Smak—Un Don di un Creador Amoroso
“DEN e reino dje [cincu] sentidonan,” segun Linda Bartoshuk, un investigadó renombrá riba tereno di smak, “esun di smak ta e reina.” E sentido smak ta algu masha agradabel cu ta protehá nos dor cu e ta yuda nos distinguí loke ta aceptabel for di loke ta perhudicial.
E maraviya di smak ta laga nos disfrutá dje sabor dushi di un apelsina frescu, e sabor refrescante di un ice cream di menta, dje marga vigorisante di un kopi di kofi mainta trempan i dje sason delicado di un saus secreto dje koki. Smak ta asina fuerte cu hende a yega di us’é pa describí rasgonan di personalidad.
Kisas bo a yega di bisa di algun persona cu nan ta dushi hende. En cambio, tal bes bo a bisa di un otro cu e tin un cara zuur. Por bisa di un hende cu ta warda rencor contra un otro, cu e ta amargá. Por ehempel, Bijbel ta haci mencion di “hombernan cu alma amargá,” i tambe ta referí ta “abla amargo.”—Huesnan 18:25; Salmo 64:3; 2 Samuel 17:8.
Smak i Historia Mundial
Smak tabata un dje factornan principal den e biahenan di descubrimentu di siglo 15 i 16. Rond di 500 aña pasá, Vasco da Gama a nabegá pasa rond dje punta di Africa bai India, i bini bek Portugal. El a bolbe bek cu un carga di specerei. Den e tres siglonan cu a sigui despues, nacionnan di Europa a bringa cu otro debí cu Francia, Gran Bretania, Hulanda, Portugal i Spaña a competí pa haña control dje fuentenan di specerei.
Kisas bo ta puntra: ‘Ta pakico hende ta bringa i muri pa haña specerei?’ Wel, pa satisfacé nan smak! Sí, asina tantu e europeonan tabata gusta specerei. Te n’e dia djawe, industria, comercio i ciencia moderno, tur ta busca pa satisfacé e smak.
Ma kico ta smak? I con e ta funcioná den combinacion cu nos otro sentidonan?
E Papel dje Lenga
Un dje protagonistanan principal den nos sentido di smak ta e lenga. Mayoria di nos smaakpapilnan ta situá einan, aunke tin algun na otro parti dje boca i den e slokdarm tambe. Wak bo lenga bon den spiel. Ripará yen di punta chikitu cu ta haci bo lenga parce felpa. Esakinan yama papil. Tin hopi smaakpapil chikirititu hincá den e papilnan riba e lenga. “Cada papil ta contené un 100 cel di smak,” segun e revista Science, “cu, ora nan ser stimulá, ta pone un neuron manda e señal na e celebro.”
E cantidad di smaakpapil por varia masha hopi di persona pa persona i p’esei ta influenciá smak. Lenga di hende por tin asta te cu 10.000 smaakpapil of apénas 500. Inglis Miller, cu a studia e anatomia di smaakpapil, a comentá: “Hende cu tin mas smaakpapil, ta smak mas; hende cu tin ménos smaakpapil ta smak ménos.”
Con Nos Ta Smak
Smak ta un sentido hopi complicá mes. Estrictamente mirá, e ta un cuestion di kímica. E componentenan kímico di cuminda disolvé den nos boca ta stimulá receptornan di smak cu ta hincá den e porionan di nos lenga. E celnan receptor ta reaccioná i ta stimulá neuronnan (celnan di nervio), cu ta manda señalnan for dje smaakpapil pa e celebro.
Ta asombroso cu un smaakpapil por stimulá hopi diferente neuron, i un neuron por ricibí mensahe di vários smaakpapil. Niun hende sa exactamente con e receptornan di smak, cu nan sistema complicá, ta saca nan cuenta. The Encyclopedia Americana ta bisa: “Evidentemente, e sensacionnan percibí den e celebro ta e resultado di un fórmula complicá di impulsonan eléctrico cu e celnan receptor ta transmití.”
Otro sentidonan tambe ta enbolbí den e sensacion cu nos ta yama smak. The New Book of Popular Science ta comentá: “Tin biaha casi nos no sa si nos ta smak of ta hole un substancia.” Por ehempel, kisas nos ta pasa banda di un panaderia i ta sinti e holó dushi di pan cu a caba di sali for di fornu. Nos boca ta cuminsá core awa. Anto si nos drenta e panaderia i mira e pan i kisas mishi cuné, nos sentidonan ta ser stimulá mas ainda. Nos ta ansioso pa dal e promé hap!
Kico e sentido di smak ta anto? E revista Omni ta splica: “Loke e laico ta yama smak, ta eigenlijk un síntesis complicá di un cantidad di sensacion: holó, smak, contacto físico, textura, bista, iritacion kímico (e pica di peper, e frescura di menta) i temperatura.”
Na otro banda, manera e artículo ta sigui bisa, “smak . . . ta un cos masha simpel. Nos ta distinguí cuater (i solamente cuater) sorto di smak: dushi, salu, zuur i marga.” Aunke tabata popular pa indicá riba e lenga e áreanan unda cada smak ta situá, hende ta kere awor cu un solo smaakpapil na cualkier parti dje lenga por detectá vários of tur e cuater smaknan aki.
Tog, ainda tin hopi cos cu ta desconocí tocante e kímica di smak. Por ehempel, hende no ta comprendé di con ora agregá algun gota di djus di lamunchi zuur, e ta resaltá e sabor salu di cuminda. I ta interesante cu e smaknan dushi, zuur i salu ta stimulá señalnan eléctrico den e celnan di smak, pero aparentemente marga ta pone e celnan aki producí un mensahe kímico.
Siña Gusta
Probablemente bo a siña disfrutá di come cosnan cu ántes bo no tabata gusta. Esaki por ta e caso cu cosnan manera aceituna, blue cheese, raap, specereinan fuerte i cosnan marga. For di tempu di antaño hende a agregá “berduranan marga,” manera andijvie cu witlof pa duna un sabor special na cuminda i salada. Pero mester siña bo sentido di smak disfrutá di cos marga.—Exodo 12:8.
Estudionan ta indicá cu siña gusta un cuminda tin hopi di haber cu e circunstancianan bou di cua bo ta haña e cuminda. Por ehempel, un señora no a purba bolonia nunca. E ta haña vies djis di mir’é of hol’é so, pasobra su mama tabatin un repugnancia asina contra bolonia. Pero un biaha, tempu e tabatin bint’i picu aña, e tabatin hopi hamber, anto e no por a haña nada di come cu no tabata bolonia. Di manera cu el a dal un hap i a keda asombrá cu el a ègt gusta e smak!
P’esei, si bo tin gana di siña gusta algu nobo, purb’é ora bo tin ègt hamber. I si bo ta un mayor, corda cu e manera con abo ta reaccioná riba cierto alimentonan, i tambe e circunstancianan pa presentá nan, por influenciá bo yunan. Crea un ambiente placentero ora di presentá alimentonan nobo. Enbolbé bo yu aden. Un escritora a sugerí:
“Ora bo ta preparando cuminda, laga bo baby of yu chikitu ta den cushina huntu cu bo den un box of stul. Lo e mira i hole e cuminda di famia den un ambiente alegre i confortabel, i lo e siña tocante nan asta promé cu e ta suficiente grandi pa come nan. Un par di luna despues bo por dun’é pidanan di loke bo ta preparando, sea curú of mitar curú.”
El a agregá: “Kisas ta exigí planeamentu di antemano i extra tempu, pero de bes en cuando, busca maneranan simpel pa laga bo yu yudá bo prepará un plato nobo of unu cu e no gusta mashá. Anim’é pa purba algu durante preparacion. Bo yudante lo ta contentu i hambrá ora e purba, loke ta circunstancianan perfecto pa introducí e cuminda cu éxito.”
Ora Boca Ta Perde Smak
Lamentablemente, e sentido di smak por bai atras cu edad, manera Rey David su amigu di edad avansá Barzillai a duna di conocé ora el a bisa: “Awe mi tin ochenta aña di edad. . . . Acaso bo sirbidó por smak loke mi a come i loke mi a bebe?” (2 Samuel 19:35) Tin otro factornan tambe cu lo por pone e sentido di smak bai atras of asta perde mes.
E problema por ta e resultado di un lesion na cabes, un alergia, un infeccion, remedi, efecto di kímiconan tóxico, of asta un simpel verkoud. Un persona cu no por hole ni smak mas, a expresá den un manera conmovedor e intensidad dje desesperacion di esnan cu no tin e sentidonan ei mas. El a skirbi: “Nos ta tuma e aroma fragante di kofi i e dushi smak di apelsina como cosnan asina comun, cu ora nos perde e sentidonan aki, ta casi manera nos a lubidá con pa hala rosea.”
Loke nan sa yama smak fantasma ta un trastorno fastioso cu ta pone un persona sinti constantemente e smak di algu cu no ta presente. Pashentnan di cancer cu ta haña kimoterapia sa experenciá cu nan sentidonan di smak i hole ta bruhá.
Un Bendicion di Dios
Ki dushi ta ora nos por smak bon! Hopi hende di edad avansá tin grato recuerdonan di cosnan dushi cu nan a disfrutá di dje den nan hubentud: fruta hechu pikí for di palu, of platonan prepará di un manera special. Ta bisto cu nos Creador ta deseá pa nos disfrutá di smak cosnan, pasobra el a primintí un bankete “di plato cu hopi zeta yená cu tuti di wesu” den su hustu mundu nobo, ora sufrimentu, behes i morto lo no t’ei mas.—Isaías 25:6-9; Job 33:25; Revelacion 21:3, 4.
Sí, smak ta enrikesé nos bida. Sin dje, come lo no tabatin nada aden; lo e tabata mescos cu yena gasolin den un tanki di auto. E ta, en berdad, un bendicion for di un Creador amoroso i omnisapiente!
[Plachi na página 12]
Siña bo yu disfrutá di alimentonan nutritivo