PRZEKŁADY BIBLII

Dzięki pracy tłumaczy Słowo Boże zostało udostępnione miliardom ludzi nieznających języków oryginału — hebrajskiego, aramejskiego i greckiego. Pierwsze przekłady sporządzano odręcznie w postaci manuskryptów. Od czasu wynalezienia prasy drukarskiej pojawiło się wiele rozmaitych tłumaczeń, publikowanych na ogół w dużym nakładzie. Niektórych dokonano bezpośrednio z tekstu hebrajskiego i greckiego, inne zaś oparto na wcześniejszych przekładach Biblii (TABELA, t. 1, s. 321).

Całość lub część Pisma Świętego przełożono już na przeszło 2000 języków. Oznacza to, że przynajmniej do fragmentów tej Księgi ma dostęp z górą 90 procent mieszkańców ziemi. Zapoznanie się z historią tłumaczenia Biblii rozbudza wdzięczność wobec Jehowy Boga za cudowny sposób, w jaki zachował swe Słowo dla pożytku milionów członków rodziny ludzkiej.

Najstarsze przekłady Pism Hebrajskich. Do naszych czasów zachowało się ok. 6000 starożytnych manuskryptów Pism Hebrajskich lub ich fragmentów, sporządzonych po hebrajsku (z wyjątkiem nielicznych urywków spisanych po aramejsku). Znanych jest także wiele rękopisów starych przekładów na różne języki. Niektóre to w istocie tłumaczenia jeszcze wcześniejszych przekładów z hebrajskiego — jak choćby starołacińskie tłumaczenie Pism Hebrajskich dokonane z Septuaginty, będącej przekładem na język grecki. Jednakże istnieją też dawne tłumaczenia Pism Hebrajskich (grecka Septuaginta, aramejskie targumy, syryjska Peszitta i łacińska Wulgata) oparte bezpośrednio na tekście hebrajskim, a nie na jakimś przekładzie.

Pięcioksiąg samarytański. Kiedy w r. 740 p.n.e. Asyryjczycy wysiedlili większość mieszkańców Samarii, czyli dziesięcioplemiennego królestwa Izraela, sprowadzili na ich miejsce pogan z innych zakątków swego imperium (2Kl 17:22-33). Z czasem przybysze wymieszali się z ludnością pozostałą w Samarii, a ich potomków zaczęto nazywać Samarytanami. Uznawali oni pierwsze pięć ksiąg Pism Hebrajskich i ok. IV w. p.n.e. opracowali własny Pięcioksiąg. Właściwie nie był to przekład, lecz transliteracja tekstu hebrajskiego na alfabet samarytański, w którą wpleciono samarytańskie idiomy. Tylko nieliczne z zachowanych manuskryptów Pięcioksięgu samarytańskiego pochodzą sprzed XIII w. n.e. Doliczono się ok. 6000 różnic między nim a tekstem hebrajskim, ale ogromna większość jest całkowicie nieistotna. Jedna z ciekawszych różnic dotyczy fragmentu z Wyjścia 12:40, który pokrywa się z Septuagintą.

Targumy. Targumy to parafrazy i swobodne przekłady Pism Hebrajskich na język aramejski. Choć fragmenty wczesnych targumów niektórych ksiąg znalazły się wśród Zwojów znad Morza Martwego, to zbiór żydowskich targumów w znanej dziś postaci powstał prawdopodobnie nie wcześniej niż w V w. n.e. Wśród najważniejszych można wymienić dość dosłowny Targum Onkelosa, przekład Pięcioksięgu. Inny, mniej dosłowny, to targum Proroków, zwany Targumem Jonatana. Po dziś dzień zachowały się targumy większości ksiąg Pism Hebrajskich, poza księgami: Ezdrasza, Nehemiasza i Daniela.

Grecka „Septuaginta”. Greckojęzyczni Żydzi oraz chrześcijanie w Egipcie i innych krajach korzystali z greckiego przekładu zwanego Septuagintą (oznaczanego często symbolem LXX). Prace nad nim rozpoczęto podobno w Egipcie za panowania Ptolemeusza II Filadelfosa (285-246 p.n.e.), kiedy to — jak głosi tradycja — 72 uczonych żydowskich przełożyło na grekę Pięcioksiąg. Później z jakichś powodów zaczęto mówić o 70 tłumaczach, a ów przekład Pięcioksięgu nazwano Septuagintą, co znaczy „siedemdziesiąt”. Następnie powstawały przekłady kolejnych ksiąg (których tłumacze posługiwali się różnym stylem: od dość dosłownego po raczej swobodny), aż wreszcie w II w. p.n.e., być może jeszcze przed r. 150, gotowe było kompletne tłumaczenie Pism Hebrajskich. Odtąd Septuagintą zaczęto nazywać całe dzieło. To właśnie z niego często cytowali pisarze Chrześcijańskich Pism Greckich. Księgi apokryficzne dodano do Septuaginty najwyraźniej już po jej skompletowaniu (zob. APOKRYFY).

Do najstarszych rękopisów Septuaginty należy papirus 957, czyli papirus Rylands 458, przechowywany w Bibliotece Johna Rylandsa w Manchesterze. Pochodzi z II w. p.n.e. i zawiera fragmenty Księgi Powtórzonego Prawa (23:24 do 24:3; 25:1-3; 26:12, 17-19; 28:31-33). Z I w. p.n.e. pochodzi inny manuskrypt — papirus Fuad 266 (własność Egipskiego Towarzystwa Papirologicznego w Kairze), który obejmuje fragmenty drugiej połowy Księgi Powtórzonego Prawa według Septuaginty. W różnych miejscach tekstu greckiego zapisano hebrajskim pismem kwadratowym tetragram imienia Bożego (JHWH) (zob. ILUSTRACJA, t. 1, s. 326; JEHOWA).

Istnieją zatem liczne rękopisy Septuaginty — od fragmentarycznych po niemal kompletne. Należą do nich trzy słynne kodeksy majuskułowe spisane na welinie: watykański i synajski (oba z IV w. n.e.) oraz aleksandryjski (z V w. n.e.). Kodeks watykański zawiera prawie cały tekst Septuaginty, część Kodeksu synajskiego zaginęła, w Kodeksie aleksandryjskim zaś brakuje tylko fragmentów Księgi Rodzaju, 1 Samuela oraz Psalmów.

Późniejsze przekłady greckie. W II w. n.e. nowego, bardzo dosłownego przekładu Pism Hebrajskich na grekę dokonał Akwila, żydowski prozelita z Pontu. Jego dzieło zaginęło — znamy tylko fragmenty przytoczone przez pisarzy wczesnochrześcijańskich. Kolejne tłumaczenie sporządził w tym samym wieku Teodocjon. Zapewne była to rewizja Septuaginty lub innego greckiego przekładu Pism Hebrajskich, choć tłumacz sięgał do oryginału hebrajskiego. Nie istnieje żadna kompletna kopia tłumaczenia Teodocjona. Podobnie jest z greckim przekładem Pism Hebrajskich opracowanym przez Symmacha. Powstał przypuszczalnie ok. r. 200, a jego autorowi zależało nie tyle na dosłowności, ile na poprawnym oddaniu sensu.

Około r. 245 znany uczony aleksandryjski Orygenes ukończył gigantyczne dzieło polegające na zestawieniu kilku wersji tekstu Pism Hebrajskich, które stało się znane jako Heksapla („[Biblia] sześciokształtna”). Do naszych czasów przetrwało tylko we fragmentach. W sześciu odpowiadających sobie kolumnach Orygenes zamieścił: 1) spółgłoskowy tekst hebrajski, 2) grecką transliterację tekstu hebrajskiego, 3) grecki przekład Akwili, 4) greckie tłumaczenie Symmacha, 5) własną rewizję Septuaginty, wierniej oddającą tekst hebrajski, oraz 6) greckie tłumaczenie Teodocjona. Do Psalmów dołączył anonimowe przekłady, które nazwał Quinta, Sexta i Septima. Quinta i Sexta pojawiły się też w innych księgach.

Chrześcijańskie Pisma Greckie. Począwszy od II w., powstawały przekłady Chrześcijańskich Pism Greckich na język syryjski, będący odmianą aramejskiego. Na szczególną uwagę zasługuje Diatessaron — zestawienie tekstów wszystkich Ewangelii (tzw. harmonia ewangeliczna) dokonane przez Tacjana w II w. Możliwe, że pierwotnie sporządził on swe dzieło w Rzymie po grecku, a później w Syrii sam przełożył je na syryjski. Do naszych czasów dotrwało w przekładzie na arabski; znany jest też mały grecki fragment welinowy z III w. oraz pochodzące z IV w. ormiańskie tłumaczenie komentarza do Diatessaronu, gdzie przytoczono obszerne cytaty z tego dzieła.

Inny starosyryjski przekład Ewangelii zachował się tylko w niekompletnych rękopisach: Curetona (syrokuretoński) i synajskim (syrosynajski). Choć sporządzono je prawdopodobnie w V w., przypuszczalnie zawierają jeszcze starszy tekst syryjski. Pierwotne tłumaczenie z greckiego mogło powstać ok. 200 r. Być może istniały też starosyryjskie wersje innych ksiąg Chrześcijańskich Pism Greckich, ale dziś nie dysponujemy żadnymi ich odpisami. Większość ksiąg Pism Chrześcijańskich (poza 2 Piotra, 2 i 3 Jana, Judy i Objawieniem) zawiera Peszitta — tłumaczenie syryjskie z V w. Około r. 508 Filoksen, biskup Mabbug (Hierapolis), zlecił Polikarpowi dokonanie rewizji Pism Chrześcijańskich z Peszitty; wówczas to po raz pierwszy w przekładzie na język syryjski znalazły się listy: 2 Piotra, 2 i 3 Jana, Judy oraz Księga Objawienia.

Już pod koniec II w. Chrześcijańskie Pisma Greckie przetłumaczono na łacinę. Mniej więcej w połowie III w. były też dostępne w języku egipskim.

Starożytne przekłady całej Biblii. Od V w. wyznawcy chrześcijaństwa mówiący po syryjsku powszechnie posługiwali się Peszittą (syryjskie słowo peszitta znaczy „prosty” lub „powszechny”). Pisma Hebrajskie przetłumaczono w zasadzie z języka oryginału przypuszczalnie w II lub III w., ale późniejsza rewizja obejmowała porównanie z Septuagintą. Istnieje wiele rękopisów Peszitty, z których najcenniejszy jest kodeks z VI bądź VII w. przechowywany w Bibliotece Ambrozjańskiej w Mediolanie. Jeden z odpisów Peszitty (Pięcioksiąg bez Księgi Kapłańskiej) opatrzono datą, której odpowiada r. 464, co oznacza, że jest to najstarszy datowany manuskrypt biblijny.

Przekłady starołacińskie. Zaczęły się pojawiać przypuszczalnie w drugiej połowie II w. Jak się wydaje, najpóźniej w r. 250 cała Biblia łacińska była w użyciu w Kartaginie w Afryce Północnej. Pisma Hebrajskie przetłumaczono na starołaciński z Septuaginty (jeszcze przed rewizją Orygenesa), ale przekładu Pism Chrześcijańskich dokonano z oryginału greckiego. Mogło istnieć kilka wersji Biblii starołacińskiej lub przynajmniej pracowali nad nią różni tłumacze. Uczeni na ogół mówią o dwóch podstawowych rodzinach tekstu starołacińskiego: afrykańskiej i europejskiej. Znanych jest przeszło 50 rękopisów (lub ich fragmentów) Nowego Testamentu.

Łacińska „Wulgata”. Wulgata to łaciński przekład całego Pisma Świętego dokonany przez Hieronima ze Strydonu, najwybitniejszego biblistę owych czasów. Najpierw przystąpił on do rewizji starołacińskiej wersji Pism Chrześcijańskich na podstawie tekstu greckiego — rozpoczął od Ewangelii, które opublikował w r. 383. Mniej więcej w latach 384-390 dokonał dwukrotnej rewizji Psalmów starołacińskich, opierając się na greckiej Septuagincie: pierwsza wersja przyjęła się najpierw w Rzymie, druga w Galii, toteż stały się znane jako Psałterz rzymski oraz Psałterz gallikański. Z kolei Psałterz hebrajski Hieronim przełożył z języka oryginału. Trudno powiedzieć, kiedy ukończył poprawianie starołacińskiego tekstu Pism Chrześcijańskich. Przystąpił także do rewizji Pism Hebrajskich, ale najwyraźniej nie doprowadził jej do końca — dał pierwszeństwo tłumaczeniu bezpośrednio z języka hebrajskiego (choć sięgał także do przekładów greckich). Nad przekładem hebrajskiej części Biblii pracował od ok. 390 do 405 r.

Przekład Hieronima początkowo spotkał się z nieżyczliwym przyjęciem i dopiero z czasem zyskał duże uznanie. Kiedy później upowszechnił się w zach. Europie, zaczęto go nazywać Wulgatą, czyli wersją ogólnie przyjętą (łac. vulgatus: „ogólnie znany; rozpowszechniony”). Tłumaczenie Hieronima było później rewidowane, a wydanie z r. 1592 Kościół katolicki uznał za tekst oficjalny. Obecnie znamy tysiące rękopisów Wulgaty.

Inne dawne przekłady. W miarę rozkrzewiania się chrystianizmu potrzebne stały się inne tłumaczenia. Najpóźniej w III w. dokonano pierwszego przekładu Chrześcijańskich Pism Greckich dla Koptów, rodowitych mieszkańców Egiptu. Posługiwali się oni wieloma dialektami, toteż z czasem powstały różne przekłady koptyjskie. Do najważniejszych należą: saidzki, inaczej tebański (z Górnego Egiptu, czyli pd. części kraju), oraz bohairski (z Dolnego Egiptu, leżącego na pn.). Zawierały one zarówno Pisma Hebrajskie, jak i Chrześcijańskie Pisma Greckie, a powstały prawdopodobnie w III i IV w.

Z IV w. pochodzi przekład na język Gotów, którzy wówczas zajmowali Mezję (dzisiejsza Serbia i Bułgaria). Brakuje w nim ksiąg Samuela i Królów, tłumacz bowiem, biskup Wulfila (Ulfilas), sądził podobno, że niebezpieczne byłoby udostępnienie Gotom ksiąg, które mówią o wojnach i wypowiadają się przeciw bałwochwalstwu.

W V w. powstał przekład ormiański, opracowany przypuszczalnie na podstawie tekstów greckich i syryjskich. U schyłku VI w. ukończono tłumaczenie Biblii na język gruziński, oparte na wersji ormiańskiej i syryjskiej, choć zdradzające też wpływ tekstu greckiego. Prawdopodobnie z IV lub V w. pochodzi przekład etiopski, używany przez Abisyńczyków. Istnieje również szereg arabskich wersji Pisma Świętego. Tłumaczenia fragmentów Biblii na ten język mogły się pojawić już w VII w., ale najwcześniejsza wzmianka pisemna dotyczy przekładu dokonanego w Hiszpanii w r. 724. W IX w. powstał przekład starosłowiański, przypisywany dwom braciom — Cyrylowi i Metodemu.