Mauretańska Hiszpania — niezwykła spuścizna

Od naszego korespondenta w Hiszpanii

HISZPANIA — kraj flamenco, mauretańskich zamków i dumnych caballeros — co roku gości ponad 40 milionów turystów. Przyjeżdżają z całej Europy i innych części świata nie tylko po to, by pławić się w słońcu na niezliczonych plażach Półwyspu Iberyjskiego, lecz także by chłonąć uroki tutejszej kultury.

Słuchając niepokojącego rytmu flamenco, podziwiając ogiery andaluzyjskie na miejscowych festynach bądź zachwycając się krajobrazem oglądanym z blanków mauretańskich twierdz, uważny turysta dostrzega pewną odmienność kultury hiszpańskiej. Wyczucie go nie myli. Zabytki i muzyka, którymi jest urzeczony, to niezwykłe dziedzictwo po Maurach.

Wyparci z Hiszpanii jakieś 500 lat temu, Maurowie zostawili po sobie trwałą spuściznę, wciąż widoczną w architekturze, muzyce, a nawet w świecie zwierząt. Ale kim właściwie byli? Jak doszło do tego, że wywarli na ten kraj tak wielki wpływ? I co się z nimi stało?

Skąd pochodzili Maurowie?

W VII i VIII wieku n.e. w krajach Bliskiego Wschodu i basenu Morza Śródziemnego dokonały się olbrzymie przemiany polityczne i religijne. W roku 632 umarł prorok Mahomet, a w ciągu następnych stu lat jego żarliwi wyznawcy stworzyli imperium muzułmańskie, rozciągające się od rzeki Indus na wschodzie po Pireneje na zachodzie. Do Hiszpanii wtargnęli w roku 711, po czym nastąpił stopniowy podbój tego kraju przez wojska złożone z Berberów, zamieszkujących północną Afrykę, oraz Arabów, którzy później utworzyli klasę panującą. Najeźdźców, bez względu na ich pochodzenie, nazywano ogólnie „Maurami”.a

To rozległe imperium mahometańskie, które pod względem obszaru dorównywało byłemu cesarstwu rzymskiemu, miało charakter zarówno polityczny, jak i religijny. Wyznawcy islamu zwykle nie narzucali pokonanym ludom swej religii, z czasem jednak pozyskali dla niej nie tylko pogan, ale i większość tak zwanych chrześcijan z Bliskiego Wschodu, północnej Afryki i z Hiszpanii.

Złoty wiek Kordoby

Hiszpania, zwana po arabsku al-Andalus (stąd słowo Andaluzja), początkowo podlegała władcy Damaszku. Uzyskała jednak niezależność, gdy w X wieku emir Kordoby obwołał się kalifem, a więc przywódcą państwa. Kalifat kordobański był wtedy u szczytu swej wspaniałości, a Kordoba, położona na południu Hiszpanii, stała się kwitnącą metropolią i centrum kultury islamskiej rywalizującym z Damaszkiem.

W X wieku Kordoba miała jakieś 500 000 mieszkańców i była prawdopodobnie najludniejszym miastem w Europie, jeśli nie liczyć Konstantynopola. Jako stolica muzułmańskiej Hiszpanii, czerpała ogromne dochody, głównie z rolnictwa, handlu i rzemiosła. Pod panowaniem dynastii Omajjadów dziedziny te znajdowały się w pełni rozwoju.

Tamtejszy uniwersytet był słynnym ośrodkiem naukowym, miasto zaś chlubiło się biblioteką publiczną, w której zgromadzono 400 000 tomów. W 27 szkołach uczono bezpłatnie dzieci z biednych rodzin, dzięki czemu większość chłopców i dziewcząt umiała czytać i pisać. Na dworach mauretańskich kształciła się młodzież szlachecka, przybywająca z północy, z chrześcijańskich państw feudalnych, a bogate francuskie damy sprowadzały swe najwytworniejsze stroje z Kordoby.

Napływ ogromnych bogactw odzwierciedlał się również w wyglądzie stolicy, którą pewna niemiecka mniszka nazwała wówczas „jaśniejącą ozdobą świata”. Ulice były brukowane i oświetlone. Miasto upiększały ogrody, kaskady i wymyślne sadzawki. Świeża woda dopływała obficie akweduktem, zaopatrującym też fontanny i łaźnie publiczne, których według muzułmańskiego kronikarza było aż 700. Wszędzie widniały okazałe pałace. Jeden z nich, Al-Zahra, położony niedaleko Kordoby, wznosiło 10 000 robotników przez 25 lat. Jego ruiny wciąż świadczą o dawnym przepychu.

W X wieku zakończono też budowę wielkiego meczetu w Kordobie. Stał się on dla muzułmańskich pielgrzymów ważnym miejscem kultu, gdyż jak niosła wieść, przechowywano tam ramię Mahometa. W pewnym źródle czytamy o tym miejscu: „Co do świętości ustępowało ono tylko Mekce, (...) pielgrzymka do Kordoby zwalniała wiernych od obowiązku odbycia podróży do Mekki”. Po dziś dzień turyści mogą tu podziwiać ozdobne łuki oraz imponujący las marmurowych kolumn, których jest około 850. Meczet ten zyskał miano „najpiękniejszej świątyni muzułmańskiej na świecie”.

Jednakże złoty wiek Kordoby szybko przeminął. Na początku XI stulecia wygasła dynastia Omajjadów i rozpoczął się okres skrytobójczych mordów, powstań i waśni rodowych. Dawny kalifat w Hiszpanii rozpadł się na 23 miasta-państwa, czyli tajfy, którymi w następnych wiekach stopniowo zawładnęły feudalne królestwa chrześcijańskie, leżące na północy. W 1492 roku została zdobyta Grenada, ostatnie królestwo Maurów, których wtedy ostatecznie wyparto z Półwyspu Iberyjskiego.

Ale kultura mauretańska nie zanikła. Jej wpływ wciąż widać nawet w języku hiszpańskim. Uczeni szacują, że 8 procent jego słownictwa zapożyczono z arabskiego. Turyści słyszą nieraz, jak Hiszpanie nieświadomie wzywają Allacha używając potocznego idiomu ojala, który wywodzi się od wa-sa Allah, czyli „oby Allach dał”.

Kraje islamu w roli pośrednika

Obecność Maurów w Hiszpanii miała trwałe znaczenie również dla reszty Europy. Zwłaszcza w okresie wcielania muzułmańskich państewek z południa przez chrześcijańskie królestwa z północy cywilizacja mauretańska stanowiła pomost między Wschodem a Zachodem, przyczyniając się do upowszechnienia kultury, nauki i techniki Orientu w całej Europie i poza nią. (Zobacz ramkę na s. 27).

Encyclopædia Britannica tak to wyjaśnia: „Doniosła rola kultury islamu polega na tym, że Arabowie przyswoili sobie naukowe i techniczne osiągnięcia hellenizmu i znacznie je rozwinęli, a Zachód przejął je od Maurów, którzy zamieszkiwali Hiszpanię.

„Kraje islamu pośredniczyły też w przekazywaniu niektórych wynalazków, dokonanych przez starożytne cywilizacje Azji południowej i wschodniej, zwłaszcza indyjską i chińską”.

Kultura mauretańska wywarła na zachodnią Europę znaczny wpływ, co wyraźnie widać w różnych słowach, występujących również w języku polskim. Z arabskiego pochodzą na przykład wyrazy: algebra, zero, alkohol, alkalia, lemoniada, cukier, alkowa, taryfa, magazyn, materac, sofa.

Uczeni muzułmańscy dosłownie potraktowali wskazówkę swojego proroka: „Szukaj mądrości, choćbyś miał ją znaleźć w Chinach”.

Toledańska szkoła tłumaczy

Początkowo cała ta wiedza była dostępna tylko w języku arabskim, nie znanym większości uczonych europejskich. Stosunkowo szybko jednak przełamano tę barierę. Decydujące znaczenie miało tu odzyskanie Toledo przez katolickiego króla Leonu, Alfonsa VI, który odebrał to miasto Maurom w roku 1085.

W następnym stuleciu powstała w Toledo szkoła tłumaczy i z czasem ogromną większość literatury arabskiej przełożono na łacinę, a później i na inne języki. Dzięki tym wysiłkom niektóre cenne dzieła, na przykład Kanon medycyny Awicenny, mogły przez setki lat służyć jako podstawowe podręczniki na wielu uniwersytetach europejskich.

Spuścizna po Maurach

W Hiszpanii do chwili obecnej widać spuściznę po Maurach. Ich osiągnięcia w dziedzinie architektury, nauki i techniki, przekazywane z pokolenia na pokolenie, wywierały wpływ na hiszpańskich budowniczych, rolników i uczonych. Motywy muzyki mauretańskiej odnajdujemy w dźwiękach flamenco. Przetrwało również mauretańskie rzemiosło, co dzisiejsi turyści bez trudu zauważą w niejednej pamiątce, która przyciąga ich wzrok. Nad okolicą zaś czuwają imponujące zamki — niemi świadkowie minionej chwały.

W zabytkach i muzyce współczesnej Hiszpanii na każdym kroku widać więc ślady świetności dawnej cywilizacji, która wprawdzie przeminęła, lecz pozostawiła temu krajowi i całemu światu niezwykłą spuściznę.

[Przypis]

[Ramka na stronie 27]

Cywilizacja arabska — pomost między Wschodem a Zachodem

Jedwab i papier. Kiedy Arabowie podbili część Azji Mniejszej, zastali tam produkcję jedwabiu, zapoczątkowaną na niewielką skalę w wyniku wcześniejszych kontaktów z Chinami. Umiejętność ta rozpowszechniła się w całym świecie arabskim, a w IX wieku prawdopodobnie dotarła do Hiszpanii — pierwszego kraju europejskiego, w którym wytwarzano jedwab.

Jeszcze ważniejsze było odkrycie tajników produkcji papieru. Według pewnego doniesienia Arabowie wzięli do niewoli Chińczyka, który pokazał im, jak wyrabiać papier ze szmat. Wytwarzany w Damaszku już od końca VIII wieku, materiał ten szybko zastąpił papirus, używany dotychczas w całym imperium muzułmańskim. Wkrótce papier zaczęto produkować w Hiszpanii, dzięki czemu w Kordobie i w innych miastach można było wydawać duże ilości książek.

Z Hiszpanii technologia wytwarzania papieru zawędrowała do innych krajów europejskich, gdzie w znacznej mierze przyczyniła się do skonstruowania prasy drukarskiej, co nastąpiło w XV wieku.

Inne wynalazki, takie jak wiatrak lub proch strzelniczy, również trafiły ze Wschodu do Europy za pośrednictwem Arabów.

Rolnictwo. Maurowie zbudowali wydajny system irygacyjny, wciąż jeszcze wykorzystywany w wielu rejonach Hiszpanii do nawadniania gajów pomarańczowych i cytrynowych, które jako pierwsi sadzili tam ogrodnicy arabscy. Prócz tego zaprowadzili uprawę ryżu, trzciny cukrowej, granatów, bawełny, bananów, pomarańcz, cytryn, daktyli i fig. Później osadnicy hiszpańscy i portugalscy zabrali wiele z tych roślin do Ameryki.

Powolnego wołu zastąpiono mułem, osłem i koniem. Po skrzyżowaniu koni północnoafrykańskich z iberyjskimi rumakami otrzymano wspaniałego andaluza, najstarszą znaną rasę hodowlaną.

Medycyna. Szpital w Kordobie był słynną szkołą medyczną, pierwszą tego typu w Europie, a jego lekarze cieszyli się sławą międzynarodową. Narzędzia chirurgiczne zadziwiająco przypominały używane obecnie. Z zapisków wynika, że stosowano środki znieczulające, między innymi wino i haszysz.

Wiele uwagi poświęcano przyrodolecznictwu i lekom ziołowym. W Kanonie medycyny Awicenny, podręczniku medycznym z XI wieku, znajdujemy następującą mądrą radę: „Doświadczenie uczy, że karmienie piersią odgrywa ważną rolę w zapobieganiu chorobom”.

Astronomia, geografia i matematyka. W XII wieku arabski podróżnik al-Idrisi, który studiował w Kordobie, opracował wybitne dzieło z zakresu geografii i astronomii, zwane „Księgą Rogera”. Przedstawiono tam podział znanego wówczas świata na strefy klimatyczne i zamieszczono 70 szczegółowych map, które określa się mianem „największego osiągnięcia średniowiecznej kartografii”. Jak większość uczonych arabskich al-Idrisi był przekonany, że ziemia jest kulista.

Inny Maur, mieszkaniec Toledo, sporządził tablice astronomiczne i wynalazł uniwersalne astrolabium, czyli przyrząd do wyznaczania szerokości geograficznej będący prototypem sekstansu. Wszystkie te zdobycze, łącznie z przejęciem od Arabów trójkątnego żagla, którego od dawna używali na swoich statkach, wydatnie się przyczyniły do powodzenia dalekich wypraw odkrywczych, podjętych w XV wieku.

Nasz system liczbowy wiele zawdzięcza arabskim matematykom, którzy już w VIII wieku posługiwali się znakami znanymi dziś jako cyfry arabskie, wraz z zerem i przecinkiem dziesiętnym. Było to znacznie wygodniejsze niż korzystanie z dotychczasowego zapisu rzymskiego, w którym liczby wyrażano za pomocą liter (I=1, V=5, X=10, L=50, C=100, M=1000). Porównaj na przykład liczbę MCMLXXXIX z jej zapisem w systemie arabskim — 1989!

[Ilustracja na stronie 23]

Dziedziniec Lwów w pałacu Alhambra w Grenadzie

[Ilustracja na stronie 24]

Kunsztowna ornamentacja mauretańska w pałacu Alhambra

[Ilustracje na stronie 25]

Bogato zdobione sklepienie meczetu w Kordobie (zwanego Mezquita)

Niektóre spośród przeszło 800 marmurowych kolumn meczetu w Kordobie