A Biblia—Sebeched el Ultuil er Ngii
Ngar a reksi er a klechad, e a rechad el kakerous a blekerdelel a klengar er tir a kongei el kmo ngsebeched lultuil er a klemerang el ngar a Biblia. Chelecha el taem, e a rebetok el miliol a oltirakl a osisechakl el ngar a Biblia. Me nguaisei, engdi a rebebil a omdasu el kmo a Biblia a dikea ultutelel me a lechub e ngdi delbochel. E kau, a kuk uangera uldesuem? Ngsebechem el metik er a klemerang el ngar a Biblia?
A UCHUL ME NGSEBECHEM LOUMERANG ER A BIBLIA
Ke mekerang e tirterii el kmo ngsebechem lultuil er a Biblia? Me domekesiu er ngii er tiang: A lsekum a sechelim a di blechoel el ouchais er kau a mera el tekoi el mla mo betok el rak, e ke locha kmal oumerang er ngii. Me a Biblia, ngdi uai a ungil sechelim el blechoel louchais er kau a mera el tekoi? Me bo domes olechotel.
A Remilluches er Ngii a Millekoi a Klemerang
A remilluches er a Biblia a mle honest, e mle blechoel ouchais a cheleuid lomerellir me a chelitecheterir. El ua profet el Jona el milluches el kirel a omerellel el dimlak lolengesenges. (Jona 1:1-3) E ngar a ulebengelel a babilengel e nguluuchais el kirel sel rolel e a Dios a milellach er ngii, engdi ngdimlak losaod el kmo ngkuk mle uangera rolel e ngildechii a uldesuel. (Jona 4:1, 4, 10, 11) Me sel blekerdelir a remilluches er a Biblia el kmal mle honest, a ochotii el kmo ngmle betik a rengrir er a klemerang.
Klemerang a Tekoi er a Chelsel
A Biblia, ngblechoel meskid a ungil el ulekrael el sebeched el ousbech? Ochoi. El ua tiang, ka momtab a tekoi el losaod el kirel a ungil deleuill er kid me a rebebil. Ngmesaod el kmo: “Moruul el mor a re chad a ikel somiu a loruul el ekor kemiu.” (Mateus 7:12) “A medemedemek el nger a cholleklii a ngasechereng, e ngdi medecherecher el nger a olengasechereng.” (Osisechakl 15:1) Nguaisei, a klemerang er a Biblia a klou a ultutelel er chelecha el sils el di uai sera lekot el meluches.
Klemerang a Tekoi er a Reksi er a Chelsel
A rebetok el mengiis a chutem er aika el mereko el betok el rak, a mla meketeklii el kmo a tekoi el dilubech me a rekakerous el chad me a dirrek el basio a mera el mla er ngii er a irechar el ua losaod a Biblia. Ka me dolatk er a ta el kekerei el olechotel. A Biblia a mesaod er a taem er a Nehemia, el kmo tirke el chad er a Tyre (Fenisia) el kiliei er a Jerusalem a ‘ullab a ngikel ma bek el bedengel a klalo el mo olterau.’—Nehemia 13:16.
Me a ker a kmo, ngar ngii a olechotel tia el tekoi el ngar a Biblia? Ochoi, ngar ngii. Tirke el mengiis a chutem a mla metik a bebil er aike el loterullir a rechad er a Fenisia el ngar a Israel, el ochotii el kmo a oterullel a klalo a mla er ngii er a delongelel aika el eru el beluu er a irechar. Me a lmuut el tang, ngar a Jerusalem, e te miltik a bebil er a ngikel er a Mediteranea. Me tirka el mengiis a chutem a oumerang el kmo a rechad er a oterullel a klalo a ullab aika el ngikel el mla er a cheroid el beluu el mei. Me a uriul er a lorriter er ngii, e a ta er a chellimosk a dilu el kmo: “A tekoi el medung er a Nehemia 13:16 el kmo a rechad er a Tyre a ulelterau a ngikel er a Jerusalem a klemerang el tekoi.”
Klemerang a Tekoi er a Science er a Chelsel
A Biblia a mesaod el kirel a tekoi er a klechelid me a reksi er a klechad. Engdi sel losaod a tekoi er a science, e ngkaisisiu. Ka molatk er tiang.
A bekord el 3,500 el rak er a uchei, e a Biblia a silodii el kmo a beluulechad a kldoel er a “bechachau el melidiul.” (Job 26:7) Me tiang a kmal ngodech a omesodel er aike el cheldecheduch el chelid el kmo a beluulechad a ombibechakl er a bebul a ralm me a lechub e ngar ngii a klou el uel el oltekau er ngii. E a bekord el 1,100 el rak er a uriul er a lemeluches a babier er a Job, e a rechad a uluumerang el kmo tia el beluulechad a diak lsebechel di kldoel er a bechachau el melidiul, e ngbai ngar ngii a oltekau er ngii. E a edei el dart el rak er a uchei, el ngar a rak er a 1687, e a Isaac Newton a ultebedii a babilengel el mesaod el kirel a gravity e mileketeklii el kmo a beluulechad a ngar a orbit er ngii el lomekrael er ngii a diak lemoues el klisiich. Tia el mla obeketakl el lomesodel a science a mla oterekeklii el kmo a tekoi el losaod a Biblia er a mla mo betok er a 3,000 el rak er a uchei a klemerang!
Klemerang a Ulaoch er a Chelsel
Ngua ngera otutel aika el betok el ulaoch er a Biblia? Ka molatk er tia el tekoi: A Isaia a ulemlaoch el kirel a telemellel a Babilon.
A Ulaoch: Ngar a bekord el 732 B.C.E., e a ta er a milluches er a Biblia el Isaia a milsaod el kmo a Babilon el ngii a mlo klou el mats er a mesisiich el renged, a mo mongkangk e mo diak a rechad el kiei er ngii. (Isaia 13:17-20) A Isaia a dirrek el ulechotii a ngklel a chad el mo kutmeklii tia el tekoi, e ngii el chad a Sairus. Ngdirrek el silodii a rolel e ngii el Sairus a nguu a beluu, el dilu el kmo ngmo “mekdertii” a daob. Ngdirrek lulemlaoch el kmo a sisebellel a beluu a di mo belkais.—Isaia 44:27–45:1.
A Otutel: Ngar a bekord el 200 el rak er a uriul er tia el ulochel a Isaia, e a king er a Persia a uldelecheklii a Babilon. Ngtecha ngklel ngii el king? Ng Sairus. Ngkmal mle meringel a bo lesiseb er tia el beluu er a Babilon, me a Sairus a tilbir el mo okiu a Omoachel Eufrates, el ngii a omaoch el mo soiseb er a chelsel a mats. Me a rechedal a kilisii a dobu er a uchelel a omoachel e mekrolii losisebii er a delomeklochel. Tiaikid a rirellii el mo meched me ngmlo sebechel a Sairus me a resoldau er ngii el di chemaot er a chelsel omoachel el remurt er a ikrel a cheotelel a mats. Me ngkmal mengasireng el tekoi, e le rechad er a Babilon a di milechei a siseball el chemau omoachel me ngdi mle belkais! Me a resoldau er a Sairus a siliseb er a Babilon lokiu tia el belkais el siseball el di tilemellii a beluu.
Me nguaisei, engdi ngar ngii a dirk medechel el ker: Tia el Babilon, ngmlo diak a rechad el kiei er ngii? Ngmle telkib el taem el ngar ngii a delengchokl er ngii. Engdi chelechang, e a beluu er a Babilon el kmeed er a Baghdad, Iraq a meketeklii el kmo a ulaoch a mera el tilaut. Nguaisei, ngsebeched lultuil a klaumerang er kid er a Biblia sel losaod el kirel aike el tekoi el mo duubech er a ngar medad el taem.