Vomwe vidachitika kuti Baibolo isungike mpakana manjeuno

Vimwevi ni chaivo olo kuti manjeuno kulibe mipukutu yoyambirira ya Baibolo ya Malemba ya Chiheberi na ya Chiaramu panango ya Chigiriki. Manje tingatsimikizire tani kuti vomwe viri m’Baibolo ni volingana na vomwe venze m’mipukutu youziriwa yoyambirira?

OKOPERA MALEMBA ADATETEZA MAWU YA MULUNGU

Chomwe chidathandiza kuti Malemba ya Chiheberi yatetezeke ni vomwe Mulungu adalamula Aizirayeli vakuti ambakopere Malemba. Mwakulinganiza, Yahova adalamula mafumu ya Izirayeli kuti yambakopere mabukhu yawo ya Chilamulo. (Deuteronomo 17:18) Komasoti Mulungu adapasa Alevi udindo wobvera komasoti kupfunzisa wanthu Chilamulo. (Deuteronomo 31:26; Nehemiya 8:7) Ayuda padatengewa kuyenda ku ukapolo ku Babulo, padakhazikisiwa gulu ya wanthu yokopera Malemba panango kuti alembi (Soferimu). (Ezara 7:6, mawu ya mnyantsi) Paidapita nthawe, alembi mwawa adanemba mbali zizinji za mabukhu 39 ya Malemba ya Chiheberi.

Kwamagole yazinji, alembi mwawa adakhala ankukopera malemba mosamala maninge. M’magole ya m’ma 500 mpakana 1500, gulu ya alembi ya Chiyuda omwe ambadziwika kuti Amasorete adapitiriza kuphata basa mweyi. Mpukutu wakale maninge womwe Amasorete adakopera ni wa Leningrad Codex, ndipo adamaliza kuunemba cha m’ma 1008/1009 EC. Koma nkati mwa magole ya 1900, adagumana mipukutu yanango ya Baibolo panango viduntswa vake vokwana pafupifupi 220. Mipukutu mwaya adayagumana pabodzi na mipukutu ya ku Nyanja Yakufa. Mipukutu mwaya yadanembewa magole yoposha 1000, mpukutu wa Leningrad Codex ukalibe wanembewa. Tikalinganiza na mipukutu ya ku Nyanja Yakufa na mpukutu wa Leningrad Codex tigumana mpfundo yofunika maninge yakuti: Ni shuwadi kuti nthawe zinango mipukutu ya ku Nyanja Yakufa yadaphatisira basa mawu yosiyana na yomwe yali mu Leningrad Codex koma vimwevi visokonezalini ntontholo wake.

Manje tani mabukhu 27 ya Malemba ya Chigiriki? Mabukhu mwaya yadanembewa na anango mwa atumi wa Yesu Khrisitu komasoti Akhrisitu anango oyambirira. Mobverana na vomwe alembi wa Chiyuda ambachita, Akhrisitu oyambirira adakopera mabukhu mwaya. (Akolose 4:16) Olo kuti Diocletian Yemwe wenze mpfumu ya Roma komasoti wanthu anango adayesesa kuti adzonge mabukhu yose yomwe Akhrisitu oyambirira enze nayo, mipukutu komasoti viduntswa vizinji vakale vasungiwa mpakana manjeuno.

Mabukhu ya Chikhrisitu mwaya yadatsumbudzuliriwa pomwe mu viyankhulo vinango. Ma Baibolo yoyambirira yomwe yadatsumbudzuliriwa mu viyankhulo vakalekale, yenze ya Chiameniya, Chikoputiki, Chiitiopiya, Chijojiya, Chilatini na Chisiriya.

KUSALULA MALEMBA YA CHIHEBERI NA YA CHIGIRIKI KUTI YATSUMBUDZULIRIWE

Sikuti omwe adanemba komasoti kukopera mipukutu yakale ya Baibolo adaphatisa basa mawu yolingana. Manje tingadziwe tani mawu yomwe yali m’mipukutu yoyambirira?

Vimwevi tingavilinganize na ticha yemwe wauza opfunzira 100 kuti akopere msolo ubodzi wa bukhu. Olo ndime yoyambirira iyo isowe, munthu angadziwe mawu yomwe yali mu msolo woyambirira ule akalinganiza na makopiya 100 yomwe yalipo. Olo kuti wopfunzira aliyese angaphonyese vinthu vinango, ni vosakwanisika kuti opfunzira wose aphonyese vinthu volingana. Molingana na vimwevi, wanthu odziwa vizinji akalinganiza na viduntswa vizinji na makopiya yakalekale ya mabukhu ya m’Baibolo, akwanisa kuzindikira pomwe okopera adaphonyesa komasoti mawu yoyambirira yomwe yambafunika kuyaphatisira basa.

Ko tingatsimikize tani kuti mpfundo zomwe ziri m’mipukutu yoyambirira zidatsumbudzuliriwa motewedza m’Baibolo yathu? Pakunena va Malemba ya Chiheberi, munthu munango wodziwa vinthu vizinji dzina yake William H. Green adanemba kuti: “Tinganene motsimikiza kuti palibe buku inango yakale yomwe idakoperewa mobveka bwino maninge ninge mipukutu ya Malemba ya Chiheberi.” Pakufotokoza va Malemba ya Chigiriki, yomwe yadziwika pomwe kuti Chipangano chinyowani, munthu munango wodziwa vinthu vizinji va Baibolo,dzina yake F. F. Bruce adati: “Pali maumboni yazinji yakuti mabukhu ya chipangano chinyowani yadatsumbudzuliriwa mobveka bwino maninge kuposha mabukhu yaliyose. Olo kuti viri teno akaikiralini vomwe viri m’mabukhu yaliyose.” Iye adpitiriza kunena kuti “vidakakhala kuti Chipangano inyowani ni mabukhumbo basi, wanthu adakambakaikiralini kuti mabukhu yake yadatsumbudzuliriwa mobveka bwino.”

Malemba ya Chiheberi: Baibolo ya dziko inyowani ya Malemba ya Chiheberi (1953-1960) idatsumbudzuliriwa kuchokera ku Baibolo yochemerewa, Biblia Hebraica, yomwe idanembewa na Rudolfu Kittel. Kuchokera nthawe mweyo, m’Malemba yanango ya Chiheberi yokonzewa pomwe ninge Biblia Hebraica Stuttgartensia na Biblia Hebraica Quinta, aingiziramo mpfundo zinango zomwe azigumana manjemanjepa kuchokera m’Mipukutu ya ku Nyanja Yakufa komasoti m’mipukutu yanango yakale. Mawu yomwe yali m’mabukhu mwaya, yakulingana na yomwe yali mu Leningrad Codex ndipo adaikhamo pomwe mawu ya mnyantsi yomwe yakuwonesa mawu yomwe yadaphatisiwa basa m’mabukhu panango m’mipukutu yanango ninge Pentatuke wa Chisamariya, mipukutu ya ku Nyanja Yakufa, Baibolo ya Chigiriki ya Septuagint, ma Targum ya Chiaramu, Baibolo ya Chilatini ya Vulgate na Baibolo ya Chisiriya ya Peshitta. Pomwe Baibolo ya dziko inyowani idakonzewa pomwe, adawona vomwe viri mu Biblia Hebraica Stuttgartensia na mu Biblia Hebraica Quinta.

Malemba ya Chigiriki: Ku mapeto kwa magole ya m’ma 1800, wanthu odziwa vizinji va m’Baibolo omwe ni B. F. Westcott na F.J.A. Hort, adalinganiza mipukutu ya Baibolo komasoti viduntswa vomwe venzepo panthawe mwiyo. Iwo adachita vimwevi pomwe ambanemba Malemba ya Chigiriki yomwe ambawona kuti ni yolingana maninge na malemba yoyambirira. Pakati pa magole ya m’ma 1900, Komiti Yotsumbudzulira Baibolo ya dziko inyowani, idaphatisa basa vomwe wanthu awiri odziwa vinthu vizinji mwawa adanemba potsumbudzulira Baibolo ya dziko inyowani. Adaphatisa pomwe basa mipukutu yokonzewa na malulu yomwe akuganiza kuti ni ya magole ya m’ma 100 na 200 EC. Kundochokera nthawe mwiyo, pakhala pankugumanika mipukutu yazinji ya malulu. Kuingizira mwapo Malemba yanango ninge yomwe yadanembewa na Nestle, Aland na ya United Bible Societies iwonesa vomwe wanthu odziwa bwino Baibolo agumana manjemanjepa. Vinango vomwe adagumana pakufagafaga, vaphatisiwa basa m’Baibolo mweyi.

Tikawona bwinobwino m’mabukhu mwayo, vikuwonekeratu kuti mavesi yanango ya m’Malemba ya Chigiriki yomwe yali m’ma Baibolo yakalekale ninge ya King James Version, yadachita kuthimiziriwa na wanthu anango omwe ambakopera malemba ndipo yenzelini mbali ya Malemba youziriwa. Koma pakuti kugawa mavesi yomwe yankuphatisiwa basa m’ma Baibolo yazinji kudachitika m’ma gole ya 1500, kuchosa mavesi mwaya kwachitisa kuti ma Baibolo yazinji yakhale yalibe mavesi m’malo yanango. Mavesi yake ni Mateyu 17:21; 18:11; 23:14; Maliko 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Yohani 5:4; Machitidwe 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; na Aroma 16:24. Mu Baibolo mwaino pa mavesi yomwe yadachosewa taikhapo mawu ya mnyantsi.

Ni vodziwikiratu kuti mavesi yomwe yali m’mawu yomalizira yatali yogumanika pa Maliko 16 (vesi 9-20), mawu yomalizira yafupi mu msolo 16 wa Maliko komasoti mawu yomwe yali pa Yohani 7:53–8:11, yagumanikalini mu mipukutu yoyambirira. Ndipomwapa, mu Baibolo ino tiribe kuikhamo mawu yomwe iwo adathimizira.a

Mawu yanango yachinjiwa kuti yabverane na vomwe wanthu odziwa bwino Baibolo ankuwona kuti vinkubverana na vomwe viri m’mipukutu yoyambirira. Mwakulinganiza, mobverana na vomwe mipukutu yanango yanena, lemba ya Mateyu 7:13 inena kuti: “Ngenani pa nsuwo ung’ono ndawa nsewu womwe unkutsogolera wanthu kukachenekewa ni wophanyuka ndipo nsuwo wake ni ukulu.” Koma mu Baibolo ya dziko inyowani ya kalekale, mwenze mulibe mawu yakuti “nsuwo wake.” Koma patidafagafaga m’mipukutu tidagumana umboni wakuti mawu yakuti “nsuwo wake” yenzemo m’mipukutu yoyambirira. Ndipomwapa, mawu mwaya yadaikhiwa mu Baibolo ino. Pali vinthu vizinji volingana na vimwevi vomwe vakonzewa. Koma vomwe vachinjiwa ni ving’ono ndipo vinkuchinjalini ntontholo wogumanika m’Mawu ya Mulungu.