Capitulo Dos
Daniel—Un Buki bou di Acusacion
1, 2. Den ki sentido ta como si fuera e buki di Daniel ta dilanti tribunal, i pakico bo ta kere ta importante pa considerá evidencia den su defensa?
IMAGINA bo sintá den un tribunal pa presenciá un caso importante. Nan ta acusá un homber di fraude. Fiscal ta insistí cu e homber aki ta culpabel. Sin embargo, pa hopi tempu e acusado ta conocí pa su integridad. Lo bo no ta interesá pa tende e evidencia den su defensa?
2 Bo ta den un situacion similar ora ta trata dje buki bíblico di Daniel. Su escritor tabata un homber renombrá pa su integridad. Pa miles di aña hende tabatin masha respet p’e buki cu ta carga su nomber. E buki ta presentá su mes como historia auténtico, skirbí pa Daniel, un profeta hebreo cu a biba durante siglonan 7 i 6 P.E.C. Cronologia bíblico exacto ta mustra cu su buki ta abarcá e periodo rond di aña 618 P.E.C. te cu 536 P.E.C., e aña cu el a keda completá. Pero e buki ta bou di acusacion. Algun enciclopedia i otro obranan di referencia ta implicá of declará rotundamente cu e ta un fraude.
3. Kico The New Encyclopædia Britannica ta bisa relacioná cu e autenticidad dje buki di Daniel?
3 Por ehempel, The New Encyclopædia Britannica ta reconocé cu un tempu “a considerá [e buki di Daniel] generalmente como berdadero historia, cu a contené profecia genuino.” Sin embargo, segun Britannica, en realidad e buki di Daniel “tabata skirbí mas despues den un tempu di crísis nacional, tempu cu e hudiunan a sufri persecucion pisá na man di [e rey sirio] Antioco IV Epifanes.” E enciclopedia ta fecha e buki entre aña 167 i 164 P.E.C. E mésun obra aki ta declará positivamente cu e escritor dje buki di Daniel no ta profetisá dje futuro, sino simplemente ta presentá “sosodementunan cu ta historia p’e, como profecia di futuro sucesonan.”
4. Na ki tempu nan a cuminsá criticá e buki di Daniel, i kico a intensificá críticanan similar den siglonan mas recien?
4 Unda nan a sali cu e ideanan ei? Crítica riba e buki di Daniel no ta nada nobo. Esei a cuminsá for di den siglo 3 E.C. cu un filósofo yamá Porfirio. Mescos cu hopi hende den e Imperio Romano, el a sintié menasá dor dje influencia di cristianismo. El a skirbi 15 buki pa saboteá e religion “nobo” aki. E di 12 tabata dirigí contra e buki di Daniel. Porfirio a declará e buki un falsificacion, skirbí pa un hudiu di siglo 2 P.E.C. Hende a haci atakenan similar den siglonan 18 i 19. Na opinion di críticonan textual di Bijbel i racionalistanan, profecia—esta, e pronóstico di futuro sucesonan—ta un cos imposibel. Daniel a bira un blanco faborito. Ta como si fuera a hiba su buki dilanti tribunal. Críticonan a pretendé di tin hopi prueba cu no ta Daniel a skirbi e buki durante e exilio hudiu na Babilonia, sino cu ta un otro persona a haci esei siglonan despues.a Atakenan asina a bira asina abundante cu un autor a asta skirbi un defensa yamá Daniel in the Critics’ Den (Daniel den e Cueba di Críticonan).
5. Pakico e cuestion tocante autenticidad di Daniel ta importante?
5 Tin prueba pa sostené loke e críticonan ta declará cu asina un confiansa? Of evidencia ta apoyá e acusado? Aki tin hopi cos den wega. No ta bai solamente pa e reputacion dje buki antiguo aki; nos futuro tambe ta enbolbí. Si e buki di Daniel ta un fraude, su promesanan p’e futuro di humanidad ta solamente palabranan bashí. Pero si e ta contené profecianan genuino, sin duda lo bo ta ansioso pa haña sa kico nan ta nificá pa nos awe. Cu esei na mente, laga nos examiná algun dje atakenan contra Daniel.
6. Ki acusacion hende ta haci tin biaha contra e relato di historia den Daniel?
6 Tuma, por ehempel, e acusacion hací den The Encyclopedia Americana: “Hopi detaye histórico dje periodonan mas promé [manera dje exilio na Babilonia] ta tur bruhá” den Daniel. Di berdad esaki ta e caso? Laga nos considerá tres supuesto eror, un pa un.
E CASO DJE MONARCA CU TABATA FALTA
7. (a) Di con pa hopi tempu críticonan di Bijbel tabata contentu cu Daniel ta haci mencion di Bélsasar? (b) Kico a sosodé cu e idea di cu Bélsasar tabata djis un personahe ficticio?
7 Daniel a skirbi cu Bélsasar, un “yu” di Nabucodonosor, tabata goberná como rey na Babilonia tempu cu a conkistá e stad. (Daniel 5:1, 11, 18, 22, 30) Pa hopi tempu críticonan a atacá e punto aki, ya cu no por a haña e nomber di Bélsasar ningun otro caminda fuera di den Bijbel. En bes di dje, historiadónan di antigwedad a señalá Nabonido, un sucesor di Nabucodonosor, como e último rey babilónico. Pues, na 1850, Ferdinand Hitzig a bisa cu obviamente Bélsasar tabata un invento dje escritor su imaginacion. Pero, bo no ta haña Hitzig su opinion un poco descabeyá? Acaso e echo cu no tin ningun mencion dje rey aki—foral den un periodo cu hende ta admití cu registronan histórico tabata scars—ta un berdadero prueba cu e no a existí nunca? Con cu bai bin, na 1854 nan a saca algun cilinder chikitu di klei for dje ruinanan na Ur, un antiguo stad babilónico, caminda awor ta sur Irak. E documentonan aki di rey Nabonido, skirbí cu spijkerschrift, a contené un oracion pa “Bel-sar-ussur, mi yu mayó.” Asta críticonan tabatin cu admití: Esaki tabata e Bélsasar dje buki di Daniel.
8. Con Daniel su descripcion di Bélsasar como un rey na mando a resultá cierto?
8 Pero, e críticonan no a keda satisfecho. Un di nan, H. F. Talbot, a skirbi cu “esaki no ta proba nada.” El a trece dilanti cu e yu den e inscripcion lo por tabata un simpel mucha, miéntras cu Daniel ta present’é como un rey na mando. Sin embargo, apénas un aña despues cu a publicá Talbot su remarkenan, nan a saca mas tabla di klei skirbí cu spijkerschrift cu a mencioná cu Bélsasar tabatin secretario i criá di cas. Esaki sigur no tabata un mucha! Finalmente, otro tablanan di klei a caba di confirmá e asuntu, informando cu tin biaha Nabonido tabata keda pafó di Babilonia pa añanan largu. E tablanan di klei aki a mustra tambe cu durante e periodonan aki, el a “confia e gobernacion real” di Babilonia na su yu mayó (Bélsasar). Durante e periodonan ei, Bélsasar de facto tabata rey, esta, co-gobernante cu su tata.b
9. (a) Den ki sentido Daniel por tabata kier men cu Bélsasar tabata yu di Nabucodonosor? (b) Di con críticonan ta ekibocá ora nan declará positivamente cu Daniel no ta duna ningun indicacion dje existencia di Nabonido?
9 Insatisfecho ainda, algun crítico ta keha cu Bijbel ta yama Bélsasar, no yu di Nabonido, sino yu di Nabucodonosor. Algun crítico ta insistí cu Daniel no ta duna ningun indicacion cu Nabonido a existí. Sin embargo, tur dos obhecion ta basha bou ora examiná nan. Ta parce cu Nabonido a casa cu yu muher di Nabucodonosor. Esei lo a haci Bélsasar nietu di Nabucodonosor. Ni e idioma hebreo ni arameo no tin palabra pa “welo” of “nietu”; “yu di” por nificá “nietu di” of asta “desendiente di.” (Compará cu Mateo 1:1.) Ademas, e relato di Bijbel ta duna e posibilidad pa identificá Bélsasar como yu di Nabonido. Bélsasar, tur desesperá i hororisá p’e skirbimentu spantoso riba muraya, ta ofrecé ken cu por decifrá e palabranan, e di tres puesto den e reino. (Daniel 5:7) Pakico e di tres i no e di dos? E oferta aki ta implicá cu e promé i di dos puesto ya caba tabata ocupá. I ta asina mes: Nabonido i su yu, Bélsasar, a ocupá nan.
10. Di con Daniel su relato dje monarkia babilónico ta mas detayá cu di otro historiadónan antiguo?
10 Pues e echo cu Daniel ta mencioná Bélsasar no ta historia “tur bruhá.” Al contrario, maske Daniel no tabata skirbiendo e historia di Babilonia, e ta duna nos un bista mas detayá dje monarkia babilónico cu otro historiadónan seglar di antigwedad manera Herodoto, Jenofonte i Beroso. Con bini Daniel por a registrá echonan cu nan sí a pasa por haltu? Pasobra Daniel tabata ei na Babilonia. Su buki ta e obra di un testigo ocular, no di un impostor cu a biba siglonan despues.
KEN TABATA DARIO E MEDO?
11. Segun Daniel, ken Dario e medo tabata, pero kico otronan a bisa di dje?
11 Daniel ta informá cu ora a conkistá Babilonia, un rey yamá “Dario e medo” a cuminsá reina. (Daniel 5:31) Te ainda no a haña e nomber Dario e medo den fuentenan seglar ni arkeológico. P’esei, The New Encyclopædia Britannica ta declará positivamente cu e Dario aki ta “un personahe ficticio.”
12. (a) Pakico críticonan di Bijbel mester sa mihó cu declará categóricamente cu Dario e medo no a existí nunca? (b) Kico ta un posibilidad pa loke ta e identidad di Dario e medo, i ki evidencia ta indicá esaki?
12 Algun erudito ta mas cauteloso. Al fin i al cabo, críticonan a yega di clasificá Bélsasar tambe como un personahe “ficticio.” Sin duda, e caso di Dario lo resultá mescos. Ya caba tablanan di klei skirbí cu spijkerschrift a revelá cu Ciro e perso no a tuma e título “Rey di Babilonia” mesora despues dje conkista. Un investigadó ta duna e siguiente posibilidad: “Ken sea esun cu a carga e título ‘Rey di Babilonia,’ e tabata un rey subordiná bou di Ciro, no Ciro mes.” Acaso Dario por tabata nomber of título di autoridad di un poderoso funcionario medo lagá na encargo di Babilonia? Algun hende a bin cu e idea cu Dario lo por tabata un homber yamá Gubaru. Ciro a instalá Gubaru como gobernadó na Babilonia, i registronan seglar ta confirmá cu el a goberná cu bastante poder. Un tabla di klei skirbí cu spijkerschrift ta bisa cu Gubaru a nombra hombernan como subgobernadó den Babilonia. Ta interesante cu Daniel ta mencioná cu Dario a nombra 120 sátrapa pa goberná den e reino di Babilonia.—Daniel 6:1.
13. Kico por ta un motibu lógico pakico e buki di Daniel sí ta mencioná Dario e medo, pero e registronan seglar no?
13 Cu tempu, podisé lo descubrí mas prueba directo dje identidad exacto dje rey aki. Di tur manera, e echo cu ta parce manera no tin evidencia arkeológico riba esaki, no ta duna base pa clasificá Dario como un personahe “ficticio,” i muchu ménos pa descartá henter e buki di Daniel como fraudulento. Ta hopi mas razonabel pa mira e relato di Daniel como testimonio di un testigo ocular cu ta mas detayá cu registronan seglar cu tin awe.
E REINADO DI JEHOIAKIM
14. Di con no tin ningun discrepancia entre Daniel i Jeremías relacioná cu e añanan dje reinado di rey Jehoiakim?
14 Daniel 1:1 ta bisa: “Den e di tres aña dje gobernacion real di Jehoiakim, rey di Huda, Nabucodonosor, rey di Babilonia, a bini Jerusalem anto a siti’é.” Críticonan ta haña cu e texto aki ta fout, pasobra aparentemente e no ta cuadra cu Jeremías, kende ta bisa cu e di cuater aña di Jehoiakim tabata e promé aña di Nabucodonosor. (Jeremías 25:1; 46:2) Daniel tabata contradicí Jeremías? Cu mas informacion, e asuntu ta clara unbes. Ora fárao Neko a haci Jehoiakim rey pa promé bes na aña 628 P.E.C., el a bira djis un marioneta den man dje gobernante egipcio ei. Esaki tabata rond di tres aña promé cu Nabucodonosor a sigui su tata riba e trono di Babilonia, na aña 624 P.E.C. Djis despues di esei (na aña 620 P.E.C.), Nabucodonosor a invadí Huda i a haci Jehoiakim un rey subordiná bou di Babilonia. (2 Reynan 23:34; 24:1) Pa un hudiu cu a biba na Babilonia, e “di tres aña” di Jehoiakim lo tabata e tercer aña di su servicio como rey subordiná na Babilonia. Daniel a skirbi for dje perspectiva ei. Sin embargo, Jeremías a skirbi for dje perspectiva dje hudiunan bibando den Jerusalem mes. Pues el a referí n’e comienso di Jehoiakim su gobernacion real ora cu fárao Neko a hacié rey.
15. Di con e argumento pa atacá e fecha hañá den Daniel 1:1 ta fofo?
15 Realmente anto, e supuesto discrepancia aki ta solamente duna mas apoyo n’e evidencia cu Daniel a skirbi su buki na Babilonia, miéntras e tabata entre e exiliadonan hudiu. Pero tin un otro fayo grandi den e argumento aki contra e buki di Daniel. Corda cu ta evidente cu e escritor di Daniel tabatin e buki di Jeremías na su disposicion i a asta referí na dje. (Daniel 9:2) Si e escritor di Daniel tabata un falsificadó sabí, manera críticonan ta pretendé, lo el a risca contradicí un fuente asina respetá manera e buki di Jeremías—anto den e promé-promé versículo di su buki? Claro cu no!
DETAYENAN REVELADOR
16, 17. Con evidencia arkeológico a apoyá Daniel su relato di (a) cu Nabucodonosor a traha un imágen religioso pa henter su pueblo adorá? (b) Nabucodonosor su actitud di broma tocante su proyectonan di construccion na Babilonia?
16 Laga nos kita nos atencion awor for dje cosnan negativo i bai n’e cosnan positivo. Considerá algun otro detaye den e buki di Daniel cu ta indicá cu e escritor tabata conocé e tempu di cua el a skirbi personalmente.
17 E echo cu Daniel tabata familiarisá cu detayenan chikitu di antiguo Babilonia ta evidencia fuerte dje autenticidad di su relato. Por ehempel, Daniel 3:1-6 ta informá cu Nabucodonosor a traha un imágen grandi pa henter e pueblo adorá. Arkeólogonan a haña mas evidencia cu e monarca aki tabata busca manera pa enbolbé su pueblo mas den prácticanan religioso i nacionalista. Tambe, Daniel ta registrá Nabucodonosor su actitud di broma tocante su hopi proyectonan di construccion. (Daniel 4:30) Ta awor numa, den nos tempu, arkeólogonan a confirmá cu Nabucodonosor di berdad tabata tras di un gran cantidad di construccion realisá na Babilonia. Pa loke ta bromamentu, wel, e homber a laga stempel su nomber asta riba bloki! Críticonan di Daniel no por splica nos con bini cu nan supuesto falsificadó, cu a biba den e era di macabeo (167-63 P.E.C.), lo por a sa dje proyectonan ei, un cuater siglo despues cu a construí nan, i hopi tempu promé cu arkeólogo a saca nan na cla.
18. Con loke Daniel ta relatá dje formanan distinto di castigu bou dje gobernacion di Babilonia i bou dje gobernacion di Persia ta reflehá exactitud?
18 Tambe e buki di Daniel ta revelá algun diferencia clave entre ley di Babilonia i ley di Medo-Persia. Por ehempel, bou dje ley di Babilonia a tira e tres compañeronan di Daniel den un fornu di candela pasobra nan a nenga di obedecé e ordu di rey. Décadanan despues, a tira Daniel den un cueba di leon pasobra el nenga di obedecé un ley di Persia cu a violá su concenshi. (Daniel 3:6; 6:7-9) Algun hende a purba descartá e relato dje fornu di candela como leyenda, pero arkeólogonan a haña un carta di antiguo Babilonia cu ta mencioná specíficamente e forma di castigu aki. Sin embargo, pa e medo i personan, candela tabata sagrado. Pues nan a acudí na otro formanan cruel di castigu. P’esei, e relato dje cueba di leon no ta un sorpresa.
19. E buki di Daniel ta clarificá ki contraste entre e sistema legal di Babilonia i esun di Persia?
19 Un otro contraste mas ta sali na cla. Daniel ta mustra cu Nabucodonosor por a decretá i cambia ley na su antoho. Dario no por a haci nada pa cambia “e ley dje medo i personan,” ni esnan cu e mes a decretá! (Daniel 2:5, 6, 24, 46-49; 3:10, 11, 29; 6:12-16) Historiadó John C. Whitcomb ta skirbi: “Historia di antigwedad ta confirmá e diferencia aki entre Babilonia, caminda ley tabata sometí na rey, i Medo-Persia, caminda rey tabata sometí na ley.”
20. Ki detayenan relacioná cu e bankete di Bélsasar ta indicá cu Daniel tabatin conocimentu personal di custumbernan babilónico?
20 E relato excitante dje bankete di Bélsasar, registrá na Daniel capítulo 5, ta duna yen di detaye. Aparentemente, e bankete a cuminsá cu comementu alegre i hopi bebementu, pasobra e capítulo ta referí vários biaha na biña. (Daniel 5:1, 2, 4) De facto, grabacionnan riba muraya di banketenan similar ta mustra hende ta bebe biña so. Evidentemente anto, biña tabata sumamente importante na festividadnan asina. Tambe Daniel ta bisa cu tabatin hende muher presente na e bankete aki: rey su esposanan secundario i su concubinanan. (Daniel 5:3, 23) Arkeologia ta apoyá e detaye aki di custumber babilónico. E idea cu hende muher ta djoin hende homber na un bankete tabata ofensivo pa hudiu i griego den e era di macabeo. Podisé ta p’esei e promé versionnan dje traduccion griego di Daniel den Septuaginta no ta mencioná e muhernan aki.c Sin embargo, e presunto falsificadó di Daniel a biba supuestamente den e mésun cultura helenisá (griego), i kisas asta durante e mésun era general, tempu cu a producí e Septuaginta!
21. Cua ta e splicacion mas razonabel p’e echo cu Daniel tabata conocé detayenan dje tempu i custumbernan dje periodo di exilio na Babilonia?
21 En bista di detayenan asina, ta parce casi increibel cu Britannica por a bisa cu e autor dje buki di Daniel tin djis un conocimentu “vago i inexacto” dje periodo di exilio. Ta con un falsificadó di siglonan despues por tabata asina íntimamente familiarisá cu antiguo custumbernan babilónico i perso? Corda tambe, cu tur dos imperio tabata den decadencia hopi tempu promé cu siglo 2 P.E.C. Evidentemente no tabatin arkeólogo e tempu ei; tampoco e hudiunan dje tempu ei no tabata broma di ta bon conocí cu cultura i historia di otro pueblo. Ta Daniel e profeta so, un testigo ocular dje tempu i sucesonan cu el a describí, por a skirbi e buki bíblico cu ta carga su nomber.
FACTORNAN EXTERNO TA DUNA PRUEBA CU DANIEL TA FALSIFICA?
22. Kico críticonan ta pretendé relacioná cu e lugá di Daniel den e cánon dje Scritura Hebreo?
22 Un dje argumentonan mas comun contra e buki di Daniel tin di haber cu su lugá den e cánon dje Scritura Hebreo. E rabinan di antigwedad a clasificá e bukinan dje Scritura Hebreo den tres grupo: e Ley, e Profetanan i e Skirbimentunan. Nan no a pone Daniel huntu cu e Profetanan, sino entre e Skirbimentunan. Críticonan ta argumentá cu esaki ta nificá cu e buki mester tabata desconocí tempu cu a coleccioná e obranan dje otro profetanan. Ta agrup’é entre e Skirbimentunan, supuestamente pasobra esakinan a ser coleccioná despues.
23. Con e hudiunan di antigwedad a mira e buki di Daniel, i con nos sa esaki?
23 No obstante, no ta tur investigadó di Bijbel ta di acuerdo cu rabinan di antigwedad a dividí e cánon den un manera asina rígido, of cu nan a excluí Daniel for dje Profetanan. Pero asta si e rabinan a pone Daniel entre e Skirbimentunan, esaki lo a duna prueba cu e tabata skirbí na un fecha mas despues? No. Eruditonan di bon fama a bini cu vários posibel motibu pakico e rabinan lo a excluí Daniel for dje Profetanan. Por ehempel, podisé nan a haci esei pasobra e buki a ofendé nan of pasobra nan a mira Daniel mes como distinto for di tur otro profeta ya cu e tabatin un puesto seglar den un pais stranhero. Di tur manera, loke realmente ta importá ta esaki: E hudiunan di antigwedad tabatin profundo respet pa e buki di Daniel i a kere cu e tabata canónico. Ademas, evidencia ta indicá cu a completá e cánon dje Scritura Hebreo hopi tempu promé cu siglo 2 P.E.C. Tabata estrictamente prohibí pa agregá otro bukinan mas despues, entre otro bukinan skirbí durante siglo 2 P.E.C.
24. Con a usa e buki apócrifo Eclesiástico contra e buki di Daniel, i kico ta mustra cu e razonamentu aki no ta cuadra?
24 Ironia ta cu a usa un dje obranan rechasá aki di tempu mas despues, como un argumento contra e buki di Daniel. Evidentemente e buki apócrifo Eclesiástico, di Jesus Ben Sirá, a ser skirbí rond di aña 180 P.E.C. Críticonan gusta señalá cu e buki su lista largu di homber hustu ta omití Daniel. Nan ta razoná cu Daniel mester tabata desconocí n’e tempu ei. E argumento aki ta ampliamente aceptá entre eruditonan. Pero considerá esaki: E mésun lista ei ta omití Esdras i Mardokeo (tur dos gran héroe den bista dje hudiunan dje periodo despues di exilio) i bon rey Jehósafat. Di tur e huesnan, e ta mencioná Samuel so.d Ya cu e hombernan ei su nomber no ta aparecé riba un lista cu no ta pretendé di ta completo, den un buki cu no ta parti dje cánon bíblico, nos tin cu descartá nan tur como personanan ficticio? E idea so ta absurdo.
TESTIMONIO EXTERNO NA FABOR DI DANIEL
25. (a) Con Josefo a confirmá e autenticidad dje relato di Daniel? (b) Den ki manera e relato di Josefo relacioná cu Alexander e Grandi i e buki di Daniel ta cuadra cu historia conocí? (Mira e di dos nota na pia di página.) (c) Con evidencia lingwístico ta apoyá e buki di Daniel? (Mira página 26.)
25 Laga nos dirigí nos atencion atrobe na cosnan positivo. Hende a yega di indicá cu ningun otro buki dje Scritura Hebreo ta asina bon autenticá manera Daniel. Pa ilustrá: E famoso historiadó hudiu Josefo ta confirmá su autenticidad. E ta bisa cu Alexander e Grandi, durante su guera contra Persia den siglo 4 P.E.C., a yega Jerusalem, caminda e sacerdotenan a mustr’é un ehemplar dje buki di Daniel. Alexander mes a concluí cu e palabranan dje profecia di Daniel cu nan a mustr’é, a referí na su propio campaña militar contra Persia.e Esaki lo mester tabata un siglo i mei promé cu e “falsificacion” cu críticonan ta papia di dje. Naturalmente, críticonan a atacá Josefo riba e pasashi aki. Tambe nan a atak’é dor cu el a bisa cu algun profecia den e buki di Daniel a cumpli. Sin embargo, manera historiadó Joseph D. Wilson a remarcá: “Probablemente [Josefo] tabata sa mas dje asuntu cu tur crítico na mundu.”
26. Con e Rolnan di Laman Morto a apoyá e autenticidad dje buki di Daniel?
26 E autenticidad dje buki di Daniel a ricibí mas apoyo ora a haña e Rolnan di Laman Morto den e cuebanan di Qumran, Israel. Entre e cosnan cu a descubrí na 1952 tabatin un cantidad sorprendente di rol i fragmento dje buki di Daniel. Nan ta bisa cu esun mas bieu ta data rond di fin di siglo 2 P.E.C. Pues anto, n’e tempu ei caba e buki di Daniel tabata bon conocí i ampliamente respetá. The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible ta comentá: “Awor nos tin cu legumai e fechamentu dje buki di Daniel den e era macabeo, maske ta solamente pasobra no ta posibel cu tabatin suficiente tempu entre e skirbimentu di Daniel i su aparicion den forma di copianan den e biblioteca di un secta religioso macabeo.”
27. Cua ta e evidencia mas bieu cu Daniel tabata un berdadero persona cu tabata bon conocí durante e exilio na Babilonia?
27 Sin embargo, tin confirmacionnan hopi mas bieu i confiabel dje buki di Daniel. Un di Daniel su contemporáneonan tabata e profeta Ezekiel. E tambe a sirbi como profeta durante e exilio na Babilonia. Vários biaha, e buki di Ezekiel ta mencioná Daniel na nomber. (Ezekiel 14:14, 20; 28:3) Esaki ta mustra cu asta durante su mes bida, den siglo 6 P.E.C., Daniel tabata bon conocí caba como un homber hustu i sabí, digno di ser mencioná huntu cu Noe i Job, hombernan temeroso di Dios.
E TESTIGO DI MAS GRANDI
28, 29. (a) Kico ta e prueba mas convincente di tur, cu e buki di Daniel ta auténtico? (b) Pakico nos lo mester aceptá e testimonio di Jesus?
28 Pero, por último, laga nos considerá esun mas grandi di tur e testigonan dje autenticidad di Daniel, esta, ningun otro sino Jesucristo. Den su consideracion dje último dianan, Jesus ta referí na “Daniel e profeta” i na un dje profecianan di Daniel.—Mateo 24:15; Daniel 11:31; 12:11.
29 Awor, si e teoria macabeo dje críticonan tabata corecto, un dje dos cosnan aki lo mester ta berdad: Sea Jesus a kere e falsificacion aki of hamas el bisa loke Mateo ta cita. Ningun dje opcionnan ei ta válido. Si nos no por confia e Evangelio di Mateo, con nos por confia otro partinan di Bijbel? Si nos eliminá e frasenan ei, cua lo ta e siguiente palabranan cu nos lo kita for dje páginanan dje Scritura Santu? Apostel Pablo a skirbi: “Tur Scritura ta inspirá di Dios i ta probechoso pa siña, . . . pa rectificá cosnan.” (2 Timoteo 3:16) P’esei si Daniel tabata un fraude, anto Pablo tambe tabata! Ta posibel cu Jesus a ser engañá? No. E tabata bibu den shelu ora a skirbi e buki di Daniel. Jesus a asta bisa: “Promé cu Abraham a yega di existí, mi tabata.” (Juan 8:58) Di tur e hendenan cu a yega di biba, Jesus ta e mihó persona pa nos puntra informacion relacioná cu e autenticidad di Daniel. Pero nos no tin nodi puntra. Manera nos a mira, su testimonio no por tabata mas cla.
30. Con mas Jesus a apoyá e autenticidad dje buki di Daniel?
30 Jesus a duna mas prueba dje autenticidad dje buki di Daniel ora el a bautisá. Ta e ora ei el a bira e Mesías, i a cumpli asina cu un profecia den Daniel tocante e 69 simannan di aña. (Daniel 9:25, 26; mira Capítulo 11 dje buki aki.) Asta si e teoria di cu Daniel tabata skirbí den siglo 2 P.E.C. tabata cierto, tog e escritor di Daniel tabata conocé e futuro un 200 aña di antemano. Naturalmente, Dios lo no a inspirá un falsificadó pa duna profecianan berdadero bou di un nomber falsu. No, hende fiel na Dios no ta duda niun tiki dje testimonio di Jesus. Si tur e expertonan, tur e críticonan na mundu, cera cabes pa denunciá Daniel, e testimonio di Jesus lo duna prueba cu nan tur ta fout, pasobra Jesus ta “e testigo fiel i berdadero.”—Revelacion 3:14.
31. Di con hopi crítico di Bijbel ainda no ta convencí dje autenticidad dje buki di Daniel?
31 Asta e testimonio aki no ta suficiente pa hopi crítico di Bijbel. Despues di considerá e tema cabalmente, bo no por keda sin puntra bo mes si tin evidencia cu lo ta basta pa convencé nan. Un profesor dje Universidad di Oxford a skirbi: “Bo no ta gana nada cu djis contestá e obhecionnan, tanten cu ta existí e prehuicio original, esta, cu ‘no por tin profecia sobrenatural.’” Pues nan prehuicio ta ciega nan. Pero esei ta nan decision, i ta nan ta perde.
32. Kico ta spera nos den nos studio di Daniel?
32 Kico di abo? Si bo por mira cu no tin ningun berdadero motibu pa duda dje autenticidad dje buki di Daniel, anto bo ta cla pa un biahe excitante di descubrimentu. Lo bo haña e naracionnan den Daniel emocionante, i e profecianan fasinante. Mas importante, lo bo ripará cu bo fe ta crece bira mas fuerte cu cada capítulo. Nunca lo duel bo di a presta bon atencion na e profecia di Daniel!
[Nota]
a Algun crítico ta purba suavisá e acusacion di falsificacion dor di bisa cu e escritor a usa Daniel como un nomber ficticio, mescos cu algun buki no-canónico di antigwedad tabata skirbí bou di nombernan fingí. Sin embargo, segun Ferdinand Hitzig, un crítico di Bijbel: “Den caso dje buki di Daniel, si atribuyé na cualkier otro [escritor], e ta bira un otro cos. E ora ei e ta bira un obra falsificá, i e intencion tabata pa engañá e lectornan di su tempu, aunke esei tabata pa nan mes bon.”
b Nabonido no tabat’ei ora Babilonia a cai. Pues, Bijbel corectamente ta describí Bélsasar como rey e tempu ei. Críticonan ta argumentá cu registronan seglar no ta duna Bélsasar e título oficial di rey. No obstante, evidencia di antigwedad ta indicá cu hende dje tempu ei tabata yama asta un gobernadó, rey.
c Erudito hebreo C. F. Keil ta skirbi di Daniel 5:3: “E [version] LXX. a omití mencion dje hende muhernan tantu akinan como na vers. 23, segun e custumber dje macedonio, griego i romanonan.”
d Na contraste, apostel Pablo su lista inspirá di homber i muhernan fiel mencioná den Hebreonan capítulo 11, ta parce di referí na algun suceso registrá den Daniel. (Daniel 6:16-24; Hebreonan 11:32, 33) Sin embargo, e lista dje apostel no ta completo tampoco. Tin hopi persona cu e lista no ta mencioná, entre otro Isaías, Jeremías i Ezekiel, pero esei no ta duna prueba cu nan no a existí nunca.
e Algun historiadó a comentá cu esaki lo por splica con bini Alexander tabata asina bondadoso cu e hudiunan, kendenan tabata amigu di Persia pa hopi tempu. Na e tempu ei, Alexander tabata riba un campaña pa destruí tur amigu di Persia.
KICO BO A SACA AFO?
• Di kico hende a acusá e buki di Daniel?
• Di con e atakenan dje críticonan contra e buki di Daniel no ta bon fundá?
• Ki evidencia ta apoyá e autenticidad dje relato di Daniel?
• Kico ta e prueba mas convincente cu e buki di Daniel ta auténtico?
[Kuadro na página 26]
E Asuntu di Idioma
SKIRBIMENTU dje buki di Daniel a finalisá rond di aña 536 P.E.C. A skirbié na idioma hebreo i arameo, cu un par di palabra griego i perso. Un mescla asina di idioma ta poco comun, pero den e Scritura, esaki no ta e único caso. E buki bíblico di Esdras tambe tabata skirbí na hebreo i arameo. Sin embargo, algun crítico ta insistí cu e manera cu e escritor di Daniel a usa e idiomanan aki ta un prueba cu el a skirbié na un fecha despues di aña 536 P.E.C. Hopi hende ta cita e comentario di un crítico cu a bisa cu e uso dje palabranan griego den Daniel ta indicá cu mester a skirbié mas despues. E ta declará cu conviccion cu e idioma hebreo usá ta apoyá cu a skirbié na un fecha mas lat asina, i cu e arameo por lo ménos ta permití esei—asta un fecha tan recien manera siglo 2 P.E.C.
Sin embargo, no ta tur erudito riba tereno di idioma ta di acuerdo cu esei. Algun autoridad a bisa cu e hebreo di Daniel ta similar na esun di Ezekiel i Esdras, i distinto di e hebreo cu tin den obranan apócrifo di mas despues, manera Eclesiástico. Pa loke ta Daniel su uso di arameo, considerá dos documento cu hende a haña entre e Rolnan di Laman Morto. Nan tambe ta na arameo i ta data for di siglo 1 i 2 P.E.C.—no hopi tempu despues dje supuesto falsificacion di Daniel. Pero eruditonan a ripará un diferencia grandi entre e arameo dje documentonan aki i esun hañá den Daniel. P’esei, algun ta duna e posibilidad di cu e buki di Daniel mester ta siglonan mas bieu di loke su críticonan ta declará cu conviccion.
Kico dje palabranan griego “problemático” den Daniel? A descubrí cu algun di esakinan no ta ni sikiera griego, sino perso! E único palabranan cu te ainda nan ta kere ta na griego, ta nomber di tres instrumento musical. Acaso e presencia dje tres palabranan aki realmente ta nificá cu mester pone Daniel na un fecha mas despues? No. Arkeólogonan a descubrí cu cultura griego tabatin hopi influencia siglonan promé cu Grecia a bira un potencia mundial. Ademas, si a skirbi e buki di Daniel durante siglo 2 P.E.C., ora cu cultura i idioma griego tabata tur-tur caminda, lo el a contené solamente tres palabra griego? Casi sigur cu no. Probablemente lo el a contené hopi mas. Pues e evidencia lingwístico di berdad ta apoyá e autenticidad di Daniel.
[Plachi di henter página 12]
[Plachi na página 20]
(Ariba) E inscripcion aki ta contené e bromamentu di Nabucodonosor tocante su proyectonan di construccion
(Abou) Cilinder di tempel babilónico ta mencioná rey Nabonido i su yu Bélsasar
[Plachi na página 21]
Segun e Crónica di Nabonido, e ehército di Ciro a drenta Babilonia sin bringa
[Plachi na página 22]
(Man drechi) E “Relato Poético di Nabonido” ta informá cu Nabonido a confia e gobernacion na su yu mayó
(Man robes) Registro babilónico dje manera cu Nabucodonosor a invadí Huda