Chrystusa, która dokonuje rzeczywistego przebłagania (Heb 9:11-14; 10:3, 4).

Znaczenie przenośne i prorocze. Włosy Szulamitki przyrównano do stada kóz, być może ze względu na ich lśniący czarny kolor lub na jej gęste loki (PnP 4:1; 6:5). Niewielka armia Izraela w porównaniu z wojskiem Syryjczyków przypominała „dwie trzódki kóz” (1Kl 20:27). Kozy czasami obrazowały ludzi, zwłaszcza przeciwstawiających się Jehowie (Iz 34:6, 7; por. Jer 51:40; Eze 34:17; Za 10:3). W przypowieści Jezusa o owcach i kozach wyobrażają osoby, które nie chciały wyświadczać dobra jednemu z najmniejszych spośród jego braci (Mt 25:31-46).

Kozioł z proroctwa Daniela symbolizował mocarstwo greckie (grecko-macedońskie) (Dn 8:5-8, 21). W związku z tym w dziele The Imperial Bible-Dictionary (red. P. Fairbairn, Londyn 1874, t. I, s. 664) powiedziano: „Warto zauważyć, że sami Macedończycy uznawali go [kozła] za symbol swego narodu. Do dziś istnieją zabytki, na których widnieje ten symbol; np. na jednym z pilastrów w Persepolis przedstawiony jest kozioł z ogromnym rogiem na czole oraz Pers trzymający ten róg, co miało wskazywać na zależność Macedonii od Persji” (Persowie podporządkowali sobie Macedonię pod koniec VI w. p.n.e.).

Koziorożec. Hebrajskie słowo jeʽelím, tłumaczone na „koziorożce” (NŚ) lub „kozice” (BT), jest na ogół odnoszone do koziorożca nubijskiego (Capra ibex nubiana), który zamieszkuje góry i ma duże, karbowane, zagięte do tyłu rogi. Zwierzę to dobrze się czuje w wysokich górach (Ps 104:18), gdzie z wdziękiem porusza się po stromych poszarpanych zboczach i wąskich półkach skalnych. W czasie ciąży samice przebywają w miejscach trudno dostępnych dla ludzi. Być może do tego nawiązano w Hioba 39:1. Zadane tam pytanie podkreśla, że zwierzęta te są niezależne od człowieka i że nie ogląda on narodzin ich młodych.

W 24 rozdz. 1 Samuela opisano pościg Saula za Dawidem w skalistych okolicach En-Gedi (co znaczy „źródło koźlęcia”) po zach. stronie Morza Martwego. Dawida i jego ludzi szukano „na nagich skałach, gdzie żyją koziorożce” (1Sm 24:2). Zwierzęta te widywano tam nawet w czasach współczesnych.

W Przysłów 5:18, 19 użyto formy żeńskiej: jaʽaláh. Żonę młodości przyrównano do „uroczej kozicy” (a ściślej, samicy koziorożca), zapewne ze względu na wdzięk tego zwierzęcia.

W Powtórzonego Prawa 14:4, 5, gdzie wymieniono zwierzęta nadające się na pokarm, hebrajskie określenie ʼakkò oddano jako „koziorożec” (Bp, BT, BWP, NŚ). Zdaniem wielu uczonych odnosi się ono do tego samego zwierzęcia, co jeʽelím, czyli do koziorożca nubijskiego.

Córka midianickiego naczelnika Cura. W czasie, gdy 24 000 Izraelitów poniosło śmierć za uprawianie nierządu w związku z Baalem z Peor, Kozbi, przyprowadzona przez Symeonitę Zimriego do jego namiotu, zginęła razem z nim z rąk Pinechasa, który przebił ją dzidą przez jej narządy rozrodcze (Lb 25:1, 6-9, 15, 18). Wkrótce potem stracił życie również jej ojciec (Lb 31:7).

(prawdopodobnie: „kłamca”).

Miejscowość w Judzie, gdzie osiedlili się potomkowie Szeli, syna Judy (1Kn 4:21, 22). Większość uczonych utożsamia Kozebę z Achzibem wspomnianym w Rodzaju 38:5 („Kezib”, BT; „Kezyba”, Bw) i Jozuego 15:44 („Akzib”, BT); na tej podstawie przypuszczają, że chodzi o Tall al-Bajda (Chorbat Lawnin), 5 km na zach. pd. zach. od Adullamu. Najwyraźniej również do mieszkańców Kozeby odnosi się stwierdzenie: „Byli to garncarze” (1Kn 4:23; zob. ACHZIB 1).

(hebr. zémer).

Zwierzę z rodziny krętorogich podobne do kozy; ma charakterystyczne hakowato zagięte rogi i słynie ze zwinnego i pewnego poruszania się nawet w wysokich górach. Dorosły samiec osiąga 80 cm wysokości w kłębie i może ważyć ponad 30 kg. Latem kozice mają płową sierść, która na zimę ciemnieje. W Prawie Mojżeszowym wymieniono je wśród zwierząt nadających się na pokarm (Pwt 14:5).

Nie ma pewności, jakie dokładnie zwierzę określa hebrajski wyraz zémer; bywa on tłumaczony różnie: „kozica” (BT, BWP, NŚ), „dzika koza” (Bp), „sarna” (Bw), „kózka skalna” (Bg), a nawet „żyrafa” (Wk). Hebrajski rdzeń, od którego pochodzi słowo zémer, może być spokrewniony z arabskim określeniem zamara („skakać; uciekać”), co wskazywałoby na skoczne, płochliwe zwierzę podobne do gazeli. Niektórzy zoolodzy twierdzą, że kozica (Rupicapra rupicapra) nigdy nie występowała na terenie Palestyny. Warto jednak zauważyć, że w Karpatach i na Kaukazie spotyka się lokalne odmiany kozic, możliwe więc, że kiedyś jakaś odmiana zamieszkiwała też góry Libanu.

Zobacz KOZA.

Hebrajskie słowo saʽír (dosł. „owłosiony; włochaty”) określa kozę, kozła lub koźlę (Kpł 16:18; Lb 7:16). Jednakże zdaniem większości tłumaczy w czterech wersetach (Kpł 17:7; 2Kn 11:15; Iz 13:21; 34:14) nie występuje w swym podstawowym znaczeniu.

W Kapłańskiej 17:7 i 2 Kronik 11:15 seʽirím (lm.) odnosi się do czegoś, czemu wyznawcy religii fałszywej oddawali cześć i składali ofiary. Tłumacze greckiej Septuaginty przełożyli ten hebrajski wyraz na „niedorzeczności; nicości”, a łacińskiej Wulgaty — na „demony”. Również współcześni tłumacze i leksykografowie zazwyczaj używają w tych wersetach takich określeń, jak „demony” (Kpł 17:7, Bp, BT, Bw, BWP; „demony owłosione”, KUL), „duchy polne” (2Kn 11:15, Bw), „czarty” (Wk) czy „kozłokształtne demony” (NŚ; zob. też L. Koehler i W. Baumgartner, Lexicon in Veteris Testamenti Libros, Lejda 1958, s. 926 oraz A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, red. F. Brown, S. R. Driver i C. A. Briggs, 1980, s. 972). Tylko w niektórych przekładach występuje tu wyraz „kozły” (2Kn 11:15, Bp [zob. przyp.], BT, BWP).

Jak wynika ze słów Jozuego (24:14), Izraelici podczas pobytu w Egipcie w jakimś stopniu skazili się tamtejszym fałszywym kultem, a Ezechiel wspomina, że jeszcze długo potem wracali do związanych z nim praktyk (Eze 23:8, 21). Ponieważ Bóg na pustkowiu zabronił składania „ofiar kozłokształtnym demonom” (Kpł 17:1-7), a później Jeroboam ustanowił kapłanów „dla wyżyn i dla kozłokształtnych demonów, i dla cielców, które uczynił” (2Kn 11:15), część uczonych wyciąga stąd wniosek, że Izraelici uprawiali jakąś formę kultu kozłów, podobną do tej, która była popularna zwłaszcza w Dolnym Egipcie. Herodot (Dzieje, II, 46) powiązał ten egipski kult z greckim bożkiem Panem oraz z satyrami — lubieżnymi leśnymi bożkami, wyposażonymi w rogi, kozi ogon i kopyta. Niektórzy sugerują, że półzwierzęca postać tych pogańskich bogów stała się pierwowzorem popularnych w średniowiecznym chrześcijaństwie wizerunków Diabła z ogonem, rogami i kopytami.

Nie wiadomo dokładnie, co oznacza w omawianych wersetach słowo seʽirím („owłosieni; włochaci”). Istnieje pogląd, że chodzi o kozły lub o bożki przedstawiane pod ich postacią, ale ani te, ani inne wersety nie wskazują na to jednoznacznie. Określenie hebrajskie może oznaczać, że to czciciele takich fałszywych bogów sądzili, iż przypominają oni kozły lub są owłosieni. Jest też możliwe, iż słowo „kozły” ma tutaj po prostu wyrażać pogardę dla wszelkich bałwanów, podobnie jak występujący w licznych wersetach wyraz określający bożki, który pierwotnie oznaczał „kulki łajna” (co jednak nie dowodzi, że wizerunki te rzeczywiście wykonano z odchodów; Kpł 26:30; Pwt 29:17).

Jeśli chodzi o dwa pozostałe wersety (Iz 13:21; 34:14), to komentatorzy nie są zgodni, czy występujące w nich słowa saʽír i seʽirím mają związek z religią fałszywą. Napisano tam, że w opustoszałych ruinach Babilonu i Edomu zamieszkają dzikie stworzenia, m.in. seʽirím. W niektórych przekładach słowo to przetłumaczono po prostu na „kozły” (BT, BWP). Zwolennicy takiego rozwiązania powołują się na fakt, że w tych wersetach omawiane słowo pojawia się wśród nazw zwierząt i ptaków. Podobnie G. R. Driver podkreśla, że w Izajasza 34:14 słowo saʽír nie może oznaczać „satyra”, gdyż ta mitologiczna postać nigdy nie jest symbolem opustoszenia, lecz raczej lubieżności i hulanek. Jego zdaniem chodzi po prostu o kozła, gdyż zwierzęta te lubią niegościnne miejsca i są często spotykane u pd. krańca Morza Martwego, czyli w okolicach Edomu, przeciwko któremu Izajasz (34:14) wypowiedział swoje proroctwo (Palestine Exploration Quarterly, Londyn 1959, s. 57).

Tłumacze opowiadający się za użyciem w Księdze Izajasza tego samego wyrazu, co w księgach Kapłańskiej i 2 Kronik, wskazują na to, że w Księdze Izajasza Septuaginta oddaje seʽirím przez „demony” (Iz 13:21) i że tym samym słowem posługuje się apostoł Jan, gdy nazywa spustoszony Babilon Wielki kryjówką nieczystych ptaków i „demonów” (Obj 18:2). Oczywiście nie da się ustalić, czy Jan faktycznie cytował z Septuaginty. Warto jednak zwrócić uwagę, iż według dzieła Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament (red. G. Kittel, 1935, t. II, s. 12) greckie słowo daimònion (tłumaczone na „demon”) „niewątpliwie jest pogardliwym określeniem pogańskich bogów”.

Kwestii tej nie sposób rozstrzygnąć jednoznacznie. Być może włączając do listy zwierząt i ptaków wzmianki o demonach, Izajasz miał na myśli nie to, że materializowały się one w postaci kozłów, ale że w wyobrażeniu pogan takie opuszczone miejsca były nawiedzane przez złe duchy. Jak wynika z doniesień historycznych, ludy Syrii i Arabii od zamierzchłych czasów kojarzyły ruiny z potworami, a arabskie dżinny są przedstawiane jako monstrualne, owłosione istoty. Niemniej seʽirím zamieszkujące ruiny Edomu i Babilonu mogły równie dobrze być kudłatymi zwierzętami, których wygląd przywodził ludziom na myśl demony.

Zobacz KOZA.

Zobacz ZŁODZIEJ.

Konstrukcja z krzyżujących się podłużnych listew drewnianych, używana na ogół do zakrycia okna. Na Bliskim Wschodzie kraty okienne są znane od setek lat. Przysłaniając promienie słoneczne, pozwalają utrzymać wewnątrz domu niższą temperaturę, zapewniają przepływ powietrza i upiększają budynek. W czasach biblijnych domy nieraz miały na parterze okna wychodzące na dziedziniec wewnętrzny. Okna od strony ulicy na ogół umiejscawiano dość wysoko albo w izbie na poddaszu i zasłaniano kratami.

Przebywając w domu, można było widzieć przez zakratowane okno, co się dzieje na dworze, samemu nie będąc widzianym z zewnątrz. W pieśni Debory i Baraka powiedziano o matce zamordowanego Sysery, że daremnie wypatruje swego syna „przez kratę” w oknie (Sdz 5:1, 28). Przez takie okno z kratą obserwator zobaczył „młodzieńca, któremu nie dostaje serca” i który spotkał się z nierządnicą (Prz 7:6-13). Również w Pieśni nad Pieśniami (2:9) wspomniano o ‛patrzeniu przez okna, zaglądaniu przez kratki’.

Niektóre kraty okienne najwyraźniej były zawieszone na zawiasach i dawały się otworzyć lub zamknąć. Być może właśnie takie otwierane kraty miały okna w izbie na poddaszu, gdzie Daniel trzy razy dziennie modlił się do Jehowy (Dn 6:10).

Miękka, krucha skała osadowa, zawierająca głównie węglan wapnia; jej odsłonięte pokłady można znaleźć w różnych okolicach Palestyny. Ponieważ kreda nie nadaje się na kamień budowlany i bez trudu można ją zetrzeć albo rozdrobnić, prorok Izajasz nawiązał do niej w obrazowym porównaniu ukazującym, co należy zrobić z bałwochwalczymi ołtarzami Izraela, żeby uzyskać przebaczenie (Iz 27:9). Aramejski odpowiednik hebrajskiego słowa gir („kreda; wapień”) występuje w Daniela 5:5, gdzie oddano go jako „tynk” (zob. TYNK; WAPNO).

Hebrajskie słowo séred występuje w Biblii tylko raz, w Izajasza 44:13, i odnosi się do „czerwonej kredy”, której rzemieślnicy obrabiający drewno używali do znakowania.

(z łac.: „rosnący; powiększający się”).

Mężczyzna, o którym Paweł napisał Tymoteuszowi w drugim liście, że udał się do Galacji (2Tm 4:10).

Piąta co do wielkości wyspa na Morzu Śródziemnym. Ma ok. 250 km długości i od 13 do 56 km szerokości. Leży po pd. stronie Morza Egejskiego, ok. 100 km na pd. wsch. od Grecji. Przez całą długość tej wąskiej wyspy biegną góry, których szczyty przez część roku pokryte są śniegiem. Położony niedaleko środka wyspy masyw górski Idi (Ida) osiąga wysokość 2456 m n.p.m. Na pn. brzegu Krety znajduje się kilka dogodnych portów, a od strony pd. linia brzegowa jest co prawda regularniejsza, ale na znacznej długości góry opadają stromo wprost do morza. Dlatego na pd. wyspy jest niewiele miejsc nadających się na porty, co potwierdza omówiona niżej relacja z podróży Pawła do Rzymu.

Kreta jest na ogół utożsamiana z wyspą „Kaftor”, wspomnianą w Pismach Hebrajskich jako