nienawiścią do Jehowy i prawdziwego wielbienia oraz posuwały się za daleko, radując się z klęski Izraelitów i ich ciemiężąc. Dlatego Bóg postanowił im za to odpłacić (Iz 10:12; 34:1, 2, 8; Jer 51:6, 56; Abd 8-16; Za 1:15).

Należną odpłatę za długotrwałą nienawiść do Jehowy i Jego ludu otrzymał zwłaszcza Babilon. Przepowiedziano upadek i całkowite spustoszenie tego miasta. Zostało ono zdobyte przez Cyrusa Persa w 539 r. p.n.e., ale istniało jeszcze kilkaset lat, po czym popadło w zupełną ruinę i już nigdy nie miało być odbudowane (Jer rozdz. 50, 51). Symboliczny Babilon Wielki czeka podobna odpłata; ma być „zrzucony” ze swej pozycji i ‛już nigdy nie będzie znaleziony’ (Obj 18:2, 6, 20, 21; zob. BABILON WIELKI).

Po nadaniu Prawa. Prawo Boże nadane Izraelowi za pośrednictwem Mojżesza wymagało dokładnej odpłaty za popełnione przestępstwo, choć przewidywało także miłosierdzie dla nieumyślnego i skruszonego grzesznika (Kpł 5:4-6, 17-19; 6:1-7; Lb 35:22-29). Natomiast w stosunku do rozmyślnego złoczyńcy, który nie okazał skruchy, prawo odpłaty obowiązywało w całej pełni (Lb 15:30). Jeżeli ktoś wystąpił w roli fałszywego świadka i kłamliwie zeznawał przed sędziami przeciwko bliźniemu, miał otrzymać odpłatę w postaci dokładnie takiej samej kary, jaką chciał sprowadzić na niewinnego człowieka. Jehowa powiedział: „I twoje oko nie ma się użalić: dusza będzie za duszę, oko za oko, ząb za ząb, ręka za rękę, noga za nogę” (Pwt 19:16-21).

Dla narodu żydowskiego w I wieku. Naród żydowski samolubnie zlekceważył niezasłużoną życzliwość Boga i przejawy Jego łaski. Jehowa pozwolił, by ta egoistyczna postawa sprowadziła na ów naród odpłatę. Zamiast podporządkować się prawości Bożej, Żydzi starali się ustanowić własną (Rz 10:1-3). Z tego powodu jako ogół ‛potknęli się’ na Jezusie Chrystusie i odrzucili go, co ściągnęło na nich winę krwi związaną z jego śmiercią, a w końcu doprowadziło do zburzenia ich miasta i świątyni oraz klęski całego narodu (Mt 27:25; Dn 9:26). Apostoł Paweł powołał się na słowa z Księgi Psalmów (69:22) i trafnie odniósł je do nich, pisząc: „Również Dawid mówi: ‚Niechaj ich stół stanie się dla nich sidłem i pułapką, i przyczyną potknięcia, i zapłatą’” (Rz 11:9).

Dla nieposłusznych chrześcijan. W celu podkreślenia wagi posłuszeństwa chrześcijan wobec Syna Bożego apostoł Paweł powołał się na Prawo, które przewidywało sprawiedliwą odpłatę: „Jeśli bowiem słowo wypowiedziane poprzez aniołów okazało się niewzruszone, a wszelki występek i akt nieposłuszeństwa otrzymał zapłatę [dosł. „wypłatę należności”] zgodną ze sprawiedliwością, to jakże my ujdziemy, jeśli zaniedbamy tak wielkie wybawienie, o którym przecież zaczęto mówić poprzez naszego Pana i które zostało nam potwierdzone przez tych, co go słyszeli” (Heb 2:2, 3, przyp. w NW; por. 10:28-31). Przykładem takiej odpłaty jest zagłada, na jaką został skazany odstępczy „człowiek bezprawia” (2Ts 2:3, 9, 10; zob. CZŁOWIEK BEZPRAWIA).

Zobacz OBRZYDLIWOŚĆ.

Zobacz GAŁĄŹ, LATOROŚL.

Określona opłata wnoszona przez dłużnika za możliwość korzystania z tego, co mu pożyczono.

Już w II tysiącleciu p.n.e. w Babilonie istniał rozwinięty system pożyczek. Jak wynika z Kodeksu Hammurabiego, od pieniędzy i zboża pobierano odsetki w wysokości 20 procent, a kupiec żądający wyższej opłaty miał stracić pożyczone środki. Natomiast prawo Boże dane Izraelitom zakazywało pożyczania na procent potrzebującym rodakom. Nikomu nie wolno było czerpać zysków z cudzego nieszczęścia (Wj 22:25; Kpł 25:36, 37; Pwt 23:19). A Przysłów 28:8 wskazuje, że bogactwo zdobyte wskutek bezprawnego pobierania odsetek przypadnie w końcu komuś, „kto okazuje łaskę maluczkim”.

Izraelici mogli jednak żądać odsetek od cudzoziemców (Pwt 23:20). Zdaniem żydowskich komentatorów nie odnosi się to do pożyczek udzielanych komuś, kto znajduje się w potrzebie, ale do pożyczek wykorzystywanych w interesach (The Pentateuch and Haftorahs, red. J. H. Hertz, Londyn 1972, s. 849). Cudzoziemcy na ogół przebywali w Izraelu tylko tymczasowo, często byli to kupcy, i można było żądać od nich odsetek, zwłaszcza że oni sami też pożyczali innym na procent.

Chociaż prostolinijni Izraelici przestrzegali prawa Bożego co do pożyczania bez odsetek (Ps 15:5; Eze 18:5, 8, 17), ich pobieranie najwyraźniej stało się powszechne i przysparzało wielu kłopotów zubożałym dłużnikom (Neh 5:1-11; Iz 24:2; Eze 18:13; 22:12). Jezus Chrystus szanował prawo Boże regulujące te sprawy, a nawet rozszerzył jego zastosowanie, mówiąc: „Pożyczajcie bez odsetek, niczego się w zamian nie spodziewając” (Łk 6:34, 35). A zatem niestosowne byłoby odmówienie pomocy komuś, kto z przyczyn od niego niezależnych mógłby mieć trudności z oddaniem długu. Jeśli jednak ktoś zaciąga pożyczkę nie ze względu na trudną sytuację materialną, nie ma nic złego w żądaniu odsetek. Sam Jezus wskazał, że pobieranie odsetek od zainwestowanego kapitału jest czymś stosownym. W jednej ze swych przypowieści potępił niegodziwego niewolnika za to, że pieniędzy swego pana nie powierzył bankierom, aby je potem odebrać z odsetkami (Mt 25:26, 27; Łk 19:22, 23).

Dziecko przestaje być karmione piersią i przyzwyczaja się do odżywiania w inny sposób. W starożytności matka przez jakiś czas karmiła dziecko piersią, chyba że np. brakowało jej pokarmu albo zmarła przedwcześnie — w takich wypadkach zastępowała ją mamka (Wj 2:5-10). Odstawienie od piersi było ważnym wydarzeniem w życiu dziecka (Iz 11:8; 28:9). Z tej okazji rodzina niekiedy wyprawiała ucztę, jak to uczynił Abraham w dniu, gdy odstawiono od piersi Izaaka (Rdz 21:8).

W tamtych czasach kobiety karmiły piersią znacznie dłużej, niż robią to dzisiaj matki w większości rejonów świata. Gdy Samuel został odstawiony od piersi, mógł już pod opieką arcykapłana Helego usługiwać w przybytku (1Sm 1:24-28). Musiał mieć wtedy co najmniej trzy lata, ponieważ właśnie od tego wieku spisywano Lewitów (2Kn 31:16). Raphael Patai pisze o dzieciach arabskich: „Zdarzało się, że dziecko ssało pierś do dziesiątego roku życia” (Family, Love and the Bible, Londyn 1960, s. 175). Dowody wskazują, iż np. Izaak został odstawiony od piersi w wieku ok. pięciu lat (zob. IZAAK).

Dziecko odstawione od piersi, choć już nie pragnie pokarmu matki, w dalszym ciągu czuje się dobrze i bezpiecznie w jej ramionach. Dawid koił i uciszał swą duszę „niczym dziecię odstawione od piersi, gdy jest u swej matki”; jego dusza była jak „dziecię odstawione od piersi”. Najwyraźniej zdołał ją ukoić i pocieszyć, gdyż nie zabiegał o chwałę, okazywał pokorę, unikał wyniosłości i ‛nie chodził za rzeczami zbyt wielkimi’. Zachęcał Izraelitów, by postępowali podobnie, pokornie ‛wyczekując Jehowy aż po czas niezmierzony’ (Ps 131:1-3).

Odpowiednik greckiego słowa apostasía, pochodzącego od czasownika afístemi, który dosłownie znaczy: „stanąć na uboczu; trzymać się z dala”. Forma rzeczownikowa oznacza też „odejście”, „odpadnięcie” lub „bunt” (Dz 21:21, przyp. w NW). W klasycznej grece odnosiła się do odstąpienia, oderwania się pod względem politycznym i zapewne w takim znaczeniu użyto pokrewnego czasownika w Dziejach 5:37, gdzie wspomniano o Judasie Galilejczyku, który „pociągnął” (apéstese, forma słowa afístemi) za sobą zwolenników. W greckiej Septuagincie określenia tego użyto w Rodzaju 14:4 w odniesieniu do tak rozumianego buntu. W Chrześcijańskich Pismach Greckich na ogół odnosi się ono jednak do odszczepieństwa, odstępstwa religijnego, czyli do wycofania się ze ścieżki prawdy, porzucenia wielbienia Boga oraz służby dla Niego, co pociąga za sobą całkowite wyrzeczenie się dotychczas wyznawanych zasad i wierzeń. Właśnie o takie odstępstwo od Prawa Mojżeszowego oskarżyli Pawła przywódcy religijni w Jerozolimie.

Słusznie można powiedzieć, że pierwszym odstępcą był Przeciwnik Boga, na co wskazuje imię Szatan. Skłonił on do odstępstwa pierwszą parę ludzką (Rdz 3:1-15; Jn 8:44). Po potopie doszło do buntu przeciw Bogu, którego czcił Noe (Rdz 11:1-9). W późniejszych czasach Hiob musiał się bronić przed zarzutami o odstępstwo, wysuwanymi przez trzech rzekomych pocieszycieli (Hi 8:13; 15:34; 20:5). W swej mowie obrończej wykazał, że Bóg nie wysłuchuje odstępców (Hi 13:16), oraz zwrócił uwagę na beznadziejny stan takich odszczepieńców (Hi 27:8; por. też słowa Elihu z Hi 34:30; 36:13). W powyższych wersetach użyto hebrajskiego rzeczownika chanéf, który znaczy: „oddalony od Boga”, czyli odstępca. Pokrewny czasownik chanéf oznacza „odstępować od właściwego stosunku do Boga”, czyli „kalać, prowadzić do odstępstwa” (L. Koehler i W. Baumgartner, Lexicon in Veteris Testamenti Libros, Lejda 1958, s. 317).

Odstępstwo w Izraelu. Pierwsze dwa przykazania Prawa potępiały wszelkie odstępstwo (Wj 20:3-6). Przed wejściem Izraelitów do Ziemi Obiecanej surowo ich ostrzeżono, że do odstępstwa może doprowadzić zawieranie małżeństw z mieszkańcami tej ziemi (Pwt 7:3, 4). Nawet gdyby do odstępstwa zachęcał bliski krewny lub współmałżonek, należało go wydać na śmierć, gdyż „namawiał (...) do buntu przeciwko Jehowie”, ich Bogu (Pwt 13:1-15). Kiedy członkowie plemion Rubena, Gada i Manassesa wybudowali ołtarz, oskarżono ich o odstępstwo, ale szybko wykazali bezpodstawność tego zarzutu (Joz 22:21-29).

Wielu królów Izraela i Judy podążało drogą odstępstwa — należał do nich Saul (1Sm 15:11; 28:6, 7), Jeroboam (1Kl 12:28-32), Achab (1Kl 16:30-33), Achazjasz (1Kl 22:51-53), Jehoram (2Kn 21:6-15), Achaz (2Kn 28:1-4) i Amon (2Kn 33:22, 23). Z czasem cały naród pogrążył się w odstępstwie, gdyż słuchał odszczepieńczych kapłanów i proroków (Jer 23:11, 15) oraz innych wyzutych z zasad ludzi, którzy gładkimi słowami i fałszywymi wypowiedziami nakłaniali do rozpasania, niemoralności