Panon ya Akaliktar so Libro?

Saray antigon sulsulat so walaan na natural a kalaban​—apuy, elnab, buot. Agbulos so Biblia ed ontan iran kapeligroan. Say rekord ed inkiliktar na saya ed pakaderal lapud kinabayag na panaon pian magmaliw a sankaalan libro ed mundo et matalonggaring ed saray antigon sulsulat. Satan ya awaran so makanepegan a paninteresan tayon maong.

AG-INYUKIT na saray managsulat na Biblia iray salita ra diad bato; nisay inkurit da ed mapaot iran tapyas a langa. Mapatnag ya inrekord daray salita ra ed mibubulok a materyales​—papiro (gawa manlapud tanaman ed Ehipto ya ontan met so ngaran to) tan pergamino (ginawa manlapud saray katat na ayayep).

Antoy agawa ed orihinal a sulsulat? Nayarin abayag laran amigmig, maslak ed saratan diad kadaanan ya Israel. Onia so salaysay nen iskolar a si Oscar Paret: “Namparan sarayan panagsulatan [papiro tan katat] et delikado ed alingasew, buot, tan nanduruman bigibigis. Amta tayo lapud inagew-agew ya eksperiensia so kainomay a pakalupok na papel, tan anggan say malet a katat no niiyan ed paway odino ed inmelnab a silir.”¹

No anggapo laray orihinal a kopya, panon sirin a saray salita na saray managsulat na Biblia so akaliktar angga ni’d agew tayo?

Impreserba na Maalalwar Iran Managkopya

Ag-abayag kayarin nisulat iray orihinal, ginmapon apawala iray kopyan insulat ed lima. Diad tua et nagmaliw a propesyon so panagsakal ed Kasulatan diad kadaanan ya Israel. (Esdras 7:​6; Salmo 45:1) Balet, nikurit met iray kopya ed mibubulok a materyales. Kabekta et kaukolan irayan salatan na sananey a kopyan insulat ed lima. Sanen anggapo laray orihinal, sarayan kopya so angibasian parad arapen iran manuskrito. Nantultuloy ed dakel a siglo so panagsakal ed saray kopya. Kasin saray lingo na managkopya ed loob na saray siglo et pirmin anguman ed teksto na Biblia? Andi, kuan na ebidensia.

Debotadon tuloy iray propesyonal a managkopya. Walaan ira na aralem a panamagalang ed saray salitan kinopya ra. Sikara met so maalalwar. Say Hebreon salitan impatalos a “managkopya” et so·pherʹ, a tutukoyen toy panagbilang tan panangikurit. Diad pangiyilustra ed inkaalwar na saray managkopya, konsideraen paray Masorete.a Nipaakar ed sikara, onia so isasalaysay nen Thomas Hartwell Horne: “Kinuenta da . . . no dinan so pegley a letra na Pentateuch [say unonan limaran libro na Biblia], no dinan so kapegleyan a grupo na salita ed kada libro, tan no pigaran danay a nausar so kada letra na alpabeton [Hebreo] ed intiron Hebreon Kasulatan.”³

Sirin, angusar iray onsianon managkopya na pigaran metodo ta pian nanengneng day lingo. Ta pian agnalabsanan so anggan saksakey a letra ed teksto na Biblia, agda labat nanpelengan a bilangen iray salita noagta pati met iray letra. Nonot yo pay inkaasigta ra: Inreport dan akabilang ira na 815,140 ya indibidual a letra ed Hebreon Kasulatan!⁴ Say ontan ya impansagpot so amaseguro ed de-kalidad ya inkasusto to.

Anggaman kuan, saray managkopya so nalingo. Wala tay ebidensia ya, anggaman ed pigaran siglo lan panagkopya et siansia nin napanmatalkan so teksto na Biblia?

Mabiskeg a Basian Parad Panmatalek

Walay mapekder a rason pian panisiaan tayon say Biblia et suston nipasabi anggad panaon tayo. Saray ebidensia et tugyopen na insulat ed lima iran manuskrito a siansia nin wala​—akalkulan 6,000 na kompleto odino kabiangan na Hebreon Kasulatan tan ngalngalin 5,000 na Kristianon Griegon Kasulatan. Sakey ed saraya et say manuskrito a Hebreon Kasulatan ya adiskobre nen 1947 a mamapaneknek ed inkasustoy panagkopya ed Kasulatan. Nanlapulad saman et atawag itan a “say sankabalgan a manuskriton diskobre ed modernon panaon.”⁵

Legan ton ididirihi iray pastol to ed asasakbay na satan a taon, adiskobre na sakey a kalangweran a managpastol a Bedouin so sakey a kueban asingger ed Inatey a Dayat. Aromog toray pigaran dinamilin buyog, a maslak et anggapoy karga to. Balet, diad dalem na sakey ed saray apuletan a maong a buyog et aromog toy sakey a lukot na katat ya inapapiger a binalkot na lienzo tan mankargay kompleton libro na Isaias ed Biblia. Sayan apreserban maong balet ta dagdaan ya apilat lan lukot so pakapatnagan na impangapiger. Agbalot inisip na kalangweran a managpastol a samay benbenbenan ton kadaanan a lukot so diad kaunoran et naikdan na sankamundoan ya imano.

Anto ta so makatantandan tuloy ed sayan partikular a manuskrito? Nen 1947 say sankadaanan a kompleton manuskrito a Hebreo so apetsaan a ngalngalin komasamplon siglo K.P. Balet sayan lukot so apetsaan ed komaduan siglo K.K.P.b​—masulok a sanlibon taon ya akadkauna.c Interesadon tuloy iray iskolar a sukimaten no antoy pidumaan na sayan lukot ed saray manuskriton apawala ed mas saginonor ni.

Diad sakey a pirmin impanaral, impareng na saray iskolar so koma-53 a kapitulo na Isaias ed Dead Sea Scroll tan say Masoretiko a teksto ya apawala sanlibon taon ed saginonor. Ipapaliwawa na libron A General Introduction to the Bible so resulta na pirmin impanaral da: “Diad 166 a salita ed Isaias 53, wala labat so labinpiton letra a nasuppiat. Samplora ed sarayan letra et nipaakar labat ed espiling, ya agmangaapekta ed kabaliksan. Tan say apatira nin letra et samet labat ya inkauman ed estilo, a singa saray manangikonektan salita. Say nakekeraan a taloran letra et tugyopen na salitan ‘liwawa,’ a niarum ed Isa 53 bersikulo 11, tan agtanton mangaapekta ed kabaliksan. . . . Sirin, diad sakey a kapitulo na 166 a salita, saksakey labat a salita (taloray letra to) so nasuppiat kayari sanlibon taon na panangipasabi​—tan agtanton apektaen na sayan salita so kabaliksan na bersikulo.”⁷

Si Propesor Millar Burrows, ya anarabaho ed saray lukot ed loob na dakel a taon, ya anganalisa ed lugan na saratan, et ontan met lanlamang so inkuanto: “Dakel ed saray pandurumaan ed baetan na . . . lukot nen Isaias tan say Masoretiko a teksto et nisalaysay bilang lingo ed panagkopya. Nilikud ed saraya, diad interaminti et walay makatantandan pantunosan ed tekston lugan na saray manuskriton aromog ed kapegleyay-panaon. Say ontan a pantunosan ed mas dagdaan a manuskrito so manamaseguron paneknek ed inkalapagan ya inkasusto na saray tradisyonal a teksto.”⁸

Ontan met lanlamang a “manamaseguron paneknek” so niiter diad panagkopya ed Griegon Kasulatan. Alimbawa, say impakadiskobre nen koma-19-siglo na Codex Sinaiticus, sakey a manuskriton vellum ya apetsaan na komapat a siglo K.P., so amekder ed inkasusto na saray manuskrito ed Kristianon Griegon Kasulatan ya apawala pigaran siglos ed saginonor. Sakey a kabiangan na papiro na Ebanghelyo nen Juan, ya adiskobre ed distrito na Faiyūm, Ehipto, so apetsaan ed unonan kapaldua na komaduan siglo K.P., kulang a 50 taon kayari inkisulat na orihinal a kopya. Nipreserba itan ed loob na dakel a siglo ed kabueran. Say teksto so mitunosan ed nalmoan iran mas balon manuskrito.⁹

Pepekderan sirin na ebidensia a saray managkopya so, diad tua et suston tuloy. Anggaman kuan, walaray impakalingoan da. Anggapoy indibidual a manuskrito ya andiay-lingo​—pati say Dead Sea Scroll nen Isaias. Balet, asukayan tan kinorihi na saray iskolar so pidumaan to’d orihinal.

Panangorihi ed Saray Lingo na Saray Managkopya

Iyaliling pan kinerew ed 100 a totoon sakalen so andukey a dokumento. Andi-duaruwan anggan panon et walanwalay managkopya a nalingo. Balet, aliwan pariparihoy lingo ra. No maas-asigtan pankokomparaey 100 a kopya, nibiig yoray lingo tan nadetermina so eksakton teksto na orihinal a dokumento, anggan agyo nin balot anengneng itan.

Mipadpara, agparparihoy lingo na saray managkopya na Biblia. Lapud walan nilibon manuskrito na Biblia natan a pankokomparaan, nibiig na saray iskolar ed teksto iray lingo, nadetermina so orihinal a pakabasa, tan nirekord daray nakakaukolan a korihien. Bilang resulta na ontan a maalwar a panagaral, akapawala iray iskolar ed teksto na pinagka-basian iran manuskrito diad saray orihinal a lenguage. Sarayan pinulidon edisyon na Hebreo tan Griegon manuskrito so angusar ed saray salita ya inkalapagan a naabobonan bilang orihinal, a mabetbet a nilista ed saray paimano’d-leksab (footnote) na saray pandurumaan odino kasandin salsalita a naromog ed pigaran manuskrito. Saray pinulidon edisyon na saray iskolar ed teksto so uusaren na saray managpatalos na Biblia pian ipatalos so Biblia ed moderno iran lenguahe.

Kanian sano babasaen yoy modernon patalos na Biblia, walay magenap a rason na panmatalek a say Hebreo tan Griego iran teksto ya angibasian ed satan so mangipaparungtal na makatantandan katooran na saray salita na orihinal iran managsulat na Biblia.d Say rekord ed inkaliktar na Biblia ed nilibon taon ya inkakopya to so talagan nikadkaduma. Sirin nikuan nen Sir Frederic Kenyon, abayag a manangasikaso ed British Museum: “Agtanton mabiskeg a napekderan a diad segek et seguradoy teksto na Biblia . . . Saya so agnibaga ed arum a kadaanan a libro ed mundo.”¹⁰

[Saray paimano ed leksab]

[Litrato ed pahina 8]

Inpreserba na onsiano iran managkopya so Biblia

[Saray litrato ed pahina 9]

Say Dead Sea Scroll nen Isaias (nipapanengneng so eksakton kopya) so ngalngalin mipadpara ed Masoretikon teksto a pinawala ed sanlibon taon ed saginonor