Griegon Pilosopiya Kasin—Pinarakep Toy Inkakristiano?
“Say Inkakristiano, anggaman mikontraan ed kultura na paganon Griego tan Romano, so diad tua et angawat na dakel a klasikon pilosopiya.”—The Encyclopedia Americana.
DIAD saramay walaan na pihon impluensia ed“Kristianon” kaisipan, si “Santo” Augustine so mamebemben na agnasuppiat a posisyon. Unong ed The New Encyclopædia Britannica, say “kaisipan [nen Augustine] so angimpluensia’d inkauman na relihyon a walad Balon Sipan diad nagnap ya inkilaok na Platonikon tradisyon na Griegon pilosopiya; tan satan met so paraan na inloob na sayan impangilaok diad saray kabiangan na Kakristianoan a Romanon Katolisismo tan Protestantismo nen Kapegleyan a Panaon.”
Say legasya nen Augustine so talagan nansiansia. Nipaakar ed laknab ya impangimpluensia na Griegon pilosopiya ed Kakristianoan, oniay inkuan nen Douglas T. Holden: “Say Kristianon teolohiya so alaokan lan maong na Griegon pilosopiya ya amawala na saray indibidual a walaay 90% Griegon kaisipan tan 10% Kristianon kaisipan.”
Sisiaen a maong na pigaran iskolar a say ontan ya impluensia na pilosopiya so amaaligwas ed Inkakristiano nanlapulad inkiletneg to, amarakep ed saray bangat to, tan pinagmaliw ton mas makakombinse. Onia kasi so kipapasen? Panon tan kapigan so inggapo na impluensia na Griegon pilosopiya? Talaga kasin pinarakep odino dinutakan na satan so Inkakristiano?
Nalinewan itayo no suysoyen so pigaran agawa nanlapulad komatlon siglo K.K.P. anggad komaliman siglo K.P. diad pangusisa ed apatiran nikadkaduman termino: (1) “Helenistikon Judaismo,” (2) “Akristianoan a Helenismo,” (3) “Helenistikon Inkakristiano,” tan (4) “Kristianon pilosopiya.”
“Helenistikon Judaismo”
Say pilimero, say “Helenistikon Judaismo,” so peteg a misunian. Say orihinal a relihyon na saray Hebreo, ya inletneg na tuan Dios, a Jehova, so ag-alaokan na palso iran relihyoson ideya. (Deuteronomio 12:32; Uliran 30:5, 6) Anggaman ontan, nanlapulad gapo et nasesesga so inkapuro na panagdayew ed makaderal ya impluensia na palso iran relihyoson agagamil tan kaisipan ya akapaliber ed satan—a singa say impluensian manlalapud Ehipto, Canaan, tan Babilonia. Makapaermen, inabuloyan na Israel a pirmin narutakan so tuan panagdayew to.—Uko-ukom 2:11-13.
Pigaran siglo ed saginonor, sanen nagmaliw a kabiangay Griegon Empiryo so kadaanan a Palestina a walad silong nen Alejandro a Baleg nen komapat siglo K.K.P., sayan makaderal ya impluensia so mas linmoor ni tan nagmaliw lan magnayon tan makaimpluensian legasya. Inala nen Alejandro iray Judio parad armada to. Say impakapanulop na saray Judio tan say balon konkestador da so angimpluensian maong ed relihyoson kaisipan na saray Judio. Akaloob so Helenistikon kanonotan ed edukasyon na Judaismo. Kabkabat so Atagey a Saserdoten si Jason diad impangiletneg toy sakey a Griegon eskuelaan diad Jerusalem nen 175 K.K.P. pian iyalibansa so bangat nen Homer.
Makapainteres, nen komaduan siglo K.K.P. et walay sakey a Samaritano a nansulat, ya analin angipresenta ed awaran na Biblia bilang Helenistikon rekord na awaran. Say apokripal iran libro na Judio, a singa say Judit tan Tobit, so diad tua et mangisusuheri na saray erotikon alamat na Griego. Pinmatnag iray pigaran Judion pilosopo ya analin mangitunos ed Griegon kanonotan diad relihyon na Judio tan ed say Biblia.
Say toon pinagalangan a maong nipaakar ed saya et si Philo, sakey a Judio nen inmunan siglo K.P. Impantutunosan toray doktrina nen Plato (komapat a siglo K.K.P.), saray Pythagorean, tan saray Estoiko. Naimpluensiaan a maong iray Judio ed saray panmoria nen Philo. Diad impanegek ed sayan masilib ya inkilaok na Griegon kanonotan ed kultura na Judio, inkuan nen Judion autor a si Max Dimont: “Lapud pinarakep na ideya nen Plato, panagkatunongan nen Aristotle, tan say siensia nen Euclid, inusar na saray Judion iskolar so Torah tekep na saray balon uusaren. . . . Intultuloy dan inyarum so Griegon panagkatunongan ed Judion puyan.”
Sinmabi panaon, tinmalona iray Romano ed Griegon Empiryo, a sinakop day Jerusalem. Saya so angilukas na dalan parad mas makaimpluensia ni ingen iran pananguman. Kasabi komatlon siglo K.P. et sigpot ya atibukel iray pilosopiko tan relihyoson doktrina na saray matudio a nambanikel a mamayubo tan mangitekep ed saray ideya nen Plato, a kabkabat natan ed intiraminti bilang Neoplatonismo. Sayan asangal ya ideya so ginetma a mangimpluensian maong ed apostatan Inkakristiano.
“Akristianoan a Helenismo”
Kaleganan na pilimeron limaran siglo ed komon a panaon tayo, nanggunaetan na pigaran matudio ya iparungtal so siglaotan na Griegon pilosopiya tan say niparungtal lan katuaan na Biblia. Inkuan na libron A History of Christianity: “Ilitrato na saray Kristianon metaphysician iray Griego diad saray dekada sakbay nen Kristo a makpel a mibabarangkaan balet ta andiay pakaamta nipaakar ed pikakabat na Dios, a manggugunaet, a singa panangibaga, ya itekep si Jesus diad anggapoy katuaan a Griegon pilosopiya, ya iimbentoen day Inkakristiano manlapud palawpaw iran paganon kanonotan da.”
Si Plotinus (205-270 K.P.), a tinumbokan na saratan a matudio, so anibukel na sisteman manunan nibase ed teorya na saray ideya nen Plato. Imparungtal nen Plotinus so ideyan nipaakar ed kamarerwan onsian ed laman. Oniay inkuan nen Propesor E. W. Hopkins nipaakar ed si Plotinus: “Say teolohiya to . . . so walaan na baleg ya impluensia ed saray pangulo ed Kristianon bangat.”
“Helenistikon Inkakristiano” tan “Kristianon Pilosopiya”
Kagapoy komaduan siglo K.P., determinadon nansagpot iray “Kristianon” matudio pian sagyaten iray paganon matudio. Anggaman ed mabitar a pasakbay nen apostol Pablo sumpad “saray tongtong ya ag-onnepeg ed Dios” tan “saray siblangan na ningaranan a ‘kakabatan’ balet aliwa a tua,” inlaok na saratan a managbangat ed saray bangat da so pilosopikon ideya a manlapud onkakayat a Helenistikon kultura. (1 Timoteo 6:20) Ompatnag ya isusuheri na alimbawa nen Philo a nayarin itunos so Biblia ed saray ideya nen Plato.—Ikompara so 2 Pedro 1:16.
Siempre, say talagan naapektoan et say katuaan na Biblia. Sinalin iparungtal na saray “Kristianon” managbangat a say Inkakristiano et mitunosan ed pilosopiya na Gresya tan Roma. Pinagmaliw nen Clement na Alexandria tan Origen (komadua tan komatlon siglo K.P.) so Neoplatonismo bilang pundasyon na nagmaliw a “Kristianon pilosopiya.” Si Ambrose (339-397 K.P.), ya obispo na Milan, so “angawat na sankabaloan a bangat na Griego, namparan Kristiano tan pagano—nagkalautla ed saray sulat . . . na paganon Neoplatonistan si Plotinus.” Sinali ton intarya ed saray edukadon Romano so klasikon bersion na Inkakristiano. Inalig met nen Augustine so alimbawa to.
Kayari na sakey a siglo, sinalin ikasakey nen Dionysius (ya inngaran met a pseudo-Dionysius) a taga-Areopago, a nayarin sakey a Siryanon monghe, so Neoplatonikon pilosopiya ed “Kristianon teolohiya.” Unong ed sakey ya encyclopedia, say “sulsulat to so angiletneg na pihon Neoplatonikon tendensia diad baleg a kabiangan na Kristianon doktrina tan espiritualidad nen kapegleyan a panaon . . . ya amalesay nanduruman aspekto na relihyoso tan madebosyon a pakapatnagan anggad kaplesan a panaon.” Agaylan panagmudmora ed pasakbay nen Pablo sumpad “pilosopiya to tan andi kakanaan a panamalingo, unong na daan ya ugali na totoo”!—Colosas 2:8.
Makaderal Iran Dutak
Kabkabat a “saray Kristianon Platonista so angiter na importansia ed puyan tan impasen da so Platonikon pilosopiya bilang say sankaabigan ya instrumento pian natalosan tan naidepensa iray bangat na Kasulatan tan tradisyon na iglesia.”
Kombinsidon mismo si Plato a wala so ag-ompatey a kamarerwa. Makatantanda, say sakey ed saray sankabantogan a palson bangat ya akaloob ed “Kristianon teolohiya” et say ag-ipapatey na kamarerwa. Say pangawat ed sayan bangat so agnikatunongan a basiyan pian panisiaan a say panggawa’d satan et magmaliw a lalon makapasagyat so Inkakristiano ed karaklan. Sanen manpupulong ed Atenas, say mismon sentro na Griegon kultura, ag-imbangat nen apostol Pablo so doktrina nen Plato nipaakar ed kamarerwa. Imbes, impulong toy Kristianon doktrina na kikioli, anggano dakel ed saray dumerengel ton Griego so agmanisia ed imbaga to.—Gawa 17:22-32.
Miduma ed Griegon pilosopiya, malinlinew ya ipapabitar na Kasulatan a say kamarerwa so aliwan say walad too noagta sikaton mismo. (Genesis 2:7) Diad patey et inatey lay kamarerwa. (Ezequiel 18:4) Ibabaga ed sikatayo na Eclesiastes 9:5: “Saray mabilay amta ra a sikara ompatey ira: balet saray inaatey agda amta so bengatla, ag-ira met nawalaan la na tumang; ta say pakanonot ed sikara alingwanan.” Ag-ibabangat na Biblia so doktrinan nipaakar ed ag-ipapatey na kamarerwa.
Say sakey nin makapalikdon bangat et misiglaotan ed posisyon nen Jesus antis a nagmaliw a too, say ideya a sikato so mipara ed Ama to. Ipapaliwawa na libron The Church of the First Three Centuries: “Say doktrina na Trinidad . . . et sigpot a mikontraan so nanlapuan to ed samay Judio tan Kristianon Kasulatan.” Anto itan a lapuan? Say doktrina so “atibukel, tan intekep ed Inkakristiano, diad panamegley na saray Ama a mangaagamil na Platonismo.”
On, diad ilalabas na panaon tan diad pangiimpluensian maong na Neoplatonismo ed saray Ama na Iglesia, dakel ni iray apatumbok na saray manangiyalibansay Trinidad. Ompapatnag ya akatulong ed sikara so komatlon-siglon Neoplatonikon pilosopiya pian itunos so agnitunos—pian napawala so taloran Dios ya ompatnag a singa sakey a Dios. Diad panamegley na pilosopikon panagkatunongan, ibabaga ran nayarin magmaliw a sakey a Dios so taloran persona bangta pansiasiansiaen so inkasinansakey da!
Balet, say katuaan ed Biblia so malinew a mangipapabitar a si Jehova lambengat so Makapanyarin-amin a Dios, si Jesu-Kristo so pinalsa ton Anak ya onkokomadua ed Sikato, tan say masanton espiritu et say aktibon puersa To. (Deuteronomio 6:4; Isaias 45:5; Gawa 2:4; Colosas 1:15; Apocalipsis 3:14) Papabandayen na doktrinan Trinidad so alenleneg a tuan Dios tan manwewetwet ed totoo, ya ikakasipa ira manlapud sakey a Dios ya agda narandan.
Say sakey nin naapektoan na Neoplatonikon impluensia ed Kristianon kaisipan et say nibase’d-Kasulatan ya ilalo ed milenyo. (Apocalipsis 20:4-6) Kabkabat si Origen ed pangokondena to ed saray milenyalista. Akin ya ontanlay isusumpa to ed sayan niletneg lan maong a doktrina na Biblia nipaakar ed uley nen Kristo diad loob na sanlibon taon? Oneebat so The Catholic Encyclopedia: “Lapud say Neo-Platonismo ya akabasiyan na saray doktrina to . . . , agnayarin dapagan [nen Origen] iray manisia ed milenyo.’
Say Katuaan
Agmisiglaotan ed katuaan iray agawgawan asalambit ed tagey. Sayan katuaan et say intiron sangal na Kristianon bangabangat a naromog ed Biblia. (2 Corinto 4:2; Tito 1:1, 14; 2 Juan 1-4) Say Biblia lambengat so alenleneg a lapuan na katuaan.—Juan 17:17; 2 Timoteo 3:16.
Balet, si Satanas a Diablo, ya “akapatey” tan say “ama na tila,” a kabusol nen Jehova, kabusol met na katuaan, katooan, tan say andi-anggaan a bilay so angusar na nanduruman masilib a paraan pian laokan so katuaan. (Juan 8:44; ikompara so 2 Corinto 11:3.) Arum ed saray sankabiskegan ya uusaren to et saray bangat na paganon Griegon pilosopo—a dia tua et mangipapatnag ed mismon panag-isip to—diad sagpot ya umanen so lugan tan nengneng na Kristianon bangabangat.
Sayan agmanepeg a pansasamok na Griegon pilosopiya ed Kristianon bangat so sakey a getman laokan so katuaan na Biblia, a papakapuyen so puersa tan pakakasagyat na satan ed saray mauyamo, masimoon, tan manaanap na katuaan a mabulos a paibangat. (1 Corinto 3:1, 2, 19, 20) Inggagala met itan pian dutakan so inkapuro na singa-kristal a kalinew na doktrinay Biblia, a buburagasen so pandumaan na katuaan tan katilaan.
Natan, diad silong na panangidirehi na Ulo na kongregasyon, si Jesu-Kristo, niprepreserba so tuan Kristianon bangat. Ontan met, mainomay a nibiig na saray masimoon a manaanap na katuaan so tuan Kristianon kongregasyon diad panamegley na saray bunga to. (Mateo 7:16, 20) Mabulos tan magunaet iray Tastasi nen Jehova ya ontulong ed saratan pian naromog da so malinis a danudanum na katuaan tan ontulong ed sikaran mamemben a malet ed tawir ya andi-anggaan a bilay ya iyoopresi na Ama tayo, si Jehova.—Juan 4:14; 1 Timoteo 6:19.
[Litrato ed pahina 11]
Augustine
[Picture Credit Lines ed pahina 10]
Griegon teksto: Nanlapud libron Ancient Greek Writers: Plato’s Phaedo, 1957, Ioannis N. Zacharopoulos, Athens; Plato: Musei Capitolini, Roma