nadzorcy lub sługi pomocniczego oczekiwano jeszcze czegoś więcej (1Tm 3:1-9, 12, 13; Tyt 1:5-9). Jedno z wymagań stawianych starszym głosiło np., że powinien to być człowiek „bardzo dobrze przewodzący własnemu domowi, mający dzieci podporządkowane z całą powagą” (1Tm 3:4). Jeśli więc ktoś skądinąd dojrzały duchowo miał buntownicze i samowolne dzieci, to nie nadawał się na nadzorcę.

Obniżenie terenu pomiędzy wzniesieniami, wzgórzami lub górami. Ukształtowanie licznych dolin i całej powierzchni ziemi słusznie jest przypisywane Jehowie Bogu (Ps 104:8). W Piśmie Świętym nieraz używa się samego określenia „dolina” (Joz 8:11; 1Sm 13:18). Czasem jest mowa o „dolinnych równinach” — rozległych płaskich obszarach pomiędzy górami lub wzgórzami (Pwt 11:11; zob. RÓWNINA). Istniały też „doliny potoków”, którymi płynęły strumienie wody — niekiedy przez cały rok, ale najczęściej tylko w porze deszczowej (Pwt 8:7; zob. DOLINA POTOKU). W niektórych przekładach słowo „dolina(-y)” występuje tam, gdzie jest mowa o „nizinie(-ach)” (Rdz 14:3; 1Kn 12:15 [12:16, Bw]). „Doliną” lub „równiną” bywa w nich też nazywana „Szefela” — pagórkowata nizina pomiędzy filistyńską równiną nadbrzeżną a wzgórzami środkowej Palestyny (Pwt 1:7; 1Kl 10:27).

Do najważniejszych dolin wspomnianych w Piśmie Świętym należą: „dolina w ziemi moabskiej naprzeciw Bet-Peor” (Pwt 3:29; 34:6), Dolina Soli (2Sm 8:13), Dolina Hinnoma (Neh 11:30) oraz Jiftach-El (Joz 19:14), Ceboim (1Sm 13:18) i Cefata (2Kn 14:10). „Dolinne równiny” biblijne to m.in.: Szinear (Rdz 11:2), dolinna równina Jerycha (Pwt 34:3), Libanu (Joz 12:7), Micpe (Joz 11:8), Ono (Neh 6:2) i Megiddo (2Kn 35:22; Za 12:11).

Znaczenie przenośne i prorocze. Ciemna, głęboka dolina była pełna pułapek i dzikich zwierząt, toteż zwłaszcza nocą mogła być niebezpieczna dla trzody pozbawionej opieki dobrego pasterza. Dawid znajdował się w takich groźnych sytuacjach, ale czuł się bezpieczny, bo wiedział, że Jehowa jest jego Pasterzem. Dlatego z przekonaniem oznajmił: „Nawet gdy chodzę doliną głębokiego cienia, nie boję się niczego złego” (Ps 23:1, 4).

„Wypowiedź o dolinie wizji” niewątpliwie odnosi się do starożytnej Jerozolimy. Wzniesiona na znacznej wysokości, przypomina mimo wszystko „dolinę”, gdyż jest otoczona jeszcze wyższymi górami (Iz 22:1, 5).

Jehowa niejako ‛podniósł każdą dolinę’, ‛obniżył góry i wzgórza’ i przeobraził ‛nierówny teren w dolinną równinę’, gdy usunął wszelkie przeszkody stojące na drodze Jego ludu powracającego z niewoli babilońskiej (Iz 40:4). Podczas tej podróży ostatek żydowski nie cierpiał pragnienia. Spełniły się słowa Jehowy wypowiedziane poprzez Izajasza: „Na nagich wzgórzach otworzę rzeki, a na dolinnych równinach — źródła” (Iz 41:18; por. Iz 35:6, 7, 10; 43:19-21; 48:20, 21).

Zobacz HINNOMA, DOLINA.

Hebrajskie słowo náchal może oznaczać potok (1Kl 17:4; Ps 110:7) albo dolinę, w której on płynie (Rdz 26:19; 2Kl 3:16; Hi 30:6; PnP 6:11). Arthur P. Stanley tak pisał o tym terminie: „Nie ma on żadnego dokładnego angielskiego odpowiednika, a najbliższe znaczeniowo może być ‚łożysko potoku’” (Sinai and Palestine, 1885, s. 590). Leksykon hebrajsko-aramejski L. Koehlera i W. Baumgartnera jako jedną z definicji podaje „dolinę potoku” (Hebräisches und aramäisches Lexikon zum Alten Testament, wyd. 3, Lejda 1983, s. 648). Takie samo znaczenie ma arabski termin „wadi” (Rdz 32:23, przyp. w NW).

Ziemię Obiecaną opisano jako „ziemię dolin potoków wody, źródeł i głębin wodnych wypływających na dolinnej równinie i w górzystej okolicy” (Pwt 8:7). Niektórymi dolinami cały czas płyną strumienie zasilane wodą ze źródeł, inne natomiast wypełniają się wartkimi potokami w porze deszczowej, a później całkowicie wysychają (1Kl 17:7; 18:5). Wierny Hiob przyrównał zdradliwe postępowanie swych braci do potoku zimowego, który latem wysycha (Hi 6:15).

W Piśmie Świętym wymieniono m.in. następujące doliny potoków: Araba (Am 6:14), Arnon (Pwt 2:36), Besor (1Sm 30:9), Eszkol (Lb 13:23), Gerar (Rdz 26:17), Jabbok (Pwt 2:37), Kana (Joz 16:8), Kerit (1Kl 17:3), Kidron (2Sm 15:23), Kiszon (Sdz 4:7), Sorek (Sdz 16:4), Zered (Pwt 2:13) i Dolina Potoku Egipskiego (Joz 15:4; zob. poszczególne hasła). Dolinami potoków wpadają też do Jordanu dwa główne dopływy niewspomniane w Biblii: Jarmuk i Wadi Farʽa.

Zobacz RÓWNINA.

Słowo „dom” (hebr. bájit; gr. oíkos lub oikía) może w Biblii oznaczać m.in.: 1) rodzinę lub wszystkich potomków jakiegoś człowieka (Rdz 12:1; 17:13, 23; Abd 17, 18; Mi 1:5); 2) miejsce zamieszkania (Rdz 19:2-4); 3) więzienie lub, symbolicznie, kraj niewoli (Rdz 40:4, 14; Wj 13:3); 4) siedlisko zwierząt albo ptaków (Hi 39:6; Ps 104:17); 5) sieć pająka (Hi 8:14); 6) pałac lub rezydencję króla (2Sm 5:11; 7:2); 7) linię kapłańską (1Sm 2:35); 8) dynastię królewską (1Sm 25:28; 2Sm 7:11); 9) przybytek lub świątynię Jehowy, zarówno w sensie dosłownym, jak i przenośnym (Wj 23:19; 34:26; 1Kl 6:1; 1Pt 2:5); 10) miejsce przebywania Jehowy, czyli samo niebo (Jn 14:2); 11) świątynię fałszywego boga (Sdz 9:27; 1Sm 5:2; 1Kl 16:32; 2Kl 5:18); 12) zniszczalne fizyczne ciało człowieka (Kzn 12:3; 2Ko 5:1-4); 13) niezniszczalne ciało duchowe (2Ko 5:1); 14) powszechny grób ludzkości (Hi 17:13; Kzn 12:5); 15) grupę rzemieślników uprawiających ten sam zawód (1Kn 4:21); 16) budynek, w którym przechowywano dokumenty państwowe (Ezd 6:1).

Forma hebrajskiego odpowiednika słowa „dom” (bájit) nierzadko stanowi część nazw własnych, np. Betel („dom Boży”) czy Betlejem („dom chleba”).

Materiały budowlane, sposoby budowania. W starożytności, podobnie jak obecnie, istniały różne rodzaje domów. Sposób budowy zależał od epoki, sytuacji materialnej budującego oraz dostępnych materiałów. Na przykład przy wznoszeniu wieży Babel zamiast kamienia używano cegły, a ‛asfalt służył za zaprawę’ (Rdz 11:3).

Na początku Izraelici zajmowali domy wypędzonych Kananejczyków, a w późniejszych latach prawdopodobnie wzorowali się na stosowanych przez nich metodach budowy (Pwt 6:10, 11). Wydaje się, że bardziej ceniono domy z kamienia (Iz 9:10; Am 5:11), gdyż były trwalsze i zapewniały lepszą ochronę przed napastnikami niż te wykonane z suszonej cegły. Do tych drugich złodzieje mogli się łatwo dostać, robiąc dziurę w ścianie (por. Hi 24:16). Jednak na nizinach, gdzie brakowało dobrego wapienia i piaskowca, ściany domów wykonywano z glinianych cegieł suszonych na słońcu, a niekiedy wypalanych w piecu. Używano też belek i krokwi z sykomor, drzew jałowcowych, a w lepszych domach także z cedrów (PnP 1:17; Iz 9:10).

Na terenie Palestyny archeolodzy odkopali pozostałości kilku rodzajów domów z czasów starożytnych. Na dziedzińcu często znajdował się piec, a niekiedy także studnia albo cysterna (2Sm