Dzina ya Mulungu m’Malemba ya Chigiriki

Wanthu odziwa bwino Baibolo adawikiza kuti dzina ya Maulungu, yonembewa na maletra yanayi ya Chiheberi (יהוה), igumanika maulendo yokwana 7000 m’mipukutu yoyambirira ya Malemba ya Chiheberi. Koma anango awona kuti dzina mwiyi imbagumanikalini m’mipukutu yoyambirira ya Malemba ya Chigiriki. Ndawa ya vimwevi, azinji otsumbudzulira Mabaibolo ya Chingerezi ntsiku zino aikhamolini dzina yakuti Yahova akambatsumbudzulira Malemba yomwe anena kuti ni Chipangano Chinyowani. Olo akambaphata mawu yochokera m’Malemba ya Chiheberi yomwe yanamaletra yanayi yoimira dzina ya Mulungu, otsumbudzulira azinji aphatisa basa mawu yakuti “Ambuya” m’malo mwa dzina chaiyo ya Mulungu.

Koma otsumbudzulira Baibolo ya dziko inyowani ya Malemba Yopatulika, alibe kuchita vimwevi. Mu Baibolo ino, adabwezeresa dzina yakuti Yahova ndipo inkugumanika maulendo yokwana 237 m’Malemba ya Chigiriki. Pochita vimwevi, otsumbudzulira Baibolo ino adaganizira mpfundo ziwiri zofunika izi: (1) Mipukutu ya Chigiriki yomwe tinayo ntsiku zino ni mipukutulini yoyambirira. Pa mipukutu mamidyau yazinji yomwe tinayo ntsiku zino, yazinji yadanembewa payadapita magole 200 patsogolo pakuti mipukutu yoyambirira yanembewa. (2) panthawe mwiyi, wanthu omwe ambakopera mipukutu adachosa dzina ya Mulungu yomwe imbanembewa na maletra yanayi ya Chiheberi nkuikhamo mawu ya Chigiriki yakuti Kyʹri·os, yomwe yatanthauiza “Ambuya,” panango ambakopera kuchokera m’mipukuti yomwe dzina mwiyi yenze idachosewamo kale.

Komiti yotsumbudzulira Baibolo ya dziko inyowani, yenze na umboni wotsimikizira kuti dzina ya Mulungu yomwe imbanembewa na maletra yanayi ya Chiheberi imbagumanikadi m’mipukutu yoyambirira ya Chigiriki. Adachita vimwivi ndawa ya mpfundo izi:

• M’mipukutu ya Malemba ya Chiheberi yomwe yambaphatisiwa basa mu nthawe ya Yesu na atumi, mumbagumanika dzina ya Mulungu yomwe imbanembewa na maletra yanayi ya Chiheberi. Kalekale wanthu anango ambatsutsa vimwevi. Koma pakuti wanthu agumana mipukutu ya Malemba ya Chiheberi m’dera ya Qumran, yomwe yambaphatisiwa basa munthawe ya atumi, manjeuno palibe pomwe yemwe ankukaikira vimwevi.

• Mu nthawe ya Yesu na atumi wake, dzina ya Mulungu yomwe imbanembewa na maletra yanayi ya Chiheberi imbagumanika pomwe m’mipukutu ya Chigiriki yotsumbudzulira Malemba ya Chiheberi. Kwa magole yazinji wanthu odziwa bwino Baibolo ambaganiza kuti m’Baibolo ya Chigiriki ya Septuagint, yotsumbudzulira Malemba ya Chiheberi mumbagumanikalini dzina ya Mulungu yakuti Yahova. M’magole ya 1900, wanthu odziwa bwino Baibolo mwawa adagumana viduntswa va kalekale va Baibolo ya Chigiriki ya Septuagint yomwe imbaphatisiwa basa mu nthawe ya Yesu. Viduntswa vimwevi venze na dzina ya Mulungu yomwe adainemba na maletra ya Chiheberi. Ndipomwapa munthawe ya Yesu dzina ya Mulungu imbagumanikadi m’mipukutu ya Chigiriki. Koma pakufika m’magole ya 300 EC, mipukutu yodziwika bwino ya Baibolo ya Chigiriki ya Septuagint, ninge ya Codex Vaticanus na Codex Sinaiticus, mumbagumanikalini dzina ya Mulungu kuyambira m’bukhu ya Genesis mpakana Malaki (m’malo yomwe imbagumanika m’mipukutu yoyambirira). Ndipomwapa ni vosadabwisa kuti mipukutu yomwe idasungiwa kuyambira nthawe mwiyo mulibe dzina ya Mulungu m’Malemba ya Chipangano Chinyowani panango Malemba ya Chigiriki ya m’Baibolo.

  Yesu adanena mobveka bwino kuti: “Ine nabwera mu dzina ya Ababa wangu.” Adatsindika pomwe kuti vose vomwe ambachita, ambavichita “mu dzina ya Ababa” wake

• Malemba ya Chigiriki mwayo yafotokoza mobveka bwino kuti nthawe zizinji Yesu ambatomola dzina ya Mulungu komasoti ambadziwisa wanthu anango va dzina mweyi. (Yohani 17:6, 11, 12, 26) Yesu adanena mobveka bwino kuti: Ine nabwera mudzina ya Ababa wangu.” Adatsindika pomwe kuti vomwe ambachita, ambavichita “mu dzina ya Ababa” wake.”—Yohani 5:43; 10:25.

• Pakuti Malemba ya Chigiriki ni youziriwa ninge mweyenzere Malemba ya Chiheberi, dzina ya Mulungu yakuti Yahova imbafunika kugumanikambo m’Malemba ya Chigiriki. Nkati mwa magole ya m’ma 100 EC, wopfunzira Yakobo adauza akulu wa ku Yerusalemu kuti: “Sumiyoni wafotokoza bwino momwe Mulungu adaganizirira wanthu wa makhaindi yanango kwa nthawe yoyamba, kuti pakati pawo atengepo wanthu odziwika na dzina yake.” (Machitidwe 15:14) Manje vidakakhala vosabveka kuti Yakobo anene mawu mwaya, peno panthawe mwiyo penze palibe aliyese yemwe ambadziwa panango kuphatisa basa dzina ya Mulungu.

• M’Malemba ya Chigiriki muli pomwe chigawo cha dzina ya Mulungu. Pa Chivumbuluso 19:1, 3, 4, 6, pali chigawo cha dzina ya Mulungu chomwe chinkugumanika m’mawu yakuti “Aleluya.” Mawu mwaya yankuchokera ku mawu ya Chiheberi yomwe yatanthauza kuti “Tamandani Ya.” Mawu yakuti “Ya” ni chigwato cha dzina yakuti Yahova. Madzina yazinji ya m’Malemba ya Chigiriki ni yochokera pa dzina ya Mulungu. Ndipo mabukhu yazinji yawonesa pomwe kuti dzina ya Yesu, itanthauza kuti “Yahova ni Chipulumuso.”

• Mabukhu yoyambirira ya Ayuda yawonesa kuti Akhrisitu wa Chiyuda ambaphatisa basa dzina ya Mulungu. Bukhu inango ya malamulo ya Ayuda yomwe adamaliza kuinemba cha m’ma 300 EC, yochemerewa Tosefta, inena mawu aya pofotokoza va mabukhu ya Akhrisitu yomwe yambawotchewa pantsiku ya Satade na wanthu otsutsa Chikhrisitu: “Mabukhu ya wanthu olengeza ntontholo wabwino komasoti mabukhu ya wanthu yochemerewa minimu [wanthu anango aganiza kuti wanthu mwawa enze Akhrisitu wa Chiyuda] yambawotchewa na moto. Yambapsera pa malo yomwe yagumanikapo ndipo ambayasiya mpakana yanyeke pamwapo mwakuti mabukhu yose pabodzi na matsamba yose yotomola dzina ya Mulungu yambanyekera pabodzi.” Bukhu mweyi yomwe idaphata pomwe mawu ya Rabi Yosé wa ku Galileya, yemwe adakhalako cha kumayambiriro kwa magole 100 EC idati Rabi muyo adanena kuti peno ntsiku mwiyo ni Satadelini, “timbandochosako matsamba [ya malemba ya Chikhrisitu] yomwe yanadzina ya Mulungu ndipo yanango yambashokewa.”

• Wanthu anango odziwa bwino Baibolo adadawikiza kuti ni vobveka kunena kuti dzina ya Mulungu imbagumanika m’Malemba ya Chigiriki yomwe mawu yake yankuchokera m’Malemba ya Chiheberi. Ni vokomedza kuti pa ka msolo kakuti “Maletra yanayi yoimira dzina ya Mulungu mu Chipangano Chinyowani,” bukhu inango yotsumbudzulira mawu inena kuti: “Pali umboni woonesa kuti onemba mabukhu ya Chipangano Chinyowani ambanemba maletra yanayi yoimira dzina ya Mulungu yakuti, Yahweh, m’Malemba yose ya mu Chipangano Chinyowani yomwe mawu yake yankuchokera mu Chipangano Chakale.” (The Anchor Bible Dictionary). Ndipo munthu munango wodziwa bwino Baibolo dzina yake George Howard adati: “Ni vobveka kunena kuti onemba Chipangano Chinyowani ambachosalini maletra yanayi yoimira dzina ya Mulungu m’Malemba yomwe yankuchokera mu Chipangano Chakale. Tinkunena teno ndawa yakuti panthawe mwiyo maletra mwayo yenze yadakali kugumanika m’Mabaibolo Yachigiriki [ya Septuagint] yomwe Akhrisitu ambaphatisa basa.”

• Otsumbudzulira Baibolo odziwika bwino adaphatisa basa dzina ya Mulungu m’Malemba ya Chigiriki. Otsumbudzulira anango mwawa adachita vimwevi Baibolo ya dziko inyowani ikanati kubula. Mabaibolo yanango yomwe yankugumanika na dzina mweyi ni aya: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, ya Herman Heinfetter (1863); The Emphatic Diaglott, ya Benjamin Wilson (1864); The Epistles of Paul in Modern English, ya George Barker Stevens (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, ya W. G. Rutherford (1900); na The New Testament Letters, ya J.W.C. Wand, Bishop wa ku London (1946). Kuingizira pamwapa, kumayambiriro kwa magole ya m’ma 1900, Pablo Besson adatsumbudzulira Baibolo m’Chisipanishi. M’Baibolo mweyi muli dzina yakuti “Yahova” pa Luka 2:15 na pa Yuda 14, komasoti mawu ya mnyantsi malo pafupifupi 100 yowonesa kuti palemba mweyi pangaikhiwe pomwe dzina ya Mulungu. Koma ma Baibolo mwaya yakanati kutsumbudzuliriwa Malemba ya Chigiriki yomwe adayatsumbudzulira mu Chiheberi ndipo yambaphatisiwa basa kuyambira m’magole ya m’ma 1500 EC, yambakala na dzina ya Mulungu m’malo yazinji. Mu chiyankhulo cha Chidjeremani chokha, pafupifupi ma Baibolo 11 yosiyanasiyana adaphatisa basa dzina yakuti “Yahova” (panango mawu ya Chiheberi yakuti “Yahweh”) M’Malemba ya Chigiriki. Koma otsumbudzulira anango 4 ambaingizira dzina mweyi m’maparentezes akagumana dzina yakuti “Ambuya.” Mabaibolo yoposha 70 yotsumbudzuliriwa mu Chidjeremani adaphatisa basa dzina ya Mulungu m’mawu ya mnyantsi panango mawu yofotokozera.

  

• M’Mabaibolo ya viyankhulo voposha 100 mudagumanika dzina ya Mulungu m’Malemba ya Chigiriki. Mu viyankhulo vizinji va ku Afrika, America, Ásia, Europa, na Pacific-islands vidaphatisa basa dzina ya Mulungu m’Mabaibolo yawo. (Onani viyankhulo vinango pa tsamba 2190 na 2191.) Otsumbudzulira azinji adachita vimwevi pa vifukwa vomwe vatomolewa kale mu nkhani ino. Otsumbudzulira ma Baibolo anango ya Malemba ya Chigiriki yayamba kugumanika cha manjemanje ninge Baibolo ya Chirotumani (1999), yomwe idaphatisa basa dzina yakuti “Jihova” maulendo yokwana 51 m’ma vesi 48. Baibolo inango ya Chibataki (Chitoba) (1989) ya ku Indonesia, yomwe adaphatisa basa dzina yakuti “Jahowa” maulendo yokwana 110.

  

Ndipomwapa ni vowonekeratu kuti pali vifukwa vobveka vobwezeresera dzina ya Mulungu yakuti Yahova m’Malemba ya Chigiriki. Vimwevi ni vomwe otsumbudzulira Baibolo ya dziko inyowani adachita. Otsumbudzulira mwawo alemekeza maninge dzina ya Mulungu ndipo alibe kufuna kuchosa kalikose pa mawu yomwe yenze m’mipukutu yoyambirira.—Chivumbuluso 22:18, 19.