Dalili po 1100 srebrników (jeśli chodziło o sykle, miały w sumie wartość 2422 dolarów) za zdobycie informacji, w czym tkwi jego wielka moc. Dalila się zgodziła i zaczęła wypytywać Samsona, jak można by go pozbawić siły. Za każdym razem wyjawiała jego odpowiedź Filistynom i ukrywała w domu wojowników, gotowych go schwytać, gdy tylko osłabnie. Choć została trzykrotnie wprowadzona w błąd, nie dawała za wygraną i „przez cały czas wywierała na niego nacisk swymi słowami i mu się naprzykrzała, [tak iż] jego dusza zniecierpliwiła się aż na śmierć”. Wtedy wyznał jej, że jest nazirejczykiem i że ‛brzytwa nigdy nie przeszła po jego głowie’. Zorientowawszy się, iż tym razem powiedział prawdę, wezwała filistyńskich władców sojuszniczych, by przynieśli pieniądze. Kiedy Samson spał na jej kolanach, sługa ściął mu siedem warkoczy. Po przebudzeniu się Samson stwierdził, że opuściła go moc pochodząca od Boga. Zaczajeni Filistyni pochwycili go, oślepili i wtrącili do więzienia (Sdz 16:4-21). Biblia nie wspomina więcej o Dalili.

Pismo Święte nie mówi, że Dalila współżyła z Samsonem ani że była nierządnicą. Nie należy jej też utożsamiać z nierządnicą z Sędziów 16:1, 2, gdyż tamta kobieta mieszkała w Gazie, a Dalila w dolinie Sorek. Poza tym Dalila prawdopodobnie była Izraelitką, a nie Filistynką, ponieważ władcy sojuszniczy nie odwoływali się do jej uczuć patriotycznych, lecz postanowili przekupić ją ogromną sumą pieniędzy (Sdz 16:5).

Górzysta kraina na Półwyspie Bałkańskim na wsch. wybrzeżu Morza Adriatyckiego. Po 9 r. n.e. uznawana za leżącą bardziej na pd. z dwóch części rzymskiej prowincji Iliria, choć określenia Dalmacja najwyraźniej często używano zamiennie jako nazwy całej prowincji. Towarzysz Pawła Tytus wyruszył do Dalmacji jakiś czas przed śmiercią apostoła, która prawdopodobnie nastąpiła w 65 r. n.e. (2Tm 4:6-10). Informacja o podróży Tytusa znajduje się w tym samym wersecie, co wzmianka o Demasie, który „opuścił” Pawła. Chociaż nie wiadomo, w jakim celu Tytus udał się do Dalmacji, wydaje się, że Paweł nie miał nic przeciwko temu. Ponieważ jakieś dziewięć lat wcześniej, pod koniec swej trzeciej podróży misjonarskiej, dotarł na pn. aż w okolice Ilirii (Rz 15:19), niektórzy uczeni uważają, że potem wysłał w tamte strony Tytusa, aby zajął się sprawami zborów i prowadził działalność misjonarską. W takim razie zadanie Tytusa przypominałoby to, czym zajmował się na Krecie (Tyt 1:5). W liście do Tytusa Paweł prosił go, by opuścił Kretę (Tyt 3:12), i wydaje się, że Tytus towarzyszył apostołowi aż do wyjazdu do Dalmacji.

Miejsce, dokąd Jezus wraz z uczniami odpłynął łodzią po cudownym nakarmieniu 4000 mężczyzn nad Morzem Galilejskim (Mk 8:1-10). Istnieją różne teorie co do jego lokalizacji, ale ponieważ nazwa ta nie pojawia się w żadnym innym tekście biblijnym ani pozabiblijnym, jego dokładne położenie jest nieznane. Część uczonych uważa, że biblijny przepisywacz zniekształcił nazwę, gdyż w równoległym sprawozdaniu z Mateusza 15:29-39 pojawia się słowo „Magadan” i w niektórych starożytnych manuskryptach również w Ewangelii według Marka zamiast nazwy „Dalmanuta” występuje określenie „Magadan” lub „Magdala”. Jednakże najlepsze manuskrypty greckie zawierają w tym miejscu słowo „Dalmanuta”, dlatego wydaje się, że należy je zachować, zamiast uznać za pomyłkę. Być może była to inna nazwa Magadanu albo nazwa jakiegoś miejsca w pobliżu i choć była mało znana lub używana, została utrwalona w Ewangelii według Marka.

Zobacz KRÓLOWA.

Niewiasta, która słyszała mowę obrończą Pawła na Areopagu (Wzgórzu Aresa) w Atenach i została chrześcijanką (Dz 17:33, 34). Przypuszczalnie nie była Greczynką, gdyż ateńskie kobiety nie uczestniczyły w życiu publicznym. Mogła jednak mieć dość wysoką pozycję społeczną, skoro jako jedyną kobietę wymieniono ją imiennie. Okoliczność, że występuje obok Dionizego, nie stanowi wystarczającej podstawy do wnioskowania, iż była jego żoną.

(„[z; należący do] Damaszku”).

Mieszkańcy Damaszku (2Ko 11:32). Określenie użyte przez Pawła, gdy po jakichś 20 latach opisywał swą ucieczkę z miasta; relacja o tym zdarzeniu znajduje się w Dziejach 9:23-25.

Ważne miasto syryjskie o starożytnej historii. Damaszek (obecnie nazywany Asz-Szam lub Dimaszk) leży u stóp gór Antyliban, na zach. skraju Pustyni Syryjskiej (PnP 7:4). Na pd. zach. od miasta wznosi się ośnieżony szczyt góry Hermon (2814 m), stanowiący pd. kraniec pasma Antylibanu.

Stoki górskie ciągnące się na zach. od Damaszku są dość jałowe, ale z przecinającego je wąwozu wartko wylewają się na równinę, na której leży miasto, chłodne wody rzeki Barada (Abana z 2Kl 5:12). Dzięki skierowaniu ich do kanałów irygacyjnych powstała urodzajna oaza, szeroka na 16 km i długa na 48 km. Obfitujący w wodę Damaszek był w starożytności punktem węzłowym na szlakach wojskowych i handlowych łączących wsch. część basenu Morza Śródziemnego z Mezopotamią i dalszymi rejonami Azji. Przez Damaszek zmuszone były ciągnąć karawany zmierzające nad wybrzeże śródziemnomorskie (lub stamtąd wracające), dla których naturalną przeszkodę stanowiły góry Liban i Antyliban.

Na pn. zach. od miasta góry Antyliban przecina przełęcz, która od najdawniejszych czasów łączyła Damaszek z ważną drogą wiodącą przez Celesyrię (dolina Bekaa) na pd. do Chacoru, następnie po zach. stronie Morza Galilejskiego przez równinę Megiddo do wybrzeża, a potem dalej na pd. poprzez Filisteę aż do Egiptu. Po wsch. stronie Antylibanu ciągnie się na pd. droga do Chacoru, a na pn. do Chamatu, Aleppo i Karkemisz. Inny ważny trakt, zwany Drogą Królewską (por. Lb 21:22), prowadził z Damaszku na pd. skrajem płaskowyżu po wsch. stronie Jordanu do Morza Czerwonego i na Półwysep Arabski. Właśnie tymi trasami maszerowały wojska egipskie, asyryjskie, babilońskie i perskie. Karawany zdążające do Mezopotamii mogły obrać jeszcze inny szlak — na wsch. do Tadmoru, a stamtąd nad Eufrat.

Damaszek leży na równinnym płaskowyżu na wysokości ok. 700 m n.p.m. i ma przyjemny klimat, gdyż przeciętne temperatury wahają się od 7°C w zimie do 29°C w lecie. Na niezwykle urodzajnej glebie znakomicie udają się uprawy oliwek, fig, moreli oraz zbóż. Niemniej swój dobrobyt zawdzięczało miasto głównie położeniu u zbiegu szlaków handlowych oraz temu, że dla plemion koczowniczych było naturalnym ośrodkiem wymiany towarów. W proroctwie Ezechiela Damaszek został nazwany „kupcem” Tyru, za którego towary najwyraźniej płacił winem z sąsiedniego miasta Chelbon oraz czerwonawoszarą wełną (Eze 27:18). Ben-Hadad II zaproponował Achabowi, by wyznaczył sobie w Damaszku „ulice” — najprawdopodobniej chodziło o założenie bazarów bądź targowisk, na których mógłby prowadzić handel w stolicy Syrii (1Kl 20:34).

Historia. Niewiele wiadomo o początkach Damaszku. Według tradycji żydowskiej, reprezentowanej przez Józefa Flawiusza (Dawne dzieje Izraela, I, VI, 4), owo miasto założył Uz (Uc), syn Arama i wnuk Sema, choć istnieją podstawy do przypuszczeń, iż jego potomkowie osiedlili się bardziej na pd. (Rdz 10:21-23; zob. UC 4). Przez Damaszek lub jego okolice najprawdopodobniej wiodła trasa wędrówki bezdzietnego jeszcze Abrahama do Ziemi Obiecanej. Jego sługą był Eliezer, „mąż z Damaszku” (Rdz 15:2). A gdy Abraham wyruszył, żeby odbić swego bratanka Lota, pojmanego przez kilku królów, ścigał najeźdźców aż do Choby, leżącej na pn. od Damaszku (Rdz 14:1-16).

Przeciwnik Izraela. Następnie Damaszek znika ze sprawozdania biblijnego niemal na tysiąc lat, a gdy pojawia się na nowo, zwykle jest przedstawiany jako przeciwnik narodu izraelskiego. W tamtych czasach był stolicą jednego z licznych aramejskich królestw w Syrii. Kiedy Dawid pobił na wojnie króla Coby, z pomocą pokonanym przyszła „Syria damasceńska”. Dawid zwyciężył także Syryjczyków, umieścił załogi w królestwie Damaszku i nałożył na nie daninę (2Sm 8:3-6; 1Kn 18:5, 6). Jednakże za panowania Salomona uchodźca imieniem Rezon, pochodzący z aramejskiego królestwa Coby, zdobył władzę w Damaszku i obwołał siebie królem. Nienawidził Izraela i ustawicznie go nękał (1Kl 11:23-25).

Król Damaszku Ben-Hadad I zawarł przymierze z Baaszą, władcą północnego królestwa izraelskiego, ale przekupiony przez Asę z Judy (977-937 p.n.e.), najechał terytorium swego dotychczasowego sojusznika (1Kl 15:18-20; 2Kn 16:2-4). Następny władca Syrii, Ben-Hadad II, dwukrotnie wtargnął do królestwa Izraela — najpierw na czele koalicji 32 królów, a potem prowadząc zreorganizowaną armię dowodzoną przez 32 namiestników — i dwukrotnie doznał porażki (1Kl 20:1, 16-34). Choć za drugim razem trafił do niewoli, został uwolniony przez króla Achaba (ok. 940-920 p.n.e.). Później w bitwie pod Ramot-Gilead skierował swe rydwany przeciwko połączonym armiom Izraela i Judy; odniósł nad nimi zwycięstwo, Achab zaś został uśmiercony (1Kl 22:29-37). Za panowania Jehorama z Izraela (ok. 917-905 p.n.e.) Ben-Hadad II po raz ostatni próbował zdobyć Samarię, lecz pod wpływem cudu sprawionego przez Jehowę rzucił się do ucieczki (2Kl 6:24; 7:6, 7).

Prorok Elizeusz, wykonując zadanie zlecone jego poprzednikowi, Eliaszowi, udał się do Damaszku i oznajmił Chazaelowi, że obejmie po Ben-Hadadzie II tron syryjski (1Kl 19:15; 2Kl 8:7-13). Jeszcze przed śmiercią tego króla Damaszek stał się ośrodkiem oporu Syrii wobec ekspansji imperium asyryjskiego, które zmierzało do podporządkowania sobie krajów leżących nad Morzem Śródziemnym. Głównym celem napaści był Damaszek, przez który biegły najważniejsze szlaki z Mezopotamii na wybrzeże. Stanąwszy na czele koalicji sąsiednich królestw, dość skutecznie odpierał ataki Salmanasara III, króla Asyrii. Pewna inskrypcja Salmanasara odnotowuje zagarnięcie tronu syryjskiego przez Chazaela. Podczas jednej z większych wypraw Salmanasar obległ Chazaela w Damaszku, ale nie zdołał zająć miasta.

Po objęciu rządów w Damaszku Chazael kontynuował politykę agresji wobec Izraela (2Kl 10:32). Rozciągnął swą władzę aż na filistyńskie miasto Gat, najechał nawet Judę i zagroził jej królowi Jehoaszowi (898-859 p.n.e.), który dla ocalenia Jerozolimy przez atakiem syryjskim musiał zapłacić ogromną daninę (2Kl 12:17, 18; 13:3, 22; 2Kn 24:23, 24). Za panowania następcy Chazaela, Ben-Hadada III, jarzmo nałożone przez Damaszek na Izrael zelżało, gdyż król Jehoasz (ok. 859-845 p.n.e.) trzykrotnie pokonał Syrię (2Kl 13:24, 25). Później inny król izraelski, Jeroboam II (ok. 844-804 p.n.e.), wtargnął w głąb Syrii aż do „wejścia do Chamatu” i „przywrócił Judzie Damaszek i Chamat” (2Kl 14:23-28). Przypuszczalnie oznacza to, że zmusił owe królestwa do płacenia daniny, podobnie jak to było za czasów Salomona (1Kl 4:21).

Jehowa osądza Damaszek. Jednakże po stu latach Damaszek ponownie został ukazany jako „głowa Syrii” (Iz 7:8). Za panowania króla judzkiego Achaza (761-746 p.n.e.) Recin z Damaszku wraz z Pekachem z Izraela dokonali najazdu na Judę i dotarli aż do Elatu nad zatoką Akaba. Achaz tak się przeraził, że posłał łapówkę królowi Asyrii Tiglat-Pileserowi III, prosząc o pomoc przeciwko Syrii. Asyryjczycy błyskawicznie zaatakowali i zdobyli Damaszek, uśmiercili Recina i uprowadzili na wygnanie wielu mieszkańców miasta (2Kl 16:5-9; 2Kn 28:5, 16). W ten sposób spełniły się proroctwa Jehowy wypowiedziane za pośrednictwem Izajasza i Amosa (Iz 8:4; 10:5, 8, 9; Am 1:3-5). Kiedy jednak Achaz udał się do Damaszku na spotkanie z Tiglat-Pileserem (zapewne po to, żeby złożyć mu hołd), bezmyślnie rozkazał sporządzić kopię ujrzanego tam ołtarza, na której później składał ofiary „bogom Damaszku” (2Kl 16:10-13; 2Kn 28:23).

Po tych wydarzeniach Damaszek już nigdy nie zagroził Izraelowi. Chociaż osłabł pod względem militarnym, z proroctwa Ezechiela wynika, iż z czasem odzyskał znaczenie handlowe (Eze 27:18). Niemniej Jeremiasz zapowiedział, że tak wychwalany niegdyś Damaszek zazna udręki, gdy z Chamatu i Arpadu w pn. Syrii nadejdą złe wieści, prawdopodobnie o okrutnym podboju tych aramejskich królestw przez wojska babilońskie pod wodzą Nebukadneccara (Jer 49:23-27). Damaszek, klejnot pustyni, nie zdoła uniknąć skutków tego zwycięskiego pochodu. Jeszcze później został wymieniony w wyroku Jehowy ogłoszonym przez Zachariasza. Proroctwo to, spisane w 518 r. p.n.e., spełniło się przypuszczalnie w czasach Aleksandra Wielkiego, który w 333 r. p.n.e. po zwycięskiej bitwie pod Issos zajął Syrię i Fenicję (Za 9:1-4).

Za panowania Seleucydów stolicę prowincji syryjskiej przeniesiono z Damaszku do Antiochii. W r. 85 p.n.e. Damaszek został zdobyty przez Aretasa III, władcę arabskiego królestwa Nabatejczyków. W latach 64-63 p.n.e. całą Syrię podbili Rzymianie i w 33 r. n.e. Damaszek był jeszcze miastem rzymskim. Pliniusz (historyk rzymski z I w. n.e.) wymienia go wśród dziesięciu miast tworzących pierwotnie Dekapol.

W I wieku n.e. Kiedy Saul z Tarsu wyruszył do Damaszku prześladować chrześcijan, w mieście tym znajdowało się kilka synagog żydowskich (Dz 9:1, 2). Najwyraźniej podlegało ono wówczas terytorialnie królowi nabatejskiemu Aretasowi IV i było rządzone przez jego namiestnika (2Ko 11:32, 33). Po nawróceniu oślepiony Saul został zaprowadzony do domu na ulicy zwanej Prostą (zob. PROSTA, ULICA). Przez jakiś czas głosił w synagogach damasceńskich, ale gdy uknuto spisek na jego życie, musiał uciekać nocą przez otwór w murze miejskim (Dz 9:11, 17-25; 26:20; Gal 1:16, 17).

(„sędzia”).

1. Piąty z 12 synów Jakuba, urodzony w Paddan-Aram (Rdz 35:25, 26). Pierworodny syn Bilhy, służącej Racheli, która była bezpłodna i podarowała ją Jakubowi jako drugorzędną żonę. Rachela od razu adoptowała chłopca i nazwała go Dan, mówiąc: „Bóg wystąpił jako mój sędzia (...) tak iż dał mi syna” (Rdz 30:6). Rodzonym bratem Dana był Naftali. Gdy Jakub przeniósł się z całą rodziną do Egiptu, Dan miał już syna imieniem Chuszim (lub Szucham wg Lb 26:42) (Rdz 46:7, 23, 26). Kiedy 17 lat później Jakub tuż przed śmiercią wezwał do siebie swych synów, Dan cieszył się takimi samymi prawami jak 11 jego braci, którzy wraz z nim stali się głowami 12 plemion izraelskich. Błogosławiąc go, Jakub oznajmił: „Dan będzie sądził swój lud jako jedno z plemion Izraela. Niech Dan okaże się wężem na skraju drogi, wężem rogatym na skraju gościńca, kąsającym pęciny konia, tak iż jego jeździec spada do tyłu. Zaiste, będę wyczekiwał twego wybawienia, Jehowo” (Rdz 49:16-18).

2. Plemię izraelskie wywodzące się od piątego syna Jakuba. Tworzyła je tylko „rodzina Szuchamitów”, pochodząca od syna Dana, Chuszima,