o przebywających w Jerozolimie Żydach mówiących po grecku i o Żydach mówiących po hebrajsku.

W książce The Language of Jesus (Oslo 1954, ss. 10, 11) prof. H. Birkeland zaznaczył, że nawet jeśli w czasach Jezusa językiem pisanym był w Palestynie aramejski, niekoniecznie oznacza to, iż mówiły nim masy. Również okoliczność, iż papirusy z Elefantyny (żydowskiej kolonii w Egipcie) napisane są po aramejsku, bynajmniej nie dowodzi, jakoby był to główny bądź powszechnie używany język w ojczyźnie Żydów, gdyż aramejski pełnił wówczas funkcję międzynarodowego języka literackiego. To prawda, że Chrześcijańskie Pisma Greckie zawierają pewną liczbę arameizmów, a paru użył sam Jezus. Jednakże w opinii Birkelanda na ogół mógł on się posługiwać ludową hebrajszczyzną, a sporadycznie używać też określeń aramejskich.

Wprawdzie trudno byłoby udowodnić twierdzenie Birkelanda, iż prości ludzie nie umieli pisać po aramejsku, wydaje się jednak pewne, że gdy Łukasz, lekarz z wykształcenia, donosi o Pawle mówiącym do Żydów ‛po hebrajsku’, i gdy sam apostoł twierdzi, iż głos z nieba odezwał się do niego ‛po hebrajsku’, to nie chodzi o język aramejski, lecz istotnie o jakąś formę hebrajskiego (choć niekoniecznie o starohebrajski) (Dz 22:2; 26:14).

Kolejnym argumentem przemawiającym za tym, że w Palestynie za czasów Jezusa Chrystusa posługiwano się jakąś odmianą hebrajskiego, są wczesne wzmianki o tym, iż apostoł Mateusz napisał swą Ewangelię najpierw w tym języku. Na przykład Euzebiusz z Cezarei (III i IV w. n.e.) podaje: „Mateusz spisał słowa Pańskie w języku hebrajskim” (Historia kościelna, tłum. A. Lisiecki, III, 39⁠¹⁶). A Hieronim (IV i V w. n.e.) zaznacza w rozdz. 3 swego dzieła O znakomitych mężach (tłum. W. Szołdrski, Warszawa 1970, s. 30): „Mateusz, zwany także Lewi, z celnika apostoł, pierwszy w Judei dla Żydów, którzy uwierzyli, napisał Ewangelię Chrystusa hebrajskimi literami i słowami (...) Tekst hebrajski do dziś się przechowuje w bibliotece w Cezarei, którą męczennik Pamfilios z wielką starannością utworzył”. A zatem kiedy Jezus Chrystus żył jako człowiek na ziemi, najprawdopodobniej posługiwał się odmianą hebrajszczyzny oraz jakimś dialektem aramejskim (zob. HEBRAJSKI, JĘZYK).

Zobacz ARAM 5.

Zobacz ARAM 5.

Syn szejka Diszana; potomek Seira Choryty (Rdz 36:20, 28; 1Kn 1:42).

Nazwa regionu oraz masywu górskiego, które leżą obecnie na pograniczu Turcji, Iranu i Armenii.

„Na górach Ararat” osiadła po potopie arka Noego (Rdz 8:4). Za panowania króla Ezechiasza „do ziemi Ararat” uciekli po zamordowaniu ojca synowie Sancheriba: Adrammelech i Sarecer (2Kl 19:37; Iz 37:38). Jeremiasz przepowiedział, że Ararat znajdzie się wśród „królestw”, które wyruszą przeciw Babilonowi w okresie jego upadku w VI w. p.n.e. (Jer 51:27). Te późniejsze wzmianki biblijne wskazują na krainę leżącą na pn. od Asyrii. Euzebiusz z Cezarei, Hieronim i liczni inni pisarze wczesnochrześcijańscy utożsamiali ją z ówczesną Armenią. Podobnie uczyniono w greckim tekście Izajasza 37:38 w przekładzie Septuaginty oraz w 2 Królów 19:37 w łacińskiej Wulgacie. Wiele inskrypcji asyryjskich z IX i VIII w. p.n.e., z czasów panowania Salmanasara I, Aszurnasirpala II, Salmanasara III, Tiglat-Pilesera III i Sargona II, wspomina o Araracie jako o „Urartu”. Inskrypcja Asarhaddona — innego syna Sancheriba, a zarazem jego następcy — informuje, iż pokonał on wojska swych braci i zabójców ojca w Hanigalbat na terenie Armenii. Inskrypcje te, jak również okoliczność, że Jeremiasz łączy Ararat z królestwami Minni i Aszkenaz, zdają się umiejscawiać ziemię Ararat w górzystych okolicach jeziora Wan w starożytnej Armenii, na pn. od źródeł Tygrysu i na pd. od Kaukazu.

Nazwa Ararat odnosi się również do najwyższej góry w tym rejonie, tradycyjnie uważanej za miejsce, gdzie osiadła arka Noego. Góra ta ma dwa stożkowe szczyty, oddalone od siebie o ok. 11 km i rozdzielone znacznym obniżeniem terenu. Większy osiąga 5165 m n.p.m. i od wysokości 900 m poniżej wierzchołka pokryty jest wiecznym śniegiem. Mniejszy, wznoszący się na pd. wsch. od niego, ma 3914 m wysokości. Na wyższy szczyt, wyjątkowo trudny do zdobycia, po raz pierwszy wszedł Parrot w r. 1829. Wiele miejsc w tym regionie nosi nazwy nawiązujące do relacji biblijnej. Sama góra Ararat po turecku nazywa się Aghri Dagh („góra arki”), a po persku — Koh-i-nuh („góra Noego”) (zob. ARKA 1).

Jebusyta, właściciel klepiska, które zakupił król Dawid pod budowę ołtarza dla Jehowy. Bóg postanowił, że właśnie w taki sposób można zatrzymać plagę, którą Dawid ściągnął przez dokonanie spisu ludności (2Sm 24:16-25; 1Kn 21:15-28).

Arawna najwyraźniej zaproponował, że odstąpi za darmo to miejsce wraz z bydłem i drewnem potrzebnym do złożenia ofiary, ale Dawid koniecznie chciał za nie zapłacić. W 2 Samuela 24:24 powiedziano, że Dawid kupił klepisko i bydło za 50 srebrnych sykli (110 dolarów). Natomiast z 1 Kronik 21:25 wynika, że Dawid zapłacił za to miejsce 600 sykli złota (ok. 77 000 dolarów). Pisarz Księgi 2 Samuela wspomina tylko o zakupie miejsca na ołtarz i materiałów na złożoną wtedy ofiarę, prawdopodobnie więc podana cena odnosi się wyłącznie do tych rzeczy. Natomiast pisarz Księgi 1 Kronik omawia sprawy mające związek z późniejszą budową świątyni i łączy ją z zakupem tego miejsca (1Kn 22:1-6; 2Kn 3:1). Ponieważ świątynia zajmowała bardzo duży obszar, wydaje się, że kwota 600 sykli złota odnosi się do zakupu całego tego terenu, a nie tylko niewielkiego kawałka, na którym Dawid najpierw wybudował ołtarz.

Pod muzułmańskim meczetem zwanym Kopułą na Skale, zajmującym część terenu, na którym pierwotnie stała świątynia, po dziś dzień znajduje się naturalna kamienna skarpa. Być może właśnie ta skała stanowiła kiedyś klepisko Arawny.

W księgach Kronik Arawna występuje pod imieniem Ornan (1Kn 21:18-28; 2Kn 3:1).

(„cztery”).

Nazwano go „ojcem Anaka” i „potężnym mężem wśród Anakitów” i jak się wydaje, był założycielem miasta Kiriat-Arba, któremu później nadano nazwę Hebron (Joz 14:15; 15:13; 21:11). Niektórzy uważają, że słowo „Anak” oznacza raczej ród olbrzymów pochodzących od Arby niż imię własne jego syna, i dlatego według nich to Arba był przodkiem Anakitów (zob. ANAK; ANAKICI).

(„[z; należący do] Bet-Araby”).

Ktoś pochodzący z miasta Bet-Araba, leżącego na pustkowiu (Joz 15:61) niedaleko Jerycha w Okręgu Jordanu (Joz 18:21, 22). Arbatczykiem był Abi-Albon, czyli Abiel — jeden z walecznych mocarzy Dawida (2Sm 23:8, 31; 1Kn 11:10, 32).

Dom Arbela („Bet-Arbel”, Bp, BT, Bw) w bliżej nieokreślonym czasie został złupiony przez Szalmana (Oz 10:14). Miejsce to na ogół utożsamia się z Irbidem, położonym jakieś 29 km na pd. wsch. od Jeziora Galilejskiego, a więc w Gileadzie.

Rodowity mieszkaniec miasta Arab, leżącego w górach judzkich, niedaleko Hebronu. Arbijczykiem był Paaraj, jeden z mocarzy Dawida (2Sm 23:8, 35).

(hebr. ʼawattíach).

Duży, podłużny lub okrągły owoc o twardej skórze z wieloma nasionami i słodkim, soczystym miąższem. Był to jeden z artykułów żywnościowych, za którymi po wyjściu z Egiptu tęsknili na pustkowiu Izraelici i towarzyszący im mieszany tłum (Lb 11:4, 5). Arbuzy (Citrullus vulgaris) uprawia się w Egipcie i w innych regionach Bliskiego Wschodu od dawnych czasów.

Przełożony domu króla izraelskiego Eli (ok. 952 p.n.e.). W jego domu w Tircy król „pił aż do upicia się” i został zamordowany przez Zimriego (1Kl 16:9, 10).

Przedrostek „arch-”, oznaczający „główny” lub „naczelny”, wskazuje, że archanioł — naczelny anioł — może być tylko jeden. W Piśmie Świętym słowo „archanioł” nigdy nie występuje w liczbie mnogiej. List 1 do Tesaloniczan 4:16 wiąże wyjątkową pozycję i władzę archanioła z osobą zmartwychwstałego Pana Jezusa Chrystusa: „Sam Pan zstąpi z nieba z nakazującym wołaniem, z głosem archanielskim oraz z trąbą Bożą i ci, co umarli w jedności z Chrystusem, powstaną pierwsi”. Nie bez znaczenia jest zatem okoliczność, że jedynym imieniem bezpośrednio skojarzonym z określeniem „archanioł” jest Michał (Judy 9; zob. MICHAŁ).

(„władca ludu”).

Syn Heroda Wielkiego i jego czwartej żony, Maltake. Został królem Judei, gdy mały Jezus przebywał z Józefem i Marią w Egipcie. Po powrocie Józef z rodziną osiedlił się w Nazarecie w Galilei, gdzie nie sięgały tyrańskie rządy Archelausa (Mt 2:22, 23).

Herod Wielki, ojciec Archelausa, przekazał mu w testamencie władzę nad Judeą, Samarią oraz Idumeą, a więc nad obszarem dwukrotnie większym niż dziedzictwo pozostałych dwóch synów, obejmującym ponadto ważne miasta, takie jak: Jerozolima, Samaria, Joppa i Cezarea. Po śmierci Heroda Archelaus w celu umocnienia swej pozycji udał się do Rzymu i stanął przed obliczem Augusta. Pomimo sprzeciwu m.in. brata Archelausa oraz delegacji Żydów August pozwolił mu zachować władzę, choć nie uczynił go królem, lecz etnarchą — księciem lennym, stojącym wyżej od tetrarchy. Jednakże Mateusz słusznie zaznaczył, że Archelaus ‛królował’, gdyż miejscowe wojsko wcześniej obwołało go królem (J. Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XVII, VIII, 2).

Archelaus był władcą okrutnym i nielubianym przez Żydów. Bezlitośnie kazał wymordować na terenie świątyni 3000 uczestników pewnych zamieszek, dwukrotnie usunął z urzędu arcykapłana, a na dodatek rozwiódł się i ponownie ożenił, naruszając przy tym prawo żydowskie. Skargi zanoszone do Augusta przez Żydów i Samarytan doprowadziły w końcu do wszczęcia postępowania