“La Doña Cabei Pretu dje Desierto di Siria”
E TABATA un muher di color, su djentenan tabata blancu manera perla, su wowonan pretu i briyante. E tabata bon educá i un lingwista profesional. Hende a bisa cu e reina di guera aki tabata mas inteligente cu Cleopatra i kisas mes bunita. Dor cu e tabatin curashi pa enfrentá e poder mundial cu a dominá den su dia, el a cumpli cu un papel profético den un drama bíblico. Despues cu e tabatin hopi tempu morto caba, escritornan a elogi’é, i pintornan a pint’é asta mas bunita cu e tabata. Un poëta di siglo 19 a describié como “la doña cabei pretu dje desierto di Siria.” E muher altamente elogiá aki tabata Zenobia, reina dje stad sirio, Palmira.
Con bin Zenobia a bira asina prominente? Ki esfera político a permitié yega na poder? Kico por bisa di su caracter? I ki papel profético e reina aki a cumpli cuné? Promé, considerá e situacion geográfico den cua e drama ta tuma lugá.
Un Stad na Rand di un Desierto
Palmira, e stad di Zenobia, tabata situá rond di 210 kilometer nortoost di Damasco, n’e rand parti nort dje Desierto di Siria, caminda e cerunan net enfrente di Líbanon ta baha den un yanura. E stad di oásis aki tabata situá na mitar dje distancia entre Laman Mediteráneo na west i oost di Riu Eufrátes. Kisas Rey Sálomon a conoc’é como Tadmor, un lugá cu tabata vital pa bienestar di su reino pa dos motibu: como un bon base militar pa protehá su frontera nort i como un coneccion crucial den e cadena di pueblo cu tabata parada di caravana. P’esei, Sálomon “a reconstruí Tadmor den desierto.”—2 Crónicanan 8:4.
Durante mil aña despues dje reinado di Rey Sálomon, historia no ta haci mencion di Tadmor. Si ta corecto pa identifik’é cu Palmira, el a cuminsá bira conocí despues cu Siria a bira un provincia cu a sirbi como base militar pa e Imperio Romano na 64 P.E.C. “Palmira tabata importante pa Roma den dos aspecto, esun económico i esun militar,” Richard Stoneman ta bisa den su buki Palmyra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome (Palmira i Su Imperio—Revolucion di Zenobia Contra Roma). Dor cu e stad aki di palma tabata riba un ruta principal di comercio cu a conectá Roma cu Mesopotamia i cu Oriente, e rikesanan comercial dje mundu di antigwedad tabata pasa via dje: specerei for di Oost India, seda for di China, i otro artículonan for di Persia, Mesopotamia Abou, i paisnan mediteráneo. Roma a dependé di importacion dje productonan aki.
Riba tereno militar, e provincia di Siria a sirbi como un área neutral entre e podernan rival di Roma i Persia. Durante e promé 250 añanan di nos Era Comun, riu Eufrátes a separá Roma for di su bisiñanan n’e parti oost. Palmira tabata situá net enfrente dje desierto, west dje stad Dura-Europos na rand di Eufrátes. Dor cu nan a reconocé su posicion crucial, emperadornan romano manera Adriano i Valeriano a bishitá Palmira. Adriano a contribuí n’e magnificencia di su arkitectura i el a haci hopi donacion generoso. Na aña 258 E.C., Valeriano a recompensá un habitante di noblesa di Palmira cu tabata yama Odenato—casá di Zenobia—dor di promové n’e puesto di cònsul di Roma, pasobra el a hiba un campaña exitoso contra Persia i a extendé e fronteranan dje Imperio Romano den Mesopotamia. Zenobia a hunga un papel importante den e proceso pa su casá yega na poder. Historiadó Edward Gibbon a skirbi: “Gran parti dje éxito di Odenato tabata debí na [Zenobia] su prudencia i fortalesa incomparabel.”
Miéntras tantu, Rey Sapor di Persia a dicidí di bai reta e supremacia romano i sigurá su soberania riba tur e ex-provincianan di Persia. El a marcha bai den direccion west cu un ehército formidabel, a capturá e stadnan cu a sirbi como base militar di Roma, Nisibis cu Carrhae (Haran), i a procedé na destruí nort Siria i Cilicia. Emperador Valeriano a bini personalmente pa dirigí su forsanan militar contra e atacantenan, pero e personan a derot’é i a cog’é prezu.
Odenato a pensa cu tabata oportuno p’e manda regalonan costoso i un mensahe di pas p’e monarca di Persia. Yen di orguyo, Rey Sapor a duna ordu pa tira e regalonan den Eufrátes i a manda pa Odenato aparecé su dilanti, i rogu’é manera un esclabo. Como contesta, e habitantenan di Palmira a reuní nomadonan di desierto i e resto dje forsanan romano den un ehército i a cuminsá atacá e personan cu awor tabata bati retirada. E forsanan militar di Sapor, agotá despues di un seri di atake militar i cargá cu botin, tabatin masha poco defensa contra e táctica di ‘hit-and-run’ dje guereronan di desierto. I nan a haña nan ta hui.
Como reconocimentu di su victoria riba Sapor, Valeriano i su yu homber i sucesor, Galieno, a duna Odenato e título corrector totius Orientis (gobernadó di henter Oriente). Cu tempu, Odenato a duna su mes e título “rey di reynan.”
Zenobia Ta Aspirá pa Crea un Imperio
Na aña 267 E.C., n’e culminacion di su carera, Odenato i su heredero a ser asesiná, supuestamente dor di un primu vengativo. Zenobia a bai ocupá e puesto di su casá, ya cu su yu homber tabata muchu yong. Dor cu e tabata bunita, ambicioso, capas pa dirigí, cu e custumber di haci atakenan militar huntu cu su defuntu esposo, i vlot den diferente idioma, el a logra imponé respet i apoyo di su súbditonan. Esei no tabata algu fácil entre e beduinonan. Zenobia tabata gusta siña i di tin intelectualnan rondó di dje. Un di su conseheronan tabata e filósofo i maestro den palabra, Casio Longino, cu tabata conocí como “un biblioteca bibu i un museo riba pia.” Escritor Stoneman ta señalá: “Durante e cincu añanan despues dje morto di Odenato . . . Zenobia a pone su pueblo reconoc’é como la doña di Oriente.”
Na un banda di Zenobia su teritorio, tabatin Persia cu Zenobia i su casa a debilitá, i n’e otro banda tabatin Roma cu tabata cayendo den otro. Relacioná cu e condicionnan dje Imperio Romano n’e tempu ei, historiadó J. M. Roberts ta bisa: “Siglo tres tabata . . . un época teribel pa Roma na su frontera oost i esun west, miéntras parti paden a cuminsá un periodo nobo di guera civil i di cambionan controversial di poder. Bintidos emperador (sin conta esnan cu a purba di yega na poder) a subi i baha.” Di otro banda, la doña di Siria tabata un monarca fuertemente establecí i cu poder absoluto den su reino. “Dor di dominá e balansa entre e dos imperionan [di Persia i Roma],” segun Stoneman, “e por a aspirá pa crea un di tres imperio cu lo a dominá nan tur dos.”
Na aña 269 E.C., Zenobia a haña oportunidad pa expandé su poder real, ora un homber cu a pretendé di haña e gobernacion romano a aparecé na Egipto. E ehército di Zenobia a marcha drenta Egipto rápidamente, a aplastá e rebelde, i a tuma posesion dje pais. El a proclamá su mes reina di Egipto i a laga traha moneda cu su nomber ariba. Awor su reino tabata extendé for di riu Nilo te na riu Eufrátes. N’e punto aki di su bida, el a cuminsá ocupá e puesto di “e rey di zuid” cu e profecia bíblico di Daniel a papia di dje, pasobra e tempu ei su reino a dominá e teritorio pa zuid di Daniel su pais natal. (Daniel 11:25, 26) Tambe el a conkistá mayoria parti di Asia Menor.
Zenobia a fortalecé i dorna su capital, Palmira, asina tantu cu e tabata figurá entre e stadnan mas grandi dje mundu romano. Segun cálculo, su poblacion a alcansá mas cu 150.000 persona. Parti paden dje murayanan dje stad, cu segun informe tabatin un omtrek di 21 kilometer, tabatin yen di edificio público, tempel, hardin, pilar i monumentonan espléndido. Galerianan cu rij di pilar di arkitectura griego antiguo di 15 meter haltu—un 1.500 di nan—a forma e patio principal. Den e stad tabatin un abundancia di estatua i busto di héroe i benefactornan ricu. Na 271 E.C., Zenobia a traha un pareha di estatua di su mes i su esposo defuntu. Na rand dje desierto, Palmira a briya manera un hoya.
E Tempel di Solo tabata un dje edificionan di mas bunita di Palmira, i sin duda el a dominá e esena religioso den e stad. Casi sigur, Zenobia a adorá tambe un deidad cu tabata relacioná cu e dios solo. Sin embargo, Siria di siglo tres, tabata un pais cu a consistí di hopi religion. Den e teritorio di Zenobia tabatin hende cu a profesá di ta cristian, hudiu, astrólogo i adoradónan di solo i luna. Kico tabata su actitud pa cu e vários religionnan den su reino? Escritor Stoneman ta bisa: “Un gobernante sabí lo no neglishá ningun custumber cu su pueblo ta haña bon. . . . Hende a spera cu . . . e diosnan tabata uni huntu n’e banda di Palmira.” Aparentemente, Zenobia a tolerá religion. Pero di berdad e diosnan “tabata uni huntu n’e banda di Palmira”? Kico futuro tabatin aden pa Palmira i su “gobernante sabí”?
Un Emperador ‘Ta Lanta Su Curason’ Contra Zenobia
Durante aña 270 E.C., Aureliano a bira emperador di Roma. Cu éxito su legionnan a logra dominá e bárbaronan di nort i pone nan retirá. Na 271 E.C.—awor simbolisando “e rey di nort” den e profecia di Daniel—Aureliano “a lanta su poder i su curason contra e rey di zuid,” cu Zenobia a simbolisá. (Daniel 11:25a) Aureliano a despachá un parti di su ehército direct pa Egipto i el a dirigí su ehército principal direccion oost, atrabes di Asia Menor.
E rey di zuid, e identidad gubernamental cu Zenobia na cabes, ‘a excitá su mes’ p’e guera contra Aureliano “cu un forsa militar sumamente grandi i poderoso” bou dje dos generalnan, Zabdas i Zabai. (Daniel 11:25b) Pero Aureliano a poderá di Egipto i a iniciá un expedicion dor di Asia Menor i Siria. El a derotá Zenobia na Emesa (awor Homs), i esaki a retirá bai Palmira.
Ora Aureliano a sitia Palmira, Zenobia, cu speransa di haña yudansa a hui bai cu su yu den direccion di Persia, net pa e romanonan captur’é na Riu Eufrátes. E habitantenan di Palmira a cede nan stad na 272 E.C. Aureliano tabata masha generoso cu e habitantenan. Despues cu el a colectá un botin inmenso cu a incluí e ídolo den e Tempel di Solo, el a bandoná Roma. E emperador romano no a mata Zenobia. El a hacié e trofeo principal di su procesion triunfal dor di Roma na aña 274 E.C. Zenobia a sigui biba e resto di su bida manera un dama romano di alto rango.
E Stad dje Desierto na Ruina
Algun luna despues cu Aureliano a poderá di Palmira, e habitantenan a masacrá e base militar romano cu el a laga atras. Ora e noticia dje rebelion aki a yega na orea di Aureliano, mesora el a duna ordu pa su soldánan bira bek, i e biaha aki nan a tuma un vengansa horibel riba e poblacion. Esnan cu a scapa dje matansa sin misericordia aki tabata e proménan cu a bai den sclabitud. Nan a plunder i destruí e stad di tal forma cu no por a reconstruyé mas. Pues, e metrópolis yen di bida a ser reducí na su estado original—”Tadmor den desierto.”
Ora Zenobia cu curashi a enfrentá Roma, sin cu e huntu cu emperador Aureliano tabata sa, nan a hunga e papel di “e rey di zuid” i “e rey di nort,” i asina nan a cumpli cu un parti dje profecia cu e profeta di Jehova a registrá cu luho di detaye un 800 aña promé. (Daniel, capítulo 11) Debí na su personalidad impresionante, hopi hende a admirá Zenobia. Sin embargo, su papel den representacion di un entidad cu e profecia di Daniel a predicí, ta di mayor importancia. Su reinado no a dura mas cu cincu aña. Awe, Palmira, e capital dje reino di Zenobia, no ta mas cu un pueblito. Asta e poderoso imperio romano a disparcé hopi tempu caba i a traha lugá pa reinonan moderno. Kico lo ta futuro dje podernan aki? E cumplimentu sigur di profecia bíblico ta determiná nan destino tambe.—Daniel 2:44.
[Kuadro na página 29]
Herencia di Zenobia
Ora cu Emperador Aureliano a regresá Roma despues cu el a derotá Zenobia, e reina di Palmira, el a construí un tempel pa solo. Den dje el a pone e estatuanan dje dios-solo cu el a trece for dje stad di Zenobia. Comentando riba loke a sosodé despues, e revista History Today ta bisa: “Kisas e cos cu mas a permanecé di tur e accionnan di Aureliano ta e establecimentu na AD 274, di un fiesta anual di solo cu ta cai dia 25 december, dia dje solsticio di winter. Ora e imperio a bira cristian, nan a cambia e fecha di nacementu di Cristo pa e fecha aki, pa haci e religion nobo mas aceptabel pa esnan cu a gusta celebrá nan fiestanan di antigwedad. Ta un tiki raro cu ta net pa motibu di Emperatris Zenobia cu . . . [hende] ta celebrá nos Pascu djawe.”
[Mapa/Plachi na página 28, 29]
(Pa e teksto den su formato kompleto, wak e publikasho)
LAMAN MEDITERANEO
SIRIA
Antiokia
Emesa (Homs)
PALMIRA
Damasco
MESOPOTAMIA
Eufrátes
Carrhae (Haran)
Nisibis
Dura-Europos
[Rekonosementu]
Mapa: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
Rij di pilar: Michael Nicholson/Corbis
[Plachi na página 29]
Moneda romano cu probablemente cara di Aureliano
[Plachi na página 30]
Tempel di solo na Palmira
[Rekonosementu]
The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck
[Plachi na página 31]
Reina Zenobia papiando cu su soldánan
[Rekonosementu]
Giovanni Battista Tiepolo, Reina Zenobia Papiando cu Su Soldánan, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington
[Rekonosementu pa Potrèt na página 28]
Detaye di: Giovanni Battista Tiepolo, Reina Zenobia Papiando cu Su Soldánan, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington