aligwas ed mundo so mangipatnag ed sakey a mareen a mundo ed arapen? “Walan sasalitaen a say Cold War so nabawasan tan say deen so naitdan na tsansia. Ingen onnengneng pa lamet,” ibabaga na sakey ya artikulo ed San Jose Mercury News na Californa, E.U.A. “Diad say Komatlon Mundo, bagyoen na bakal so melag ya ilalo na resolusyon. Saraya so niamot a bakabakal na mundo. Saratay balbaleg a pibabalingaan ya angilereg ed saray gobierno ya onsumpa ed dilin totoo ra: madalan sibil a pibabakal nipaakar ed dalin, relihyon, etniko tan tribo iran pandudumaan, politikon pakayari, anggan saray druga. . . . Manlapud Saklor na Aprika ya anggad Abalaten-mamabukig ya Asia, say bakal so amuersa ed nilaksalaksan totoo ya onalis ed kaabungan da. Saray uma so ag-ataneman, naatake iray klinika na kabunigasan, saray ayayep so dineral, saray atateng so inaayep a pinatey ed arap na saray anak da, saray manedad na 10-taon a lalaki so ginawan kargador tan insan sundalo, saray tobonbalon bibii so pinasoot. Diad sarayan kaslakan a nalilingwanan a bansa, say bakal so angitilak na pakasoysoyan na deral tan asiwaklat a sosyal a manlapud satan a sarayan sosyodad so nayarin agbalot makaaligwanta. . . . Ipapanengneng na panagsukimat a say 1980’s so walan akanengneng na mas dakel a bakal nen dinan a dekada ed awaran.”

Dakel ed saraman so akayarin inmalis ed mas maaligwas iran bansa so akaromog ed deen ya aanapen dan abuyak ed panamegley na panagsigen na marawal a krimen. “Say [Estados Unidos] a mangobkob ed krimen so nanpatuloy ed 1980’s anggaman walaray parles ed pamatunda,” so inreport na U.S.News & World Report. “Diad sakey a tipikon taon: Walara so 8.1 milyon a seryoson krimen a singa panagpatey, panangatake tan panagtakew. . . . Say sankamasakitan ed amin so dalan na panangitedter na dala a walan nagmaliw a kinmayat tan agnibaga. Say panagbiktima so sakey a karaklan a nagagawa. Say E.U. Bureau of Justice Statistics et angalkulan 83-porsienton ugugaw natan a manedad na 12-taon so magmaliw a biktima na aktual odino sinalin panagsuitek no mantultuloy so krimen ed kaplesan a kurang. . . . Say panagdusa ed saray managgaway kaugsan na sosyodad so aliwan segurado nisay masiglat. Sankanasyonan, say pulisya so akaresolbe lambengat na 1 ed 5 manunan krimen.” Mipadparan kipapasen so niwala ed sankamundoan. Ireport na N.U. General Assembly a sakey “ya indaak ed namparan inkagawa tan inkaseryoso na krimen ed dakel a pasen na mundo.”

Balet anggano amin a bakal, inkaayura, tan krimen so tamtampol a napaandi a manlapud dalin, say bilay so siansianin nasigensigen. “Say alooran a kairapan, nikasmak a sakit, tan dakel ya agmakaantay manbasa tan mansulat so mangipanengneng ed kabibilay na nilasus a nilaksalaksa ed onaaligwas iran bansa,” a naimano na Worldwatch Institute ed State of the World 1990 a report da. “Amin na katooan​—mayaman odino pobre, mabiskeg a tuloy ed militar odino makapuy​—et nipaarap ed epekto na agnapokpokan a kaderal na kaliberliber.”

On, say mogmong panagsuportay-bilay iran sistema a diad satan ya amin so pandependian na katooan so onkakapuy. “Say dalin ed intero so wala ed mauges a kipapasen [nen say 1970],” insulat na editor a si Paul Hoffman ed magasin a Discover. “Say basura so ompapaway ed saray atabunan a dalin tayo. Say greenhouse iran gas so mamapetang ed atmospera. Say ozone a salimbeng na planeta tayo so oniimpis. Saray disierto so ombabaleg, tan saray katakelan so onlelereg. Saray naduruman tanaman tan ayep so napapaandi ed bilang a 17 ed kada oras.”

Niarum ed satan et say epekto na mantultuloy a panagdutak ed dalin tan danum. Say bilang ed mansiansian ibabaleg na populasyon ed mundo, a manresulta ed nagkalalo tan lalon mabungan dalin so papaalageyan odino ginawan kalye, diad ontan napadaak so kaandi na ayep tan tanaman. Imanoey ontatagey a kakulangan ed suplay na preskon danum tan problema ed asidon uran. Say indaak na kasigensigen-na-kabunigasan iran kipapasen na ambelat-a-tuloy a polusyon ed dagem tan saray problema na mapeligron dutak. Pantitiponen, sikaray manesyang ed kapeligroan na rasa na katooan. Siopaman odino inerman sikatayoy, mankaukulay dagem, tagano, danum, tan tariwan materyales pian manbilay. Kaukolan tayoratan ya andian na polusyon tan ed dugan sukat. Ibabaga na State of the World 1990, “a parad saray mairap, say taon otsientas so sakey ya agnapasongsongan a desyang, sakey a panaon na kakisiray tagano tan idarakel na bilang na ipapatey.”

Tekep na rasa na katooan a nasisigensigen ed dakel iran paraan, iburi ta na sakey so pankaukulan na balon mundo? Ingen kasin satan so peteg a posibli? Manlapud anto so letnegan na ontan a mundon onsabi? Antoray makasbel so kaukolan a talonaen sakbay a say planeta tayo so nayarin petepeteg a nikuentan maligen tan maaligwas? Nengnengen tayo.

[Paimano ed leksab]

[Picture Credit Line ed pahina 4]

WHO photo by P. Almasy