Babilonu w 617 r. p.n.e. był nastolatkiem, to gdy otrzymał wizje zapisane w rozdz. 10-12, miał prawie 100 lat. Skierowane do niego słowa anioła: „Podążaj ku końcowi; i spoczniesz, ale powstaniesz do swego losu z końcem dni” wydają się wskazywać, że życie Daniela zbliżało się do końca, i zapewniają o jego zmartwychwstaniu (Dn 12:13).

Daniel jako pisarz. O Danielu wspomniał Chrystus (Mt 24:15), nawiązują do niego także słowa z Hebrajczyków 11:33. Krytycy nie są w stanie udowodnić, jakoby kanoniczną Księgę Daniela albo jej fragmenty spisał jeden lub kilku pisarzy z czasów machabejskich. Jednak dodatki, takie jak: „Pieśń trzech młodzieńców”, „Historia Zuzanny” czy „O Belu i wężu (smoku)”, należą do apokryfów i powstały później. Te i inne utwory przypisywane Danielowi albo opiewające jego niezwykłe wyczyny lub nauki mają charakter baśni opartych na wielkiej sławie Daniela i nie zasługują na wiarę (zob. APOKRYFY; także DANIELA, KSIĘGA).

3. Kapłan z lewickiego domu Itamara; towarzyszył Ezdraszowi w podróży do Jerozolimy w 468 r. p.n.e. (Ezd 8:2). Być może ten sam kapłan lub jego potomek podpisał umowę zawierającą wyznanie grzechów za czasów namiestnika Nehemiasza (Neh 10:6), ale nie należy go mylić z prorokiem Danielem, pochodzącym z plemienia Judy (Dn 1:6).

Księga prorocza umieszczana we współczesnych przekładach Biblii wśród tzw. proroków większych, za Księgą Ezechiela — podobnie jak w greckiej Septuagincie i łacińskiej Wulgacie. W kanonie hebrajskim zalicza się ją do Pism, czyli Hagiografów.

Pisarz. Sama księga wyraźnie wskazuje, że spisał ją Daniel. Czytamy: „W pierwszym roku Belszaccara, króla Babilonu, widział Daniel na swoim łożu sen oraz wizje, które miał w swej głowie. Wówczas spisał ten sen. Zdał pełną relację o tych sprawach” (Dn 7:1). Dodatkowym potwierdzeniem jest okoliczność, że rozdz. 7-12 są napisane w pierwszej osobie.

Rozdziały 1-6 relacjonują bieg wypadków w trzeciej osobie, co jednak nie podważa tego, że ich pisarzem był Daniel. Zajął on pozycję obserwatora relacjonującego przeżycia własne oraz cudze. Często postępuje tak inny pisarz biblijny — Jeremiasz (zob. Jer 20:1-6; 21:1-3 oraz rozdz. 26 i 36). On także w innych miejscach używa pierwszej osoby (Jer rozdz. 1, 13, 15, 18; zob. DANIEL 2).

Tło i czas spisania. Księga ta została spisana w Babilonie, choć jedna z wizji rozgrywa się w Suzie nad rzeką Ulaj. Nie wiadomo, czy Daniel przebywał w Suzie naprawdę, czy tylko w widzeniu. Spisywanie ukończył ok. 536 r. p.n.e., a cała księga obejmuje okres od r. 618 do 536 (Dn 8:1, 2).

Autentyczność. Niektórzy krytycy kwestionują autentyczność Księgi Daniela, podzielając pogląd Porfiriusza — pogańskiego filozofa z III w. n.e., będącego zagorzałym przeciwnikiem chrystianizmu. Jego zdaniem jest ona fałszerstwem dokonanym w czasach Antiocha Epifanesa przez jakiegoś palestyńskiego Żyda, który opisał minione wydarzenia tak, by wyglądały na proroctwa. Jednakże od tamtej pory aż do początków XVIII w. nie wysuwano poważnych zarzutów co do wiarogodności tej księgi. Najdobitniejszym argumentem na jej korzyść jest uznanie proroctw Daniela przez samego Jezusa Chrystusa (Mt 24:15; Dn 11:31).

Historyczność. Szereg rękopisów z fragmentami Księgi Daniela znaleziono w grotach nad Morzem Martwym. Najwcześniejszy pochodzi z pierwszej połowy I w. p.n.e., z czego wynika, iż w owych czasach księga ta była akceptowana jako część Pisma Świętego, a Żydzi znali ją na tyle dobrze, że sporządzili już wiele jej odpisów. O uznawaniu jej za kanoniczną świadczy też to, że pisarz apokryficznej, lecz mającej wartość historyczną Księgi 1 Machabejskiej (2:59, 60) wspomina o uratowaniu Daniela z lwiej jamy oraz trzech Hebrajczyków z ognistego pieca.

Kolejne świadectwo składa historyk żydowski Józef Flawiusz, według którego proroctwa Daniela pokazano Aleksandrowi Wielkiemu, gdy wkraczał do Jerozolimy. Stało się to ok. 332 r. p.n.e., przeszło 150 lat przed czasami Machabeuszów. Flawiusz pisze: „Gdy pokazano mu księgę Daniela, w której była zapowiedź, że pewien Grek zniszczy państwo perskie, uznał, iż właśnie on jest tym zapowiedzianym mężem” (Dawne dzieje Izraela, XI, VIII, 5). Historia donosi też, że Aleksander przyznał Żydom wielkie przywileje, przypuszczalnie właśnie ze względu na to, co proroczo powiedział o nim Daniel.

Język. Tekst Daniela 1:1 do 2:4a oraz 8:1 do 12:13 napisano po hebrajsku, a Daniela 2:4b do 7:28 po aramejsku. The International Standard Bible Encyclopedia (red. G. Bromiley, 1979, t. 1, s. 860) tak się wypowiada na temat części aramejskiej: „Analiza słownictwa aramejskiego Księgi Daniela wykazuje, że 90 procent znajduje natychmiastowe potwierdzenie w inskrypcjach zachodniosemickich bądź w papirusach z V w. przed Chr. lub wcześniejszych. Pozostałe wyrazy odnajdujemy w źródłach spisanych aramejszczyzną nabatejską albo palmyreńską po V w. przed Chr. Wprawdzie jest możliwe, przynajmniej teoretycznie, iż ta niewielka część słownictwa nagle pojawiła się po V w., ale równie dobrze forma zapisana w V w. mogła być wcześniej używana ustnie. Jednakże najbardziej prawdopodobne wyjaśnienie jest takie, że brakujące 10 procent to po prostu luka w naszej dzisiejszej wiedzy lingwistycznej na temat tamtych czasów — luka, która zapewne zostanie stopniowo uzupełniona”.

W Księdze Daniela występuje też trochę słów tzw. perskich, co jednak nie powinno dziwić, jeśli wziąć pod uwagę częste kontakty Żydów z Babilończykami, Medami, Persami i innymi ludami. Prócz tego większość obcych określeń użytych przez Daniela to tytuły urzędników, nazwy fragmentów odzieży, terminy prawnicze itp., najwyraźniej nie mające podówczas dostatecznie trafnych odpowiedników hebrajskich ani aramejskich. Daniel pisał dla swych rodaków, których większa część przebywała w Babilonii, a wielu było rozproszonych po różnych innych krajach. Dlatego pisał w języku dla nich zrozumiałym.

Zagadnienia doktrynalne. Zastrzeżenia niektórych krytyków budzi nawiązanie w Księdze Daniela do zmartwychwstania (Dn 12:13). Ich zdaniem nauka ta pojawiła się w późniejszym czasie lub została zaczerpnięta z wierzeń pogańskich. Tymczasem wzmianka w Księdze Daniela harmonizuje z resztą Pism Hebrajskich, w których nieraz wyrażono wiarę w zmartwychwstanie (Hi 14:13, 15; Ps 16:10). Opisano też kilka wypadków faktycznego wskrzeszenia umarłych (1Kl 17:21, 22; 2Kl 4:22-37; 13:20, 21). A sam apostoł Paweł wypowiedział się, że już Abraham wierzył we wskrzeszenie człowieka z martwych (Heb 11:17-19) i że również inni wierni starożytni słudzy Boży wyczekiwali zmartwychwstania (Rz 4:16, 17; Heb 11:13, 35-40). Jezus zaś oznajmił: „A że umarli są wskrzeszani, wyjawił nawet Mojżesz w sprawozdaniu o ciernistym krzewie, nazywając Jehowę ‚Bogiem Abrahama i Bogiem Izaaka, i Bogiem Jakuba’” (Łk 20:37).

Ludzie utrzymujący, jakoby księga ta nie była rzeczywistym proroctwem, lecz opisem wcześniejszych wydarzeń, musieliby przesunąć czas jej powstania poza ziemską działalność Jezusa, gdyż rozdz. 9 bezsprzecznie zawiera przepowiednie dotyczące pojawienia się i ofiarowania Mesjasza (Dn 9:25-27). Nie dość na tym: proroctwo sięga dalej i nakreśla dzieje różnych królestw panujących aż do „czasu końca”, kiedy to zostaną zniszczone przez Królestwo Boże pod władzą Mesjasza (Dn 7:9-14, 25-27; 2:44; 11:35, 40).

Wartość tej księgi. Niezwykle ciekawą cechą Księgi Daniela są opisane w niej prorocze okresy: 69 tygodni (chodzi o tygodnie lat) od dekretu o odbudowie Jerozolimy do przyjścia Mesjasza, wydarzenia 70 tygodnia oraz mająca nastąpić wkrótce potem zagłada Jerozolimy (Dn 9:24-27); „siedem czasów”, które Jezus nazwał „wyznaczonymi czasami narodów”, wskazując, że dalej trwały za jego pobytu na ziemi i miały się zakończyć dopiero w odleglejszej przyszłości (Dn 4:25; Łk 21:24); okresy: 1290, 1335 i 2300 dni, a także „wyznaczony czas, wyznaczone czasy i połowa”. Wszystkie te proroctwa związane z chronologią są niezwykle pomocne w zrozumieniu postępowania Boga wobec Jego ludu (Dn 12:7, 11, 12; 8:14; zob. SIEDEMDZIESIĄT TYGODNI; WYZNACZONE CZASY NARODÓW).

Prócz tego Daniel szczegółowo opisuje powstanie i upadek mocarstw światowych, począwszy od starożytnego Babilonu, aż po czasy, gdy Królestwo Boże na zawsze je wszystkie unicestwi. Proroctwo podkreśla, że owo Królestwo, na którego czele stoi Władca wyznaczony przez Boga, wraz z towarzyszącymi mu „świętymi”, będzie trwać po czasy niezmierzone, dla dobra wszystkich sług Bożych (Dn 2:44; 7:13, 14, 27).

Natchniona wykładnia proroctwa o bestiach, które w myśl wyjaśnień anioła wyobrażały mocarstwa światowe (Dn 7:3-7, 17, 23; 8:20, 21), ogromnie pomaga w zrozumieniu tożsamości symbolicznych zwierząt z Objawienia (Obj 13:1-18; zob. ZWIERZĘTA SYMBOLICZNE).

Opisane przez Daniela uratowanie jego trzech towarzyszy z pieca ognistego, do którego ich wrzucono za odmowę złożenia pokłonu przed wielkim złotym posągiem wzniesionym przez Nebukadneccara (Dn 3), ukazuje, jak na terytorium pierwszej potęgi światowej istniejącej w „Czasach Pogan” doszło do oficjalnego uznania prawa sług Jehowy do wyłącznego oddania dla ich Boga. Relacja ta uczy też chrześcijan, że ich podporządkowanie świeckim władzom zwierzchnim, zalecane w Rzymian 13:1, ma charakter względny, co zresztą potwierdza postępowanie apostołów przedstawione w Dziejach 4:19, 20 i 5:29. Dodaje im to sił do zachowywania neutralności wobec spraw narodów, wyjawiając jednocześnie, że taka postawa może przysporzyć trudności. Ale niezależnie od tego, czy Jehowa Bóg wyrwie ich z tych tarapatów, czy dopuści, by nawet ponieśli śmierć za niezłomną lojalność, chrześcijanie zawsze będą czcić tylko Jego i służyć wyłącznie Jemu (Dn 3:16-18).

[Ramka na stronie 434]

GŁÓWNE MYŚLI KSIĘGI DANIELA

Proroctwa dotyczące powstawania i upadku rządów ludzkich, począwszy od starożytnego Babilonu aż po czasy, gdy Królestwo Boże zmiażdży je wszystkie i przejmie panowanie nad światem

Spisana przez Daniela, który przebywał w Babilonie od r. 617 p.n.e. i tam pozostał, gdy w r. 537 wygnańcy żydowscy wrócili do Jerozolimy

Daniel i jego trzej towarzysze, uprowadzeni do Babilonu, okazują niezłomną lojalność wobec Jehowy

Przygotowywani do służby na dworze Nebukadneccara, nie chcą spożywać jego wina ani przysmaków; Bóg obdarza ich za to wiedzą i wnikliwością (1:1-21)

Szadrach, Meszach i Abed-Nego nie przyłączają się do oddawania czci olbrzymiemu posągowi wzniesionemu przez Nebukadneccara; stanowczo oznajmiają rozgniewanemu królowi, że nie będą czcić jego bogów; kiedy rozkazuje ich związać i wrzucić do bardziej niż zwykle rozpalonego pieca, dzięki interwencji anioła nie ponoszą żadnej szkody (3:1-30)

Zazdrośni urzędnicy knują spisek przeciw Danielowi; nie bacząc na ustawowy zakaz, dalej modli się on do swego Boga i nie próbuje tego ukryć; zostaje wrzucony do lwiej jamy, ale anioł zapewnia mu ochronę (6:1-28)

Prorocze sny i wizje wskazują na Królestwo pod władzą Mesjasza powołanego przez Boga

Ogromny posąg roztrzaskany przez kamień odcięty z pewnej góry bez udziału rąk; wyobraża kolejne mocarstwa światowe, począwszy od Babilonu, które na koniec zostaną zmiażdżone i zastąpione przez Królestwo Boże (2:1-49)

Wielkie drzewo zostaje ścięte i opasane obręczami na siedem czasów; pierwotne spełnienie dotyczyło samego króla, który stracił rozum i przez siedem lat żył jak zwierzę, dopóki nie uznał, że Najwyższy jest Władcą w królestwie ludzkim i że je daje, komu chce (4:1-37)

Kiedy Belszaccar wysławia swych bożków, posługując się naczyniami ze świątyni Jehowy, na ścianie ukazuje się odręczne pismo; specjalnie wezwany Daniel bez lęku gani króla i objaśnia mu napis — oznajmia, że jego królestwo dano Medom i Persom (5:1-31)

Pochód mocarstw światowych, wyobrażonych przez lwa, niedźwiedzia, lamparta, przerażającą bestię z dziesięcioma rogami oraz mały róg wyrastający z jej głowy; następnie Istniejący od Dni Pradawnych daje panowanie nad wszystkimi ludami komuś podobnemu do syna człowieczego (7:1-28)

Baran, kozioł i mały róg symbolizują mocarstwa, które mają nastąpić po Babilonie; mały róg przeciwstawia się Księciu zastępu niebios, po czym zostaje złamany bez udziału ręki (8:1-27)

Siedemdziesiąt tygodni (lat); po 7 i 62 tygodniach ma się pojawić Mesjasz, a potem zostać zgładzony; przymierze (Abrahamowe) utrzymane w mocy przez jeden tydzień wyłącznie dla Żydów (9:1-27)

Zmagania pomiędzy królem północy a królem południa; Michał powstaje jako wyzwoliciel; późniejsze wydarzenia (10:1 do 12:13)

1. Pieniądze lub inne dobra, np. zwierzęta, przekazywane przez państwo lub władcę innemu państwu jako wyraz poddaństwa bądź jako prośba o pokój albo ochronę. (Słowa występujące w językach oryginału omówiono w haśle PODATKI). Państwa pobierające daninę od innych ludów często otrzymywały złoto i srebro lub towary, których szczególnie potrzebowały. W ten sposób umacniały własną gospodarkę, a osłabiały poddane narody, eksploatując ich zasoby.

Królowie judzcy Dawid (2Sm 8:2, 6), Salomon (Ps 72:10; por. 1Kl 4:21; 10:23-25), Jehoszafat (2Kn 17:10, 11) i Uzzjasz (2Kn 26:8), jak również izraelski król Achab (2Kl 3:4, 5) otrzymywali daninę od innych ludów. Często jednak wskutek swej niewierności Izraelici dostawali się pod władzę innych narodów i sami musieli składać daninę. Już w czasach sędziów płacili daninę moabskiemu królowi Eglonowi (Sdz 3:12-17). Później obcym mocarstwom daninę płaciło zarówno królestwo Judy, jak i północne królestwo Izraela (2Kl 17:3; 23:35). Wrogim narodom kilkakrotnie składano też kosztowne dary, by wykupić się od ich najazdu lub zapewnić sobie ich pomoc militarną, co także stanowiło formę daniny (2Kl 12:18; 15:19, 20; 18:13-16).

2. W Biblii słowem „danina” lub „datek” określa się też pieniądze lub inny dar przekazywany przez kogoś innemu człowiekowi. Hebrajski wyraz terumáh oznacza „daninę; świętą część, ofiarę podniesienia” (Wj 25:2, przyp. w NW; 29:27, przyp. w NW). Pochodzi od czasownika rum, który dosłownie znaczy: „być wysoko; być wywyższonym; podnieść” (Hi 22:12; 1Sm 2:1; Rdz 14:22), a w formie kauzatywnej może znaczyć: „wnosić [daninę, datek]”, czyli „składać” je, ofiarowywać (Kpł 22:15).

Dawanie obejmuje nie tylko dary materialne. Paweł dziękował Bogu za wkład, jaki chrześcijanie z Filippi wnieśli na rzecz dobrej nowiny. Oprócz osobistego udziału w jej rozgłaszaniu chrześcijanie ci pomagali finansowo Pawłowi i prawdopodobnie innym, lojalnie wspierając tę działalność także pod względem materialnym (Flp 1:3-5; 4:16-18).

Izraelici mieli zaszczyt składać daniny na budowę i wyposażenie obiektów związanych z wielbieniem prawdziwego Boga. Przekazali różne