Bengatlan Babaleg Nen Saray Kayamanan ed Ehipto

SI MOISES so sakey ed saray sankatalonggaringan a persona ed interon awaran. Say apatiran libro na Biblia​—manlapud Exodo ya anggad Deuteronomio​—so apasakey lawarin mangisasalaysay ed saray pidedeneng na Dios ed Israel diad panangidaulo nen Moises. Sikato so angidirehi ed impaway da manlapud Ehipto, manamegley ed Ganggan a sipanan, tan angigiya ed Israel anggad ketegan na say Insipan a Dalin. Si Moises so pinabaleg ed sankaabungan nen Faraon, balet sikatoy nagmaliw ya autorisadon managganggan ed totoo na Dios, tan sikato met so sakey a propeta, ukom, tan pinuyanan na Dios a managsulat. Ingen, sikato so ‘sankauyamoan ed saray amin a lalaki.’​—Numeros 12:3.

Maslak ed saray indetalye na Biblia nipaakar ed si Moises so manasaglawi ed apalabas a 40 a taon na bilay to, a manlapud panaon na inkibulos na Israel ed inkaaripen angga ed impatey nen Moises diad edad a 120. Manlapud edad ton 40 ya anggad 80, sikato so managpastol ed Madian. Balet, ibabaga na sakey a reperensya a “nayarin say makapainteres a tuloy a parte ed bilay to, tan ingen agmalinew a tuloy,” et say inmunan 40 a taon to, manlapud inkianak to anggad intakas to manlapud Ehipto. Anto ta so natebek tayo ed sayan peryodo? Panon a saray kipapasen na impamabaleg ed si Moises so angapekta ed inkatoo to? Antoran impluensya so nayarin inkidungetan to? Antoran angat kasi so nayarin inkipaarapan to? Tan anto so naaralan tayo manlapud amin na saya?

Inkaaripen ed Ehipto

Insalaysay na libro na Exodo a tinmakot so Faraon ed saray Israelitan manaayam ed Ehipto lapud maples so indakel da. Diad panisian sikatoy onkikiwas a “sidudunong,” nanggunaetan ton bawasan so bilang da panamegley na maruksan impangaripen ed sikara a mankimey ira tekep na panagsiplat na saray kapatas​—mansakbat na ambelat, manggawa na dalin a lasong, tan sumpalen da so kalat dan bilang na laryo ed inagew-agew.​—Exodo 1:8-14; 5:6-18.

Sayan impaneskribe ed Ehipto a nianakan nen Moises so eksakton mitunosan ed maawaran ya ebidensya. Saray kadaanan a papyrus tan sakey a painting ed pantyon so manideskribe ed panggagawa na saray aripen na pitek iran laryo nen mikaduan milenyo K.K.P. odino asasakbay ni. Saramay walay pakauley ed pansuplay na saray laryo so angorganisa na nilasus ya aripen ya inapag-apag ed 6 anggad 18 a grupo ya idauloan na sakey a kapatas odino lider na grupo. Say pitek a laryo so kaukolan a kotkoten tan iyakar so dayami ed panaggawaan na laryo. Saray komikimey a nanlapu ed nanduruman nasyonalidad so mangaasol na danum, insan da ikiwal ed pitek tan dayami panamegley na gabyon. Saray arasig a laryo so napapawala diad panguusar na kuadradon hulmaan. Insan iyakar na saray trabahador so amagaan iran laryo diad pasen a pampaalageyan panamegley na pako o sakbatan, a no maminsan et ondalan ira ed nipukpukdol. Saray manangasikason Ehipsio, a di-awit na baston, so akayurong odino manaakar-akar legan dan imamanda so kimey.

Sakey a kadaanan a rekord so anukoy ed 39,118 a laryo a ginawa na 602 a trabahador, a say sakey a too et 65 a laryo so promedyon gagawaen to kada turno to. Tan oniay inkuan met na sakey a dokumento nen koma-13 K.K.P.: “Saray lalaki so manggagawa . . . ed nigeter ed sikaran bilang na laryo ed inagew-agew.” Amin na saya so mipadparan tuloy ed kimey ya ingganggan ed saray Israelita unong ya adeskribe diad libro na Exodo.

Say panamairap so ag-akabawas ed populasyon na Hebreo. Imbes, ‘no lalon pairapen ira [na saray Ehipsio], lalo met iran ondakel . . . Et nadedetdetan so linawa ra a nipaakar ed saray anak na Israel.’ (Exodo 1:10, 12) Kanian, ingganggan nen Faraon ya unona iray Hebreon manamianak insan amin a totoo to a pateyen so balang lakin Israelita a kapkapangiyanak. Legan na sarayan makapatalagnaw a kipapasen, nianak so sakey a masansanting ya ugaw a lakin si Moises ed kinen Jocabed tan si Amram.​—Exodo 1:15-22; 6:20; Gawa 7:20.

Inyamot, Aromog, tan Tinagibi

Sinmunggay iray ateng nen Moises ed ganggan nen Faraon a pamatey tan inyamot da so anak da. Kasin agawaan da itan anggaman walaray manliliberliber ya espiya tan managsukisok pian anapen iray ugugaw? Agtayo naseguro. Antokaman so kipapasen, kayari taloy bulan et si Moises so agla niamot na saray ateng to. Kanian say desperadon ina to so nanggawa na baskit a gawa ed papiro, a pinaksian to na yaket pian agnalooban na danum, insan to imparukol so anak to ditan. Anggan panon et inunor nen Jocabed so atapew a kabaliksan na say bilin nen Faraon ya ibuntok so amin a kapangiyanak a lakin Hebreo diad Nilo anggaman sinumlang to so peteg a kabaliksan na satan. Insan si Miriam, a panguloan ya agin bii nen Moises, so nanayam ed asingger pian mangimaton.​—Exodo 1:22–2:4.

Agtayo amta no kasin inggagala nen Jocabed a naromog na marikit nen Faraon si Moises sano sikatoy onlan manames ed ilog, balet ta ontan so agawa. Abidbir na prinsesa ya anak itan na saray Hebreo. Anto so ginawa to? Kasin ingganggan ton pateyen itan, bilang katutulok ed ama to? Andi, sikatoy kinmiwas a singa normal ya ikikiwas na maslak a bibii. Sikatoy maabagey a kinmiwas.

Kabekta et inmasingger ed sikato si Miriam. ‘Manawag ak ta na sakey a biin mankomis ed ugaw parad sika?’ so intepet to. Ipasen na arum a sumlang a tuloy iyan balikas. Say agin bii nen Moises so mangokontra ed si Faraon, a ginetma to tan saray mananimbawa to a mideneng a “sidudunong” ed saray Hebreo. Siempre, say pankaabigan nen Moises so aseguro lambengat sanen inmabobon so prinsesa ed plano na agi to. “Onla ka sirin!” so inyebat na marikit nen Faraon, et si Miriam so anawag a tampol ed si ina to. Diad sakey a nikadkaduman paknaan, si Jocabed so inupaan ed saman pian asikasoen so dilin anak to tekep na maarin pananalimbeng.​—Exodo 2:5-9, NW.

Say inkamaabagey na prinsesa et misunian a tuloy ed say inkaruksa na ama to. Sikatoy aliwan ignorante odino ag-apalikdo nipaakar ed ugaw. Say maaron panangasi so amakiwas ed sikato pian tagibien so ugaw, tan say impangawat to ed sakey a Hebreon managkomis a manpapasuso so angipatnag a sikatoy ag-akipakna ed panaglabi nen ama to.

Panamabaleg tan Edukasyon

Si Jocabed et “inala to so ugaw tan kinomisan to. Tan say ugaw binmaleg. Insan inyakar to ed anak a bii nen Faraon, kanian sikatoy nagmaliw ya anak to.” (Exodo 2:9, 10, NW) Ag-ibabaga na Biblia no kaunongan kabayag so impanayam nen Moises ed saray peteg ya ateng to. Walaray mangipasen a maseguron angga ed sikato lay pinakso​—duara odino taloran taon​—balet nayarin mas abayag ni. Say Exodo so basta anaglawin sikatoy “binmaleg” ed atateng to, a nayarin mangipatnag ya asabi toy agnadeterminan edad. Antokaman so kipapasen, inanamot nen Amram tan si Jocabed so panaon pian ipaamta ed sikato so Hebreon lapuan to tan pian sikatoy ibangat nipaakar ed si Jehova. Niparungtal lambengat ed saginonor no panon so pirmin intalona ra ed impangipurek na pananisia tan panangaro ed inkatunong diad puso nen Moises.

Sanen si Moises so wala la’d pudir na marikit nen Faraon, sikatoy binangatan “ed amin a kakabatan na saray taga-Ehipto.” (Gawa 7:22) Satan so mangipatnag a ginetmay panangipasal pian onkualipika si Moises ed puesto diad gobierno. Say malaknab a panagaral ed Ehipto so angilaktip ed matematika, geometry, arkitektura, konstruksion, tan arum nin inkadunong tan saray siensia. Maseguron kinaliktan na maarin pamilya a sikatoy nibangat ed relihyon na Ehipto.

Nayarin naawat nen Moises so nikaduman edukasyon to a kaibay arum nin ananak na ari. Kabiangan ed saramay agunggonaan ed sayan atagey ya edukasyon et “saray anak na manuley ed arum a bansa a nibaki odino dinakep ed Ehipto pian magmaliw a ‘sibilisado’ insan ompawil pian manuley bilang sakop ya ari” a matoor ed si Faraon. (The Reign of Thutmose IV, nen Betsy M. Bryan) Saray nursery ya akakonekta ed saray palasyo na ari so mapatnag a mangipapasal ed saray kalangweran a manlingkor bilang opisyales ed palasyo.a Imparungtal na saray inskripsion ya apetsaan diad saray peryodo na Kapegleyan tan Balon Panarian na Ehipto a pigara ed saray personal ya ayudante nen Faraon tan atagey-rangko iran opisyal na gobierno so amasiansia ed mapagalang a titulon “Child of the Nursery” anggaman wala lara’d edad.

Say bilay ed palasyo so anubok ed si Moises. Wadtan so kayamanan, inawa, tan pakapanyari. Wadtan met iray kapeligroan ed moral. Panon kasi so inkiwas nen Moises? Iner kasi so panmatooran to? Kasin diad puso to et sikatoy managdayew ed si Jehova, ya agi na saray papairapen a Hebreo, odino kasin mas nilabay to so amin a niyopresi na paganon Ehipto?

Sakey ya Importantin Desisyon

Diad edad a 40, a diad satan et nayarin nagmaliw lan nagnap ya Ehipsio si Moises, sikatoy ‘linma pian nengnengen so ir-irap na saray agagi to.’ Impatnag na sinmublay iran kiwas to ya aliwa lambengat iyan inkamaupapet; pinirawat ton tulongan ira. Sanen anengneng to so sakey ya Ehipsion mangakabil ed sakey a Hebreo, sikatoy akibabali tan pinatey to so managpairap. Satan a ginawa nen Moises so angipatnag ya iyaansakit to iray agagi to. Maseguron say lakin inatey et sakey ya opisyal, a pinatey legan ton susumpalen iray obligasyon to. Diad imaton na saray Ehipsio, si Moises so walaan na amin a rason pian manmatoor ed si Faraon. Ingen, say amakiwas ed si Moises et say panangaro met ed inkahustisya, say kalidad a nagkalalon nipatnag sanen sikatoy akisangsangan ed sakey a Hebreo ya agmakatunongan a mangakabil ed kaiba to. Pinilalek nen Moises ya ibulos iray Hebreo manlapud maruksan panangaripen, balet sanen naamtaan nen Faraon so nipaakar ed isusuawi to tan nanggunaet a sikatoy pateyen, apaskar si Moises ya ombatik ed Madian.​—Exodo 2:11-15; Gawa 7:23-29.b

Say panaon ya inkiwas nen Moises ed pankaliktan ton ibulos so totoo na Dios so agmitunosan ed panaon nen Jehova. Anggaman ontan, saray kiwas to so angiparungtal ed pananisia to. Oniay ibabaga na Hebreos 11:24-26: “Lapu ed pananisia, si Moises, sanen nagnap la ed inkatoo to agto ginabay a nangaranan na anak na saman a marikit nen Faraon; a pinili to a nilabi so mantepel ed irap na saman a baley na Dios, nen say minabang ed saray onlabas a liket na kasalanan.” Akin? “[Lapud] pinabli to a balbaleg a kayamanan so kamudmora ed Kristo nen saray kayamanan na Ehipto: Ta wala ya inyan to so mata to ed katumangan.” Sayan nikadkaduman impangusar ed balikas a “Kristo,” a kabaliksan toy “nilanaan a sakey,” so matukoy ed si Moises diad pantalos a sikatoy akaawat ed saginonor na espisyal a kimey a direktan nanlapud si Jehova.

Isipen pa labat! Say paraan na impamabaleg ed si Moises et nagamoran labat na sakey ya Ehipsion aristokrata. Say kipapasen to so mangiyoopresi na matalonggaring a karera tan amin a posiblin liket, ingen ta impulisay ton amin iratan. Agton balot nitunos so manbilay ed palasyo nen Faraon, say managpairap, ed panangaro to ed si Jehova tan ed inkahustisya. Say pikakabat tan impandalepdep to ed saray sipan na Dios ed saray inmunan atateng to a di Abraham, Isaac, tan Jacob so angitonton ed si Moises pian labayen so pabor na Dios. Bilang resulta, si Moises so nausar nen Jehova diad sankaimportantian iran betang pian manumpal ed saray gagala To.

Amin tayo so nipapaarap ed panamili nipaakar ed no antoray bengatlan sankaimportantian. Singa si Moises, nayarin nipapaarap ka ed sakey a mairap a dedesisyonan. Kasin italirak mo iray pigaran agamil odino mapatnag iran bentaha, anggaman sika so nayarin mansakripisyo? Sano nipaarap ed sika so ontan a panamili, tandaan ya inkonsidera nen Moises so pikakaaro to ed si Jehova a mas mabli nen saray kayamanan na Ehipto, tan agto itan nagbabawian.

[Saray paimano ed leksab]

[Kahon ed pahina 11]

Saray Kontrata ed Manpapasuson Managkomis

Kasiporan lan papasusoen na saray ina so dilin ananak da. Anggaman ontan, imbaga na iskolar a si Brevard Childs ed Journal of Biblical Literature, a “diad pigaran kipapasen ed saray pamilya na aristokrata [banda’d Mamabukig] et uupaan so sakey a manpapasuson managkomis. Kaslakan met so onian kustombre sano say ina so agmakayarin mamasuso ed anak to odino agkabat so ina. Aakoen na managkomis so responsabilidad ed panamabaleg ed ugaw tan say pamasuso ed sikato legan na peryodon nampaknaan.” Nipreserba so pigaran papyrus a kontrata parad manpapasuson managkomis a nanlapu ed kadaanan a Near Eastern. Papaletan na sarayan dokumento so inkalapagan a kustombre manlapud panaon na Sumerian ya angga ed pansamposampot na panaon na Helenistiko diad Ehipto. Saray kaslakan a kabiangan ed sarayan dokumento et saray balikas na indibidual a nalalanor, say panaon a saknapen na kontrata, saray kipapasen na kimey, saray espesipikon gawaen ed pamakan, saray multa ed agpakasumpal na kontrata, saray upa, tan no panon a bayaran so upa. Kaslakan, say “panagkomis so ombabayag ed masulok a duara anggad talora a taon,” so insalaysay nen Childs. “Say manpapasuson managkomis so mamabaleg ed ugaw diad abung to, balet kakaukolanen so panapanaon a pangiyakar ed ugaw ed akan-anak parad inspeksion.”

[Saray litrato ed pahina 9]

Say panaggawa na laryo ed Ehipto so ngalngalin miparan tuloy ed panaon nen Moises, a singa impanengneng na kadaanan a painting

[Credit Lines]

Tagey: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.; leksab: Erich Lessing/Art Resource, NY