Imanoen so Propesiya nen Daniel!

Kapitulo Kinse

Linmoob ed Koma-20 Siglo so Manlalaslasan ya Arari

1. Sioparay pangulo na koma-19 a siglon Europa a sinaglawi na sakey a manag-awaran?

“WALAY pakayari ed koma-labinsiam a siglon Europa a pinalumbasan toy antokaman ya akauna lan agawa,” so insulat nen manag-awaran a Norman Davies. Inyarum to: “Napno na pakayari so Europa ya anggapon balot nensaman: singa say pakayari ed teknikal, pakayari ed ekonomya, pakayari ed kultura, pakayari ed pigaran kontinenti.” Saray pangulo na “matalonan ‘siglo na pakayari’ na Europa,” inkuan nen Davies, “say Gran Britanya so inmuna . . . tan diad saginonor iran dekada et say Alemanya.”

“Onkiling ed Panggawa na Mauges”

2. Diad impanampot na koma-19 a siglo, antoran pakayari so angala ed saray betang na “say ari na amianen” tan “say ari na abalaten”?

² Diad pansamposampot la na koma-19 a siglo, say Empiryo na Alemanya so “ari na amianen” tan say Britanya so tinmalindeg ya “ari na abalaten.” (Daniel 11:14, 15) “No nipaakar ed sarayan duaran arari,” inkuan na anghel nen Jehova, “say puso ra so onkiling ed panggawa na mauges, tan dia ed sakey a lamisaan et mantultuloy iran mansalita na tila.” Intuloy to: “Balet anggapoy ontalona, ta say anggaan so nagawa ni ed nigeter a panaon.”​—Daniel 11:27, NW.

3, 4. (a) Siopa so nagmaliw a pilimeron emperador na German Reich, tan anton alyansa so aporma? (b) Anton pananontonan so tinumbok nen Kaiser Wilhelm?

³ Nen Enero 18, 1871, nagmaliw si Wilhelm I a pilimeron emperador na German Reich, odino Empiryo. Tinuro ton chancellor si Otto von Bismarck. Lapud inyapasakey ton paaligwasen so balon empiryo, aglabay nen Bismarck so milaban ed arum a nasyon tan amorma na alyansa ed Austria-Hungary tan Italya, a kabat bilang say Triple Alliance. Balet agnambayag, say paniinteresan na sayan balon ari na amianen so onsumpa ed saramay paniinteresan na ari na abalaten.

⁴ Sanen inatey si Wilhelm I tan say sinmalat ed sikato, si Frederick III nen 1888, nitrono so 29-años a si Wilhelm II. Pinaskar nen Wilhelm II, odino Kaiser Wilhelm si Bismarck a man-resign pian tumboken so pananontonan ed pamalaknab na impluensia na Alemanya ed intiron mundo. “Diad uley nen Wilhelm II,” inkuan na sakey a manag-awaran, “nagmaliw ya arogante tan agresibo [so Alemanya].”

5. Panon a nantitipon so duaran arari “dia ed sakey a lamisaan,” tan antoy nantongtongan da ditan?

⁵ Sanen inyuksoy nen Czar Nicholas II na Russia so sakey a komperensia nipaakar ed deen diad The Hague, Netherlands, nen Agosto 24, 1898, nagmaliw a makapakebbiew so internasyonal a kipapasen. Sayan komperensia tan say tinmumbok ed satan nen 1907 so angiletneg ed Permanent Court of Arbitration diad The Hague. Lapud ta kabiangan ira ed sayan korte, say German Reich ontan met ed Gran Britanya so nankuankuanan a labay day deen. Sikaray nantitipon “dia ed sakey a lamisaan,” a singa sankaaro, balet ‘say kapusoan da so kinmiling a manggawa na mauges.’ Say diplomatikon taktika a ‘pansalita na tila ed sakey a lamisaan’ so agmamawala na tuan deen. No nipaakar ed saray ambisyon da ed politika, komersyo, tan militar, ‘anggapo so makatalona’ ta say anggaan na duaran arari “so nagawa ni ed nigeter a panaon” nen Jehova a Dios.

‘Sumpa ed Masanto a Sipanan’

6, 7. (a) Diad anton dalan a say ari na amianen so “ompawil ed dalin to”? (b) Panoy inkiwas na ari na abalaten ed malaknab ya impluensia na ari na amianen?

⁶ Intuloy nin inkuan na anghel na Dios: “Saman la naani ompawil ed dalin to [say ari na amianen] a pati dakel a kayamanan; et say puso to sumpa naani ed masanto a sipan. Et gawaen to naani so kaliktan to, et ompawil naani ed dili a dalin to.”​—Daniel 11:28.

⁷ Pinmawil si Kaiser Wilhelm ed “dalin,” odino mangaraldalin a kipapasen, na kadaanan ya ari na amianen. Panon? Diad impangibangon ed uley na empiryo a ginetman mamalaknab ed German Reich tan pabiskegen so impluensia to. Ginemtan nen Wilhelm II iray kolonya a kalat to diad Aprika tan ed arum a pasen. Lapud labay ton angaten so pakapanyari na Britanya ed kadayatan, sikatoy angibangon na mabiskeg a navy. “Say biskeg na navy na Alemanya a datin makapuy so sinmegunda ed Britanya diad masulok labat a sakey a dekada,” inkuan na The New Encyclopædia Britannica. Pian napansiansia so pakayari to, kaukolan a pabiskegen na Britanya so dili ton navy. Akiaregloan met so Britanya ed entente cordiale (masimoon a pantatalosan) ed Pransya tan mipadpara met a paknaan ed Russia, ya aporma so Triple Entente. Naapag lay Europa ed duaran kampo militar​—say Triple Alliance diad sakey a dapag tan say Triple Entente ed biek a dapag.

8. Panon a say Empiryo na Alemanya so awalaan na “baleg a kayamanan”?

⁸ Tinumbok na Empiryo na Alemanya so agresibon pananontonan, a nansumpal ed “baleg a kayamanan” parad Alemanya lapud sikato so manunan kabiangan na Triple Alliance. Romano Katoliko so Austria-Hungary tan Italya. Kanian, agamoran met na Triple Alliance so abobon na papa, balet aliwan ontan so nipaakar ed say ari na abalaten, lapud ta aliwan-Katoliko so karaklan ed Triple Entente.

9. Panon a say ari na amianen et manunan ‘sinmumpa ed masanto a sipanan’?

⁹ Komusta balet so totoo nen Jehova? Abayag da lan inyabawag a “saray aturon panaon na saray nasyon” so mangangga ed 1914.a (Lucas 21:24, NW) Diad satan a taon et niletneg la’d katawenan so Panarian na Dios diad panamegley na Mananawir nen Arin David, si Jesu-Kristo. (2 Samuel 7:12-16; Lucas 22:28, 29) Sani nen Marso 1880, insiglaot la na magasin a Watch Tower so uley na Panarian na Dios ed say anggaan na “saray aturon panaon na saray nasyon,” odino “saray panaon na saray Gentil.” (King James Version) Balet say puso na Aleman ya ari na amianen so ‘sumpa ed masanton sipanan ed Panarian.’ Imbes a bidbiren toy uley na Panarian, ‘matalonan kinmiwas’ si Kaiser Wilhelm diad impangiyalibansa to ed saray getma to parad pananguley ed mundo. Balet, lapud impanggawa to’d satan, sikato so nansengegay imbetag na Guerra Mundial I.

Say Ari so ‘Nanermen’ ed Bakal

10, 11. Panoy inggapo na Guerra Mundial I, tan panon a saya et “dia ed nigeter a panaon”?

¹⁰ “Dia ed panaon ya inggeter ompawil naani [so ari na amianen],” so impasakbay na anghel, “tan onla naani ed abalaten, balet aliwa naani ed kaunoran a panaon a singa sanen inmuna.” (Daniel 11:29) Say “nigeter a panaon” na Dios a mamatunda ed pananguley na Gentil ed dalin so sinmabi nen 1914 sanen inletneg to so mangatatawen a Panarian. Nen Hunyo 28 ed satan a taon, pinatey na terorista a taga-Serbia si Archduke Francis Ferdinand na Austria tan say asawa to diad Sarajevo, Bosnia. Satan so sengegay imbetag na Guerra Mundial I.

¹¹ Sinugsogan nen Kaiser Wilhelm so Austria-Hungary ya ombawi ed Serbia. Lapud apaseguroan a suportaan na Alemanya, indeklara na Austria-Hungary a mibakal ed Serbia nen Hulyo 28, 1914. Balet ta tinulongan na Russia so Serbia. Sanen indeklara na Alemanya a mibakal ed Russia, sinuportaan na Pransya (alyado ed Triple Entente) so Russia. Sirin indeklara na Alemanya a mibakal ed Pransya. Pian mainomay a nalooban so Paris, nilusob na Alemanya so Belgium, a ginarantiyaan na Britanya so neutralidad na satan. Kanian indeklara na Britanya a mibakal ed Alemanya. Akibabali so arum a nasyon, et anguman so akimuyongan na Italya. Legan na bakal, kinontrol na Britanya so Ehipto ta pian agnasaraan na ari na amianen so Suez Canal tan nalooban so Ehipto, say kadaanan a dalin na ari na abalaten.

12. Legan na inmunan sankamundoan a guerra, diad anton dalan ya agnansumpal iray bengatla a ‘singa ed inmuna’?

¹² “Anggaman ed kabaleg tan kabiskeg na saray Alyado,” inkuan na The World Book Encyclopedia, “ompatnag a manatalo ed bakal so Alemanya.” Diad apalabas ya impanlalaban na duaran arari, say Empiryo na Roma, bilang ari na amianen, so naynay a manatalo. Balet diad sayan bekta, ‘aliwa lan singa ed inmuna.’ Atalo ed bakal so ari na amianen. Diad impangipaliwawa nipaakar ed saya, inkuan na anghel: “Onla naani so saray sakayan [“bapor,” NW] na Kittim a sumpa ed sikato; kanian sikato so manermen naani.” (Daniel 11:30a) Anto irayan “bapor na Kittim”?

13, 14. (a) Anto so manunaan ‘iran bapor na Kittim’ a sinmumpa ed ari na amianen? (b) Panoy indakel na saray bapor na Kittim diad pantutultuloy na inmunan sankamundoan a guerra?

¹³ Sanen panaon nen Daniel say Kittim et say Cyprus. Kagapo na inmunan sankamundoan a bakal, sinakop na Britanya so Cyprus. Niarum ni, unong ed The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, say ngaran a Kittim “so pinalaknab a laktipen toy intiron S[agur], balet nag[kalalo la] ed say managbaroy ed dayat a S[agur].” Impatalos na New International Version so balikas a “saray bapor na Kittim” bilang “saray bapor na mamasagur a baybay a daldalin.” Legan na inmunan sankamundoan a bakal, saray bapor na Kittim et talagan ontukoy ed saray bapor na Britanya, a walad mamasagur a baybay na Europa.

¹⁴ Diad ibabayag na bakal, binmiskeg so British Navy lapud dakel iran bapor na Kittim. Nen Mayo 7, 1915, pinalereg na submarino na Aleman a U-20 so sibilyan a bapor a Lusitania ed mamasagur a baybay na Ireland. Kabiangan ed saray inatey iray 128 ya Amerikano. Ag-abayag, pinalaknab na Alemanya so pibabakal to panamegley na submarino diad Atlantiko. Kayari na satan, nen Abril 6, 1917, indeklara nen Presidenti Woodrow Wilson na E.U. a mibakal ed Alemanya. Lapud naaruman na saray bapor a para guerra tan sundalo, say ari na abalaten​—natan et say Anglo-Amerikanon Sankamundoan a Pakayari​—so sigpot lan mibabakal ed kalaslasan ton ari.

15. Kapigan a ‘nanermen’ so ari na amianen?

¹⁵ Diad impangataki na Anglo-Amerikanon Sankamundoan a Pakayari, ‘nanermen’ so ari na amianen tan sinmuko nen Nobyembre 1918. Tinmaynan si Wilhelm II ya amaarap diad Netherlands, kanian say Alemanya so nagmaliw a republika. Balet ta agni angangga so ari na amianen.

‘Matalona’ a Kinmiwas so Ari

16. Unong ed propesiya, panoy ikiwas na ari na amianen ed impakatalo to?

¹⁶ “Ompawil [so ari na amianen] naani, et, wala naani sanok to sumpa ed masanto a sipan et gawaen to naani so kaliktan to; et ompawil naani lanlamang, tan wala naani pangingalngalep to ed saray mangikaindan ed masanto a sipan.” (Daniel 11:30b) Ontan so impropesiya na anghel, kanian ontan so agawa.

17. Antoy angitonton ed inlesa nen Adolf Hitler?

¹⁷ Kayari na bakal, nen 1918, angipaakseb iray analon Alyado na pananusa a paknaan na deen ed Alemanya. Impasen na saray Aleman a maruksa so kondisyon na paknaan, insan diad gapo et makapuy so balon republika. Alodloor so impanirap na saray Aleman ed pigaran taon tan asagmakan toy Great Depression kanian naandiay trabaho so anemiran milyon. Diad kagapo na dekada na 1930, asabi lay kipapasen parad ilesa nen Adolf Hitler. Sikatoy nagmaliw a chancellor nen Enero 1933 tan diad tinmumbok a taon et sikatoy presidenti na saray Nazi a tinawag a Third Reich.b

18. Panon a ‘matalonan kinmiwas’ si Hitler?

¹⁸ Kapawil to’d pakayari, maruksan inggapo nen Hitler so panangataki ed ‘masanto a sipanan,’ ya ilalaman na alanaan ya agagi nen Jesu-Kristo. (Mateo 25:40) Unong ed saya et sikatoy kinmiwas a ‘matalona’ sumpad sarayan matoor a Kristiano tan dakel so maruksan pinasegsegang to. Agamoran nen Hitler so intalona ed ekonomya tan diplomatikon paraan, a ‘matalonan’ kinmiwas ed saratan met a pamaakaran. Pigay taon labat et pinagmaliw ton makapanyari so Alemanya ya agnileglemew ed eksena na mundo.

19. Siopay nanggunaetan nen Hitler a pangalaan na suporta?

¹⁹ ‘Ingalngalep [nen Hitler] iramay angikaindan ed masanto a sipanan.’ Siopa iraya? Mapatnag, saray pangulo na Kakristianoan, a mankuan ya akisipanan ed Dios balet ta tinmunda iran babangatan nen Jesu-Kristo. Tinmalona si Hitler ya akalay suporta na ‘saramay mangikakaindan ed masanto a sipanan.’ Alimbawa, sikatoy akipaknaan ed papa na Roma. Nen 1935, pinalesa nen Hitler so Ministry for Church Affairs. Sakey ed saray kalat to et pian kontrolen na estado iray Ebanghelikon iglesia.

“Saray Inayuraan” a Nanlapu ed Ari

20. Antoran ‘inayuraan’ so inusar na ari na amianen, tan siopa so angusaran to?

²⁰ Ag-abayag et akibakal si Hitler, unong ed suston impasakbay na anghel: “Saray inayuraan onalagey ira naani ya ontipon ed sikato, et muraen da naani so masanto ya abung anggan say salimbeng, tan ipaway da naani so naynay a bagat.” (Daniel 11:31a) “Saray inayuraan” et saray puersa militar ya inusar na ari na amianen ta pian milaban ed ari na abalaten diad Guerra Mundial II. Nen Setyembre 1, 1939, nilusob na “saray inayuraan” na Nazi so Poland. Kayari duay agew, indeklara na Britanya tan Pransya a mibakal ed Alemanya pian tulongan so Poland. Saman la so ginapoan na Guerra Mundial II. Tampol ya atalo so Poland, tan agni nambayag et asamsam la na saray sundalo na Aleman so Denmark, Norway, say Netherlands, Belgium, Luxembourg, tan Pransya. “Diad bandad sampot na 1941,” inkuan na The World Book Encyclopedia, “sinakop na Nazi Alemanya so kontinenti.”

21. Panon ya abaliktad so inkagawa sumpad ari na amianen legan na Guerra Mundial II, tan antoy nansumpalan?

²¹ Anggaman pinirmaan na Alemanya tan Sobyet Unyon so Paknaan na Pikakaaro, Pantutulongan, tan Ketegan, nilusob nen Hitler so teritorya na Sobyet nen Hunyo 22, 1941. Saya so sengegan na impimuyong na Sobyet Unyon ed Britanya. Pirmin akilaban so armada na Sobyet anggaman makapakelkelaw so inmunan inlusob na saray sundalo na Aleman. Nen Disyembre 6, 1941, aktual ya atalo so armada na Aleman diad Moscow. Diad tinmumbok ya agew, binomba na Hapon ya alyado na Alemanya so Pearl Harbor, Hawaii. Sanen akabatan iya nen Hitler, inkuan to’d opisyales to: “Imposibli la natan a natalo itayo ed guerra.” Nen Disyembre 11 et bigbigla ton inyabawag a mibakal ed Estados Unidos. Balet ta minelmelag toy biskeg na Sobyet Unyon tan Estados Unidos. Sanen inmataki so armada na Sobyet a nanlapud bukig insan manasingger laray sundalo na Britanya tan Amerika a nanlapud sagur, ag-abayag et abaliktad so agawa ed si Hitler. Kalkalnan asamsam iray teritorya na saray puersa na Aleman. Kayari impanbikkel nen Hitler, sinmuko so Alemanya ed saray Alyado, nen Mayo 7, 1945.

22. Panon a ‘minudmora [na ari na amianen] so santuaryo tan inekal so naynay a bagat’?

²² “Mudmoraen da [saray armas na Nazi] naani so masanto ya abung anggan say salimbeng, tan ipaway da naani so naynay a bagat,” inkuan na anghel. Diad kadaanan a Juda say santuaryo et kabiangan na templo diad Jerusalem. Balet, sanen impulisay na saray Judio si Jesus, sikaray impulisay nen Jehova tan say templo ra. (Mateo 23:37–24:2) Nanlapula’d inmunan siglo K.P., nagmaliw lan espiritual so templo nen Jehova, kaiba lay sankasantosan diad katawenan tan say espiritual a saban diad dalin, a ditan so panlilingkoran na saray alanaan ya agagi nen Jesus, say Atagey a Saserdote. Manlapud dekada na 1930 a manpatuloy, say “baleg ya ulop” so mandadayew a kaiba na alanaan a nakdaan tan nibaga sirin a sikaray manlilingkor ‘diad templo na Dios.’ (Apocalipsis 7:9, 15; 11:1, 2; Hebreos 9:11, 12, 24) Diad daldalin a kokontrolen to, minudmora na ari na amianen so mangaraldalin a saban na templo diad andi tundan pamapasegsegang ed saray alanaan a nakdaan tan saray kaiba ra. Lapud mapalalon panamasegsegang et nakal so “naynay a bagat”​—say lapag a bagat na panangidayew ed ngaran nen Jehova. (Hebreos 13:15) Balet, anggaman ed makapakigtot a paniirap, nantultuloy a nampulong iray matoor ya alanaan a Kristiano a kaiba so “arum a karnero” legan na Guerra Mundial  II.​—Juan 10:16.

‘Nipasen so Makapadimlan Bengatla’

23. Anto so “makapadimlan bengatla” nen inmunan siglo?

²³ Sanen asingger lan mangangga so komaduan sankamundoan a guerra, wala ni sananey ya agawa, singa ed impasakbay na anghel na Dios. “Ipasen da naani so kadimlaan [“makapadimlan bengatla,” NW] na manggawa na pankibalatar.” (Daniel 11:31b) Binitla met nen Jesus “so makapadimlan bengatla.” Nen inmunan siglo, apaneknekan a satan so armada na Roma a sinmabi ed Jerusalem nen 66 K.P. a mangigeba ed rebelyon na saray Judio.c​​—Mateo 24:15, NW; Daniel 9:27.

24, 25. (a) Anto “so makapadimlan bengatla” natan? (b) Kapigan tan panon a ‘nipasen’ so makapadimlan bengatla?

²⁴ Anton “makapadimlan bengatla” so ‘nipasen’ la natan? Mapatnag a satan so “makapadimlan” alig-alig ed Panarian na Dios. Saya et say Liga na Nasyones, say eskarlata a kolor ya atap ya ayep a nikalinsurong, odino naandi bilang say sankamundoan ya organisasyon nipaakar ed kareenan, sanen binmetag so Guerra Mundial II. (Apocalipsis 17:8) Balet, ‘say atap ya ayep so onimwas la ed kaaralman.’ Agawa iya sanen niletneg nen Oktubre 24, 1945 so Nasyones Unidas, a walaan na 50 membron nasyones laktip lay datin Sobyet Unyon. Diad ontan et nipasen “so makapadimlan bengatla” ya impasakbay na anghel​—say Nasyones Unidas.

²⁵ Say Alemanya so manunaan a kalaban na ari na abalaten legan na saray sankamundoan a bakal tan satan so tinmalindeg bilang say ari na amianen. Siopa so ontumbok ed satan a betang?

(Ituloy ed ontumbok a paway.)

[Saray paimano ed leksab]

ANTO SO ATEBEK YO?

• Diad kasampotan na koma-19 a siglo, antoran pakayari so angala ed saray betang na say ari na amianen tan say ari na abalaten?

• Legan na Guerra Mundial I, panon a say nansumpalan na labanan et ‘aliwan ed kaunoran a panaon a singa sanen inmuna” parad ari na amianen?

• Kayari na Guerra Mundial I, panon a pinagmaliw nen Hitler a makapanyari so Alemanya ya agnileglemew ed eksena na mundo?

• Antoy nansumpalan na laslasan na say ari na amianen tan say ari na abalaten legan na Guerra Mundial II?

[Tsart ed pahina 20]

ARARI ED DANIEL 11:27-31

Daniel 11:30b, 31 Third Reich nen Hitler Anglo-Amerikanon

(Guerra Mundial II) Sankamundoan a Pakayari