Hormony — cudowni posłańcy organizmu
PRZECHODZISZ na drugą stronę ulicy. Nagle ktoś krzyczy: „Uważaj!” Odwracasz głowę i widzisz ciężarówkę, która przejeżdża skrzyżowanie na czerwonym świetle i pędzi wprost na ciebie.
Twój organizm natychmiast przysposabia się do akcji ratunkowej. Mózg błyskawicznie przesyła alarmującą wiadomość do nadnerczy, by wydzieliły do krwiobiegu adrenalinę i noradrenalinę. Hormony te hamują dopływ krwi do narządów, których usługi nie są w momencie ucieczki bezzwłocznie potrzebne, a wzmagają zasilanie krwią mózgu, serca i mięśni.
Pod wpływem adrenaliny oraz noradrenaliny serce zaczyna bić szybciej i mocniej. Rozszerzają się oskrzela i przyśpiesza się oddech. Gwałtownie wzrasta poziom cukru we krwi, by dostarczyć ci jak najwięcej energii. Hormony w mgnieniu oka przygotowują twój organizm do wyczynów daleko przewyższających jego normalne możliwości.
Ciężarówka jest coraz bliżej, ziemia drży ci pod stopami. Nie ma chwili do stracenia! Wykonujesz olbrzymi skok i chronisz się na chodniku. Z trudem łapiesz oddech, serce ci wali, żołądek podszedł do gardła, ręce się trzęsą — ale żyjesz!
W takich sytuacjach hormony ratują nam życie. Ale ich rola na tym się nie kończy. Pomagają nam rosnąć i rozwinąć się w zdrowych mężczyzn i zdrowe kobiety. Umożliwiają aktywność płciową i rozmnażanie. Wspierają nas, gdy jest nam zimno albo gorąco, gdy jesteśmy głodni albo spragnieni, gdy krwawimy albo chorujemy. I działają przez 24 godziny na dobę!
Ale jak jest zorganizowana praca hormonów w organizmie? Aby to lepiej zrozumieć, rozważmy, czym one są i jak funkcjonują.
Wymiana informacji w organizmie
Hormony to substancje chemiczne produkowane w gruczołach dokrewnych. Słowo „dokrewny” trafnie opisuje te narządy, gdyż wytwarzane przez nie hormony trafiają bezpośrednio do krwiobiegu. Razem z krwią tłoczoną przez serce śpieszą do rozmaitych miejsc w całym organizmie, by tam wykonywać swe zadania.
Warunkiem właściwego działania hormonów jest dobra łączność pomiędzy różnymi częściami naszego ciała. Każdy z nas posiada złożone systemy komunikacji, które przekazują informacje niezbędne do utrzymania nas przy życiu i do sprawnego funkcjonowania organizmu — układ hormonalny oraz układ nerwowy.
Współpracę tych dwóch układów można zilustrować na przykładzie Wenecji, która słynie ze swej sieci kanałów. Mieszkańcy tego miasta przekazują wiadomości z jednej dzielnicy do drugiej za pomocą telefonów. Podobnie nasz organizm przesyła informacje za pośrednictwem układu nerwowego — błyskawicznie działającej sieci przekaźnikowej, która przewodzi sygnały elektrochemiczne. I jak łącza telefoniczne, tak włókna nerwowe przenoszą informacje dosłownie w ułamku sekundy.
Oczywiście wiadomość można też przekazać gondolą — długą łodzią, która krąży po labiryncie weneckich kanałów. A w organizmie krążą we krwi lub innych płynach ustrojowych posłańcy chemiczni — hormony.
Jeżeli krwiobieg przyrównamy do kanałów weneckich, to hormony przypominają flotylle gondoli przenoszących informacje tam i z powrotem od wielu nadawców do wielu odbiorców. Docierają do odległych mięśni, narządów lub gruczołów. Kiedy już się dostaną do miejsca przeznaczenia, uruchamiają łańcuch skomplikowanych reakcji chemicznych, dzięki któremu wypełniają swe zadania.
Ale jak jest kierowana i koordynowana ich działalność? Chcąc znaleźć odpowiedź na to pytanie, musimy przyjrzeć się centrum dowodzenia układu hormonalnego i zobaczyć, co się tam dzieje.
Przysadka — kierownik gruczołów
Nadzór nad układem hormonalnym sprawuje przysadka — mały, czerwonawo-szary narząd, który leży w jamie kostnej, znajdującej się w głębi czaszki, tuż powyżej nosa, i jest połączony z mózgiem cieniutkim lejkiem.
Przysadka nie wygląda imponująco. Ma rozmiary ziarnka grochu i waży zaledwie 0,6 grama. Chociaż jest niewielka, to spoczywają na niej ogromne obowiązki. Nazywa się ją kierownikiem gruczołów, niejako dyrygentem hormonalnej orkiestry. Pełni jakby rolę dyrektora, w którego biurze stale panuje ruch i który zbiera informacje z licznych działów i rozsyła do nich polecenia.
Część zadań przysadka przydziela innym gruczołom. Na przykład przesyła za pośrednictwem krwi informację hormonalną nakazującą tarczycy produkcję i wydzielanie trzech innych hormonów, które kontrolują metabolizm, ciepłotę ciała i stan kości. Przysadka pobudza też gruczoły płciowe do wyzwalania hormonów powodujących zmiany fizyczne w okresie dojrzewania. Ten kierownik gruczołów może również polecić nadnerczom, by wytworzyły hormony odpowiedzialne za ciśnienie krwi i równowagę soli mineralnych w ustroju.
Czasami jednak przysadka sama kieruje przebiegiem spraw, wysyłając informacje hormonalne, które wpływają na wzrost naszych kości i mięśni. Decydują nawet o tym, jaki osiągniemy wzrost.
Poza tym przysadka odgrywa ogromną rolę przy wydawaniu na świat dzieci. Pomaga rodzącej, wydzielając oksytocynę — hormon pobudzający macicę do skurczów. Kiedy główka dziecka wsuwa się do kanału rodnego, mózg domaga się od przysadki dodatkowej ilości oksytocyny, by ułatwić końcową fazę porodu. Prócz tego hormony przysadki już od dłuższego czasu stymulowały piersi matki do wytwarzania mleka. Kiedy dziecko się rodzi, jest ona przygotowana do karmienia.
Szef kierownika gruczołów
Chociaż przysadka nadzoruje inne gruczoły, sama również ma szefa. Jest nim podwzgórze — skupisko komórek nerwowych, nie większe od koniuszka kciuka. Leży ono na podstawie mózgu i jest połączone z przysadką. Jego rola nie ogranicza się do kierowania układem hormonalnym, ale polega też na koordynowaniu pracy autonomicznego układu nerwowego.
Do zadań podwzgórza należy kontrolowanie składu i temperatury krwi. Przepływa jej przez nie znacznie więcej niż przez jakikolwiek inny obszar mózgu. Przed kąpielą wkładasz do wanny palec, żeby sprawdzić temperaturę wody. Podobnie podwzgórze bada krew za pomocą pomarszczonych wypustek stanowiących receptory. Jeżeli temperatura jest zbyt niska, to za pośrednictwem przysadki i tarczycy wysyła zapotrzebowanie na większą ilość tyroksyny, hormonu, który przyśpiesza metabolizm, wskutek czego krew się ogrzewa.
Ponieważ podwzgórze wykonuje swą pracę samoczynnie, zwykle nie jesteśmy świadomi jego działania, chociaż dzień w dzień wywiera wpływ na nasze życie. Czy odczuwasz głód? Podwzgórze wykryło niedobór glukozy we krwi, więc każe ci jeść. A może chce ci się pić? Podwzgórze oceniło, że masz we krwi nieco za duże stężenie soli, toteż radzi: „Wypij trochę wody”.
Podwzgórze reguluje również poziom wapnia we krwi. Pierwiastek ten warunkuje właściwe funkcjonowanie mózgu, mięśni i nerwów. Kiedy jest go za mało, podwzgórze pobiera go z kości niczym pieniądze z banku. Jak to robi? Najpierw wysyła informację hormonalną do przysadki. Ta z kolei wydaje rozkaz przytarczycom, leżącym w okolicach szyi. A przytarczyce wydzielają parathormon, który wędruje do kości z prośbą o wapń dla krwi. Gdy podwzgórze się zorientuje, że poziom wapnia wrócił do normy, przestaje się go domagać.
A co się dzieje, gdy podwzgórze stwierdza, iż we krwi jest za dużo wapnia? Znowu kieruje do „banku kostnego” posłańców, którzy tym razem zamiast wypłaty dokonują wpłaty. Wygląda to następująco: Podwzgórze wysyła wiadomość do przysadki — głównego wykonawcy jego rozkazów — a ta wydaje polecenie tarczycy. Z kolei tarczyca wydziela hormon zwany kalcytoniną, zajmujący się przenoszeniem nadmiaru wapnia z krwi do kości.
Konstrukcja świadcząca o inteligencji
Jakże mistrzowsko jest to zorganizowane! Podwzgórze kieruje działaniem przysadki, przysadka steruje gruczołami, a te regulują czynności całego ustroju. I wszystko to wykonuje ponad 30 hormonów, które bezszelestnie przemierzają organizm, troszcząc się o nasze najważniejsze potrzeby fizyczne. Jednakże pomimo całej złożoności tych procesów układ hormonalny działa zdumiewająco sprawnie.
Biblia mówi, że „Bóg umieścił członki w ciele, każdy z nich tak, jak chciał”. Całkiem słusznie psalmista rzekł do Boga: „Będę Cię opiewał, gdyż uczyniony jestem cudownie, w sposób napawający bojaźnią. Cudowne są Twoje dzieła, o czym bardzo dobrze wie dusza moja” (1 Koryntian 12:18, Bw; Psalm 139:14).
[Ramka i ilustracje na stronach 18, 19]
GRUCZOŁY DOKREWNE WYDZIELAJĄ DO KRWI HORMONY
HORMONY WĘDRUJĄ DO RÓŻNYCH NARZĄDÓW, WYKONUJĄC ROZMAITE ZADANIA
Szyszynka
Ten mały gruczoł, położony na podstawie mózgu, wydziela melatoninę, która najprawdopodobniej wpływa na bezsenność i na rozmaite biorytmy organizmu. Funkcje melatoniny nie są jeszcze dokładnie znane.
Gonady, czyli gruczoły płciowe
W obręczy miednicznej (u kobiet) po obu stronach macicy leżą dwa jajniki. Wydzielają one estrogeny i progesteron. Hormony te regulują cykl miesiączkowy i wpływają na rozwój cech płciowych charakterystycznych dla dorosłej kobiety.
Jądra (u mężczyzn), umiejscowione w mosznie, produkują hormony odpowiedzialne za powstanie w wieku dojrzewania cech płciowych właściwych dorosłemu mężczyźnie oraz stymulujące wytwarzanie spermy.
Przysadka
Ten narząd wielkości grochu jest połączony z mózgiem za pomocą cienkiego lejka i leży w głębi czaszki, tuż powyżej nosa. Spełnia kierowniczą rolę w stosunku do innych gruczołów, wysyłając informacje chemiczne zarówno do tarczycy, nadnerczy, gruczołów płciowych, jak i do innych gruczołów produkujących hormony. Przysadka ma decydujący wpływ na wzrost człowieka oraz oddziałuje na rozwój kości i mięśni. Pobudza też piersi karmiącej matki do wytwarzania mleka.
Tarczyca i przytarczyce
Gruczoły te znajdują się w obrębie szyi. Hormony gruczołu przytarczowego dbają o zdrowie kości, regulując poziom wapnia. Tarczyca produkuje inne hormony, kontrolujące tempo przemiany tlenu i pokarmu w energię.
Nadnercza
Dwa nadnercza, leżące nad nerkami, wytwarzają adrenalinę i noradrenalinę, które w krytycznej sytuacji przysposabiają organizm do walki lub ucieczki. Inne wydzielane tutaj hormony wpływają na metabolizm cukrów i białek, kierują gospodarką wodną nerek, a w razie niedoboru żywności uruchamiają nagromadzone w organizmie zapasy pokarmu.
Trzustka
Gruczoł ten, położony za żołądkiem, wydziela glukagon oraz insulinę, które regulują poziom cukru we krwi.
[Ilustracje]
[Patrz publikacja]
Szyszynka
Przysadka
Tarczyca
Nadnercza
Trzustka
Jądra
[Ilustracja]
Macica
Jajniki