BIBLIOTEKA ONLINE Watchtower
Watchtower
BIBLIOTEKA ONLINE
Papiamentu (Kòrsou)
  • BEIBEL
  • PUBLIKASHON
  • REUNION
  • w97 15/6 pág. 9-13
  • Jerusalem den Tempu Biblico—Kico Arkeologia Ta Revelá?

No tin vidio disponibel pa esaki.

Despensa, tin un problema pa habri e vidio.

  • Jerusalem den Tempu Biblico—Kico Arkeologia Ta Revelá?
  • E Toren di Vigilansia Anunsiando e Reino di Yehova Dios—1997
  • Suptema
  • Informashon Similar
  • Jerusalem den Tempu di Rey David
  • Restonan for dje Tempu di Ezekías
  • Santananan dje Periodo dje Promé Tempel
  • E Destruccion di Jerusalem na 607 P.E.C.
  • Jerusalem den Tempu di Jesus
  • Jerusalem—“E Stad dje Gran Rey”
    E Toren di Vigilansia Anunsiando e Reino di Yehova Dios—1998
  • Arkeologia—Nesesario pa Tin Fe?
    Spièrta!—2002
E Toren di Vigilansia Anunsiando e Reino di Yehova Dios—1997
w97 15/6 pág. 9-13

Jerusalem den Tempu Biblico—Kico Arkeologia Ta Revelá?

ACTIVIDAD arkeológico extenso i interesante a bin ta tuma lugá na Jerusalem, specialmente desde 1967. Hopi dje sitionan cobá awor ta habrí pa público, pues laga nos bishitá algun di nan i mira con arkeologia ta cuadra cu historia di Bijbel.

Jerusalem den Tempu di Rey David

E área cu Bijbel ta referí na dje como Ceru di Síon, riba cua e antiguo Stad di David a ser construí, ta parce bastante insignificante den e metrópolis di Jerusalem moderno. Cobamentunan dje Stad di David, cu defuntu profesor Yigal Shiloh a conducí entre 1978-85, a revelá un structura masivo di trapi cobá den piedra, of muraya di sosten, na banda oost dje ceru.

Profesor Shiloh a afirmá cu e mester ta restonan di un inmenso substructura di muraya di terasa riba cua e hebuseonan (habitantenan promé cu e conkista di David) a construí un forti. El a splica cu e structura di trapi cobá den piedra cu el a haña riba top di e murayanan di terasa aki tabata pertenecé n’e fortalesa nobo cu David a construí riba e sitio dje forti hebuseo. Na 2 Samuel 5:9, nos ta lesa: “David a bai biba den e fortalesa, i el a yega na ser yamá e Stad di David; i David a cuminsá construí tur rond for dje Montículo bai paden.”

Cerca dje structura aki tin e entradanan dje stad su sistemanan antiguo di awa i ta parce cu algun parti di esakinan ta data for dje tempu di David. Algun declaracion den Bijbel tocante Jerusalem su sistema di tunel di awa a pone preguntanan lanta. Por ehempel, David a bisa su hombernan cu “cualkier hende cu heridá e hebuseonan, lagu’e, pa medio dje tunel di awa, haci contacto” cu e enemigu. (2 Samuel 5:8) David su comandante Joab a haci esaki. Kico exactamente e expresion “tunel di awa” ta nificá?

Otro preguntanan a lanta tocante e famoso Tunel di Siloam, probablemente cobá dor dje ingenieronan di Rey Ezekías den siglo ocho P.E.C. i na cua 2 Reynan 20:20 i 2 Crónicanan 32:30 ta referí. Con e dos timnan di cobadó di tunel, cobando for di puntanan contrario cu otro, a logra topa otro? Pakico nan a scoge un curso zigzag, haciendo e tunel considerablemente mas largu cu unu stret? Con nan a haña suficiente aire pa hala rosea, specialmente ya cu probablemente nan a usa lampi di zeta?

E revista Biblical Archaeology Review a ofrecé posibel contestanan pa preguntanan asina. E ta cita loke Dan Gill, consehero geológico den e trabounan di cobamentu, a bisa: “Drumí bou dje Stad di David tin un sistema natural di karst bon desaroyá. Karst ta un término geológico cu ta describí un region iregular cu buracu di awa, cueba i canal causá pa awa subteráneo segun cu e ta filtra i core dor dje barancanan bou di tera. . . . Nos examinacion geológico dje sistemanan di awa subteráneo bou dje Stad di David ta indicá cu nan a ser formá esencialmente dor cu hende ábilmente a alargá canalnan (kárstico) natural causá pa erosion i posnan cu a ser integrá den sistemanan di suministro di awa cu tabat’ei caba.”

Esaki lo por yuda splica con e Tunel di Siloam a ser cobá. E por tabata sigui e curso zigzag di un canal natural bou dje ceru. Timnan trahando for di cada banda por a coba un tunel temporal dor di cambia cuebanan existente. Despues un canal cu ta baha a ser cobá p’e awa flui for dje fuente di Gihon p’e Tanki di Siloam, cu probablemente tabata situá paden dje murayanan dje stad. Esaki tabata un berdadero hazaña di ingenieria ya cu e diferencia den haltura entre e dos puntanan ta solamente 32 centimeter, apesar di su largura di 533 meter.

Pa hopi tempu eruditonan a reconocé cu e stad antiguo su fuente principal di awa tabata e fuente di Gihon. E tabata situá pafó dje murayanan dje stad pero suficiente cerca pa permití pa coba un tunel i un pos di 11 meter hundu, cu lo a permití e habitantenan saca awa sin sali pafó dje murayanan protectivo. Esaki ta conocí como e Pos di Warren, yamá na onor di Charles Warren, kende a descubrí e sistema na 1867. Pero na ki tempu e tunel i e pos a ser trahá? Nan tabata existí den tempu di David? Esaki tabata e tunel di awa cu Joab a usa? Dan Gill ta contestá: “Pa haña sa si e Pos di Warren tabata en berdad un buracu di awa natural, nos a analisá un fragmento di casca cu ta contené calcio for di su murayanan iregular pa mira si e tin carbon-14 aden. E no tabata contené esei, indicando cu e casca ta mas cu 40.000 aña bieu: Esaki ta duna evidencia inekibocabel cu e pos no por a ser cobá dor di hende.”

Restonan for dje Tempu di Ezekías

Rey Ezekías a biba tempu e nacion di Asiria tabata bari tur cos den su caminda. Den e di seis aña di su reinado, e asirionan a conkistá Samaria, capital dje reino di dies tribu. Ocho aña despues (732 P.E.C.) e asirionan tabat’ei atrobe, menasando Huda i Jerusalem. Segundo Crónicanan 32:1-8 ta describí Ezekías su estrategia di defensa. Tin evidencia visibel for dje periodo aki?

Sí, na 1969, profesor Nahman Avigad a descubrí restonan cu ta data for dje periodo aki. Cobamentunan a revelá un seccion di un muraya masivo, di cua e promé parti ta 40 meter largu, 7 meter hanchu, i, segun cálculonan, 8 meter haltu. E muraya a para parcialmente riba baranca i parcialmente riba casnan recien construí. Ken a construí e muraya i na ki tempu? “Dos pasashi den Bijbel a yuda Avigad precisá e fecha i propósito dje muraya,” un revista arkeológico ta informá. E pasashinan aki ta bisa: “Ademas, el a cobra ánimo i a construí henter e muraya cu tabata bashá abou i a lanta torennan riba dje, i [a construí] parti pafó un otro muraya.” (2 Crónicanan 32:5) “Tambe boso lo basha e casnan abou pa haci e muraya inalcansabel.” (Isaías 22:10) Awe bishitantenan por mira parti di e asina yamá Muraya Hanchu den e Distrito Hudiu dje Stad Antiguo.

Vários cobamentu ta revelá tambe cu n’e tempu ei Jerusalem tabata muchu mas grandi cu hende a pensa te awor, probablemente pa motibu dje fluho di refugiado cu a bini for dje reino di nort despues cu e asirionan a derot’é. Profesor Shiloh a calculá cu e stad hebuseo tabata cubri un área di rond di 6 hectar. Den tempu di Sálomon e tabata cubri casi 16 hectar. Pa e tempu di Rey Ezekías, 300 aña despues, e área fortificá dje stad a crece bira rond di 60 hectar.

Santananan dje Periodo dje Promé Tempel

Santananan cu ta data for dje periodo dje Promé Tempel, esta, promé cu e babilonionan a destruí Jerusalem na 607 P.E.C., tabata un otro fuente di informacion. Hayasgonan espectacular a ser hací ora a coba saca un grupo di cuebanan di graf riba barica dje Vaye di Hinom na 1979/80. “Den tur e historia di investigacion arkeológico na Jerusalem, esaki ta un dje masha poco depósitonan dje Promé Tempel cu a ser hañá cu tur su contenido. E tabata contené mas cu mil obheto,” arkeólogo Gabriel Barkay ta bisa. E ta sigui: “E deseo di mas ferviente di tur arkeólogo cu ta traha na Israel, i specialmente na Jerusalem, ta di descubrí material skirbí.” Dos rol di plata chikitu a ser hañá. Kico nan a contené?

Barkay ta splica: “Ora mi a mira e repi di plata habrí i a pon’é bou di e lup, mi por a mira cu e superficie tabata cubrí cu letternan trahá di un forma delicado, grabá cu un instrumento skerpi riba e plachi masha fini i frágil di plata. . . . E Nomber Divino cu ta aparecé claramente den e inscripcion ta consistí di e cuater letternan hebreo skirbí den letra hebreo, yod-he-waw-he.” Den un publicacion mas despues, Barkay ta agregá: “Pa nos sorpresa ámbos placa di plata tabata inscribí cu fórmulanan di inbocacion di bendicion casi idéntico cu e Bendicion Sacerdotal bíblico.” (Númeronan 6:24-26) Esaki tabata e promé biaha cu e nomber di Jehova a ser hañá den un inscripcion descubrí na Jerusalem.

Con eruditonan a determiná e fecha dje rolnan di plata aki? Principalmente dor dje contexto arkeológico den cua nan a ser descubrí. Mas cu 300 pida artefacto di klei, di cua nan fecha por a ser determiná, a ser hañá den e depósito, señalando na siglo shete i seis P.E.C. Ora compará e letra cu otro inscripcionnan fechá, e ta indicá cu nan ta data for dje mésun periodo. E rolnan ta na exhibicion den e Museo di Israel na Jerusalem.

E Destruccion di Jerusalem na 607 P.E.C.

Bijbel ta papia dje destruccion di Jerusalem na 607 P.E.C. den 2 Reynan capítulo 25, 2 Crónicanan capítulo 36 i Jeremías capítulo 39, informando cu e ehército di Nabucodonosor a kima e stad. Cobamentunan recien a verificá e relato histórico aki? Segun profesor Yigal Shiloh, “e evidencia den Bijbel [di e destruccion babilónico] . . . ta ser complementá cu evidencia arkeológico claro; e destruccion total dje vários structuranan, i un candela grandi cu a caba cu e vários partinan di palu dje casnan.” El a comentá mas aleu: “Rastronan dje destruccion aki a ser hañá den cada un dje cobamentunan realisá na Jerusalem.”

Bishitantenan por mira e restonan dje destruccion aki cu a tuma lugá mas cu 2.500 aña pasá. E Toren Israelita, e Cuarto Kimá i e Cas di Seyo ta nombernan di sitionan arkeológico popular conserbá i habrí pa público. Arkeólogonan Jane M. Cahill i David Tarler ta resumí den e buki Ancient Jerusalem Revealed: “E destruccion masivo di Jerusalem na man dje babilonionan ta bisto no solamente den e capanan diki di restonan kimá den structuranan cu a coba saca, manera e Cuarto Kimá i e Cas di Seyo, sino tambe den e montonnan di piedra riba otro di edificionan cu a basha den otro i cu nan a haña ta cubri e barica dje vaye parti oost. E descripcionnan bíblico dje destruccion dje stad . . . ta complementá e evidencia arkeológico.”

Pues, e cuadro bíblico di Jerusalem for dje tempu di David te na su destruccion na 607 P.E.C. den hopi manera a ser verificá dor di cobamentunan arkeológico hací durante e último 25 añanan. Pero kico di Jerusalem dje promé siglo E.C.?

Jerusalem den Tempu di Jesus

Cobamentunan, Bijbel, e historiadó hudiu di promé siglo, Josefo, i otro fuentenan ta yuda eruditonan forma un cuadro di Jerusalem den tempu di Jesus, promé cu e romanonan a destruyé na 70 E.C. Un makèt, exhibí tras di un hotel grandi na Jerusalem, ta ser actualisá regularmente segun loke cobamentunan nobo ta revelá. E rasgo principal dje stad tabata e Ceru di Tempel, cu Herodes a haci dos biaha mas grandi compará cu e tamaño tempu di Sálomon. E tabata e plataforma di mas grandi cu hende a yega di traha den e mundu antiguo, mas o ménos 480 meter pa 280 meter. Algun piedra di construccion tabata pisa 50 ton, unu asta cerca di 400 ton i “sin igual na tamaño na ningun parti den e mundu antiguo,” segun un erudito.

Nada straño cu algun hende a keda di shok ora nan a tende Jesus bisa: “Kibra e tempel aki, i den tres dia lo mi lant’é.” Nan a pensa cu e tabata kier men e edificio inmenso di tempel, aunke e tabata kier men “e tempel di su curpa.” P’esei, nan a bisa: “E tempel aki a ser construí den cuarentiseis aña, i abo lo lant’é den tres dia?” (Juan 2:19-21) Como resultado di cobamentunan alrededor dje Ceru di Tempel, bishitantenan por mira awor partinan di murayanan i otro rasgonan arkitectónico for dje tempu di Jesus i por asta pasa riba e trapinan caminda probablemente el a pasa pa bai n’e portanan den e muraya sur dje tempel.

No leu for dje muraya west di e Ceru di Tempel, den e Distrito Hudiu dje Stad Antiguo, tin dos sitio cobá, masha bunita restorá, for di siglo un E.C., conocí como e Cas Kimá i e Distrito Herodiano. Despues dje descubrimentu dje Cas Kimá, arkeólogo Nahman Avigad a skirbi: “Tabata basta claro awor cu ta e romanonan a kima e edificio aki na 70 A.D., durante e destruccion di Jerusalem. Pa promé biaha den e historia di cobamentunan den e stad, evidencia arkeólogo bibu i claro dje kimamentu dje stad a sali na cla.”—Mira potretnan na página 12.

Algun dje descubrimentunan aki ta tira lus riba algun dje sucesonan den e bida di Jesus. E edificionan tabata situá den e Stad Superior, caminda Jerusalem su hendenan ricu tabata biba, incluyendo e sumo sacerdotenan. Un gran cantidad di baño pa limpiesa ceremonial a ser hañá den e casnan. Un erudito ta comentá: “E gran cantidad di bañonan ta duna prueba dje manera estricto cu e residentenan dje Stad Superior tabata pega n’e leynan di puresa ritual durante e periodo di Segundo Tempel. (E leynan aki ta registrá den e Mishna, cu ta dedicá dies capítulo n’e detayenan di e mikveh.)” E informacion aki ta yuda nos comprendé Jesus su comentarionan riba e ritualnan aki n’e fariseo i escribanan.—Mateo 15:1-20; Marco 7:1-15.

Tambe a haña un cantidad sorprendentemente grandi di weanan di piedra na Jerusalem. Nahman Avigad ta skirbi: “Pakico, anto, nan a aparecé asina di ripiente i na e cantidadnan ei den e hogarnan di Jerusalem? E contesta ta sinta den e esfera di halakhah, e leynan hudiu di puresa ritual. E Mishna ta bisa nos cu weanan di piedra ta entre e obhetonan cu no ta suseptibel na impuresa . . . Piedra simplemente no tabata suseptibel na contaminacion ritual.” Hende ta kere cu esaki ta splica pakico e awa cu Jesus a combertí den biña tabata den weanan di piedra en bes di weanan di klei.—Levítico 11:33; Juan 2:6.

Un bishita n’e Museo di Israel lo mustra dos osario extraordinario. Biblical Archaeology Review ta splica: “Osarionan tabata ser usá principalmente den e aproximadamente shen aña promé cu e romanonan a destruí Jerusalem na 70 E.C. . . . E defuntu tabata ser poné den un spelonk cobá den e muraya di un cueba di entiero; despues cu e carni a putri, e wesunan tabata ser recogé i poné den un osario—un poron generalmente di piedra di kalki decorá.” E dosnan den exhibicion a ser hañá na november 1990 den un cueba di entiero. Arkeólogo Zvi Greenhut ta informá: “E palabra . . . ‘Caiapha’ riba dos dje osarionan den e graf ta aparecé aki pa promé biaha den un contexto arkeológico. E ta probablemente e nomber dje famia dje Sumo Sacerdote Caifas, mencioná . . . den e Testament Nobo . . . Tabata for di [Caifas] su cas na Jerusalem cu Jesus a ser entregá n’e procuradó romano Poncio Pilato.” Un osario tabata contené e wesunan di un homber di rond di 60 aña di edad. Eruditonan ta speculá cu esakinan en realidad ta e wesunan di Caifas. Un erudito ta referí e hayasgonan n’e tempu di Jesus: “Un moneda hañá den un dje otro osarionan a ser trahá dor di Herodes Agripa (37-44 E.C.). E dos osarionan di Caifas kisas ta data for di cuminsamentu dje siglo.”

William G. Dever, profesor di arkeologia di Cercano Oriente n’e Universidad di Arizona, a comentá tocante Jerusalem: “No ta un exageracion pa bisa cu nos a siña mas dje historia arkeológico dje sitio clave aki den e último 15 añanan cu den tur e 150 añanan anterior.” Hopi dje actividadnan arkeológico principal na Jerusalem durante décadanan recien siguramente a presentá hayasgonan cu ta aclará historia bíblico.

[Rekonosementu pa Potrèt na página 9]

Reproduccion dje Stad di Jerusalem n’e tempu dje Segundo Tempel – situá riba e terenonan di Hotel Holyland, Jerusalem

[Plachinan na página 10]

Ariba: Skina zuidwest dje Ceru di Tempel di Jerusalem

Banda drechi: Pasando dor dje tunel di Ezekías

    Publikashonnan na Papiamentu (Curaçao) (1986-2025)
    Log Out
    Log In
    • Papiamentu (Kòrsou)
    • Kompartí
    • Preferensia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Kondishonnan di Uso
    • Maneho di Privasidat
    • Konfigurashon di Privasidat
    • JW.ORG
    • Log In
    Kompartí