1
E Nòmber di Dios den e Skritura Hebreo
E nòmber di Dios na lèter hebreo antiguo ku e hudiunan tabata usa promé ku nan a ser deportá pa Babilonia
E nòmber di Dios na lèter hebreo ku e hudiunan tabata usa despues ku nan a ser librá for di Babilonia
E nòmber di Dios, den forma di e kuater konsonantenan hebreo יהוה, ta aparesé kasi 7.000 biaha den e Skritura Hebreo. Algun tradukshon ta tradusí e kuater lèternan ei, konosí komo e Tetragrámaton, komo “Yehova.” Esei ta e nòmber ku mas ta aparesé den Beibel. E hòmbernan ku spiritu santu a inspirá pa skirbi Beibel a referí na Dios usando vários título i deskripshon, manera “Todopoderoso,” “Haltísimo” i “Señor,” pero e Tetragrámaton ta e úniko nòmber propio ku nan a usa pa Dios.
Ta Yehova Dios mes a sòru pa e eskritornan di Beibel usa su nòmber. Por ehèmpel, el a inspirá profeta Yoël pa skirbi: “Ken ku invoká e nòmber di SEÑOR [Yehova, NW] lo wòrdu librá.” (Yoël 2:32; kompará ku Echonan 2:21.) I Dios a laga un salmista skirbi: “Pa nan por sa ku abo so, kende su nòmber ta SEÑOR [Yehova, NW], ta e Haltísimo riba henter tera.” (Salmo 83:18) Por ehèmpel, e buki di Salmonan ta konsistí di tekstonan poétiko ku e pueblo di Dios mester a kanta òf resitá. Den e buki ei so kaba e nòmber di Dios ta aparesé un 700 biaha. Dikon anto e nòmber di Dios no ta aparesé mes den hopi tradukshon di Beibel? Dikon algun tradukshon ta usa e forma “Yehova”? Anto kiko e nòmber di Dios, Yehova, ta nifiká?
Un fragmento di e buki di Salmonan den un Ròl di Laman Morto. Segun ekspertonan, e ròl ta di e promé mitar di siglo un despues di Kristu. E teksto ta skirbí ku e tipo di lèter hebreo ku e hudiunan tabata usa despues ku nan a ser librá for di Babilonia, pero e Tetragrámaton sí ta aparesé vários biaha klaramente skirbí ku lèter hebreo antiguo
Dikon e nòmber no ta aparesé mes den hopi tradukshon di Beibel? Pa diferente motibu. Tin hende ta haña ku Dios Todopoderoso no tin mester di un nòmber propio pa identifik’é. Otro traduktornan aparentemente ta bou di influensia di un tradishon hudiu ku ta bisa ku mester evitá di usa e nòmber, kisas pa no resultá ku ta us’é na un manera indigno. Tambe tin hende ta kere ku ta mihó usa djis un título, manera “Señor” òf “Dios,” pasobra, kon ku bai bin, niun hende no sa presis kon mester pronunsiá e nòmber di Dios. Pero niun di e opheshonnan ei no tin base, i esei ta pa e siguiente motibunan:
Hende ku ta bisa ku Dios Todopoderoso no tin mester di un nòmber propio pa distinguié ta sera wowo pa e evidensia ku e nòmber di Dios ta aparesé den kopianan antiguo di su Palabra i asta den algun kopia skirbí promé ku tempu di Kristu i ku ta eksistí ainda. Manera nos a bisa kaba, Dios mes a sòru pa e eskritornan skirbi su nòmber un 7.000 biaha den su Palabra. Pues, ta opvio ku e ke pa nos sa su nòmber i us’é.
Traduktornan ku kita e nòmber di Dios for di den Beibel komo muestra di rèspèt pa tradishon hudiu ta lubidá un detaye masha importante. Ta bèrdat ku algun eskriba hudiu tabata nenga di pronunsiá e nòmber, pero tòg nan no a lag’é for di nan kopianan di Beibel. Den e ròlnan antiguo ku a ser hañá na Qumran, serka di Laman Morto (Laman Salu), e nòmber ta aparesé un kantidat di biaha. Algun traduktor di Beibel ku a remplasá e nòmber ku e título “SEÑOR” ta skirbié ku lèter kapital so, pa duna di komprondé indirektamente ku ta e nòmber di Dios tabatin einan den e teksto original. Por ehèmpel, Beibel na papiamentu koriente (1996) ta bisa den su nota na Éksodo 3:14: “AMI TA ESUN KU TA òf AMI TA ESUN KU MI TA tin un zonido paresido na e nòmber hebreo Yahwe. Den nos tradukshon e nòmber Yahwe (Yehova) ta tradusí ku SEÑOR ku lèternan kapital.” Pero, ta di unda e traduktornan ei a saka e idea ku nan tin mag di pone otro kos den Beibel na lugá di e nòmber di Dios, òf te asta lag’é afó mes, siendo ku nan mes ta rekonosé ku e ta aparesé míles di biaha den e teksto original di Beibel? Ken nan ta kere a duna nan pèrmit pa hasi un kambio di tal magnitut? Ta nan so por kontestá esei.
Tin hende ta bisa ku no mester usa e nòmber di Dios pasobra nos no sa presis kon mester pronunsi’é. Pero e mesun hendenan ei ta usa e nòmber di Hesus sí libremente, maske e disipelnan di Hesus den e promé siglo tabata pronunsiá su nòmber basta diferente for di e manera ku mayoria di kristian den nos tempu ta pronunsi’é. Probablemente kristiannan hudiu tabata bisa Yeshúa. Anto e palabra ku nan tabata usa pa e título “Kristu” tabata Mashíag, esta, “Mesías.” E kristiannan di abla griego tabata yam’é Iesus Kristòs i kristian di abla latin, Iésus Krístus. Bou di guia di spiritu santu, e vershon griego di su nòmber a keda registrá den Beibel, mustrando asina ku e kristiannan di e promé siglo tabatin kustumber, un kustumber práktiko, di usa e forma di su nòmber ku tabata komun na griego. Testigunan di Yehova tambe ta pensa ku ta na su lugá pa usa e forma “Yehova,” maske kisas no ta asina nan lo a pronunsiá e nòmber di Dios na hebreo antiguo.
Dikon nos ta usa e forma “Yehova”? Na papiamentu, e konsonantenan YHWH ta representá e kuater lèternan di e Tetragrámaton (יהוה). Ora hende tabata skirbi palabra na hebreo antiguo, inkluso e Tetragrámaton, nan no tabata usa vokal, manera a, e, i, o òf u. Pero esei no tabata un problema, pasobra nan tabata sa kon pa pronunsiá e palabranan ya ku nan tabata usa nan den abla di tur dia.
Un mil aña despues ku a kaba di skirbi e Skritura Hebreo, hopi hudiu tabatin e idea superstisioso ku no ta bon pa pronunsiá e nòmber di Dios na bos haltu. P’esei, ki ora ku nan a topa e nòmber di Dios den lesamentu, nan tabata pronunsiá un título na su lugá, manera “Señor.” Pues, awe simplemente nos no sa kon Dios su sirbidónan di antigwedat a pronunsiá su nòmber na hebreo. (Génesis 13:4; Éksodo 3:15) Algun eksperto ta pensa ku nan tabata bisa “Yahwe,” pero otronan ta bisa ku kisas nan tabata pronunsi’é Iae, Iabé i Iaoué. Pero maske nos no sa kon nan tabata pronunsiá e nòmber na hebreo antiguo, loke sí nos sa ta ku na hopi okashon Dios a usa su nòmber ora el a komuniká ku su pueblo i ku e hendenan tabata usa e nòmber akí libremente ora nan tabata papia ku otro hende i ku Dios.—Éksodo 6:2; 1 Reinan 8:23; Salmo 99:9.
Pues anto, dikon algun tradukshon ta usa e forma “Yehova”? Pasobra e forma akí di e nòmber di Dios i otro formanan hopi paresido tin un historia largu kaba den vários idioma ku ta komun den nos region, manera ingles, hulandes i spañó.
E nòmber di Dios na Génesis 15:2 den William Tyndale su tradukshon di e Pentateuko, 1530
Por ehèmpel, promé biaha ku un tradukshon di e nòmber di Dios a aparesé den un Beibel na ingles tabata na aña 1530, den e tradukshon di e Pentateuko ku William Tyndale a produsí. Tyndale a usa e forma “Iehouah.” Idioma ingles a kambia atraves di añanan i nan a modernisá e manera di skirbi e nòmber di Dios. Por ehèmpel, na 1612, Henry Ainsworth a usa e forma “Iehovah” tur kaminda den su tradukshon di e buki di Salmonan. Anto na 1639, ora nan a revisá e obra ei i publik’é den un solo tomo huntu ku e bukinan di Pentateuko, nan a usa “Jehovah.” Na 1901, e traduktornan ku a produsí e American Standard Version di Beibel a usa e mesun forma ei, “Jehovah,” kaminda e nòmber di Dios a aparesé den e teksto na hebreo.
Joseph Bryant Rotherham, un eksperto respetá riba tereno di Beibel, a splika dikon el a usa “Jehovah” i no “Yahweh” den su obra Studies in the Psalms (Estudio di e Salmonan) di 1911. E di ku e kier a usa un “forma di e nòmber ku ta mas konosí (i ku na mes momento ta perfektamente aseptabel) pa mayoria di lesadó di Beibel.” Na 1930, e erudito A. F. Kirkpatrick a splika algu paresido tokante uso di e forma “Jehovah.” El a bisa: “Awe tin eksperto di gramátika ta pretendé ku mester les’é komo Yahveh òf Yahaveh; pero parse ku JEHOVAH tin rais bon ankrá den idioma ingles kaba. Ademas, e manera mas eksakto di pronunsi’é no ta e kos prinsipal. Mas importante ta ku mester rekonos’é komo un Nòmber Propio i no djis un título manera ‘Señor.’”
E Tetragrámaton, YHWH: “E Ta Kousa pa Bira”
E verbo HWH: “bira”
Kiko e nòmber Yehova ta nifiká? Na hebreo, e nòmber Yehova ta bini di e verbo הוה (hwh), ku ta nifiká “bira,” i vários erudito ta di opinion ku, den e nòmber di Dios, e verbo akí ta karga e idea ku e persona en kuestion ta kousando loke e verbo hebreo ta bisa. Pues, e nòmber di Dios evidentemente ta nifiká “e ta kousa pa bira òf kousa pa bini na eksistensia.” Ekspertonan riba tereno di Beibel tin diferente punto di bista riba e asuntu akí i p’esei nos no por bisa ku tur siguransa ku ta den e sentido ei so nos por komprondé nifikashon di e nòmber, pero e definishon ei ta kuadra bon sí ku Yehova su papel komo Kreador di tur kos i Esun ku ta hasi su propósito bira realidat. É ta esun ku a kousa eksistensia di e universo físiko i di tur ser inteligente i, segun ku susesonan ta desaroyá, e ta esun ku ta sigui sòru pa su boluntat i propósito bira realidat.
Pues anto, e nifikashon di e nòmber Yehova ta bai mas ayá ku nifikashon di e otro verbo paresido ku nos ta haña na Éksodo 3:14, ku ta bisa: “Ami Ta Esun Ku Mi Ta.” E ekspreshon akí na hebreo original por ser tradusí komo “Lo Mi Bira Loke Mi Ta Skohe pa Bira.” E palabranan ei no ta karga e nifikashon kompleto di e nòmber di Dios. Mas bien, nan ta revelá un aspekto spesífiko di Dios su personalidat, mustrando ku den kada sirkunstansia e ta bira loke sea ta nesesario pa kumpli ku su propósito. E nòmber Yehova ta karga e idea ei tambe, pero e ta bai mas leu. E no ta referí solamente na loke Yehova mes ta skohe pa bira, sino tambe na loke e ta laga sosodé ku su kreashon pa su propósito kumpli.