żydowscy nauczali o takim raju, w którym umarli czekają na zmartwychwstanie. Dzieło A Dictionary of the Bible (red. J. Hastings, 1905, t. III, ss. 669, 670) tak to komentuje: „W zachowanej przez tradycję teologii rabinicznej panuje niesłychany zamęt w poglądach na ten temat i nieraz trudno ustalić, kiedy je sformułowano. (...) Z dostępnej literatury można by wysnuć wniosek, że podług jednych raj znajdował się na ziemi, podług drugich stanowił część Szeolu, a jeszcze inni nie umiejscawiali go ani na ziemi, ani pod ziemią, lecz w niebie (...) Ale przynajmniej w niektórych wypadkach nasuwają się wątpliwości. Owe zróżnicowane poglądy istotnie wyznawano w późniejszym judaizmie. Dokładnie i dość szczegółowo pojawiają się w średniowiecznej kabale (...) Nie wiadomo jednak, z jak dawnych czasów pochodzą. Najstarsza teologia żydowska (...), jak się zdaje, wcale lub prawie wcale nie poświęca uwagi idei jakiegoś pośredniego raju. Podług niej źli trafiają do Gehinnom, a sprawiedliwi do Gan Eden, czyli ogrodu Eden. Jest rzeczą wątpliwą, by wychodziła poza te koncepcje i umiejscawiała raj w Szeolu”.

Nawet gdyby uczono czegoś takiego, trudno przypuszczać, by Jezus propagował podobne poglądy, skoro potępiał niebiblijne tradycje żydowskich przywódców religijnych (Mt 15:3-9). Najprawdopodobniej więc mówił żydowskiemu złoczyńcy o raju, o którym ten na pewno słyszał, tzn. o ziemskim raju, o ogrodzie Eden opisanym w pierwszej księdze Pism Hebrajskich. Wobec tego obietnica Jezusa wskazywałaby na przywrócenie na ziemi owych rajskich warunków. Dawałaby ludziom nieprawym, takim jak ów złoczyńca, uzasadnioną nadzieję na zmartwychwstanie do życia w tym odrodzonym raju (por. Mt 6:10; Dz 24:15; Obj 20:12, 13; 21:1-5).

Raj duchowy. W wielu proroczych księgach biblijnych zawarto obietnice Boże zapowiadające powrót Izraelitów z wygnania do opustoszałej ojczyzny. Bóg miał sprawić, że ta porzucona ziemia będzie uprawiana i obsiewana, że wyda obfite plony, że zaroi się ludźmi i zwierzętami, że miasta będą odbudowane i zamieszkane i że będzie się mówić: „Tamten kraj, który był spustoszony, stał się jak ogród Eden” (Eze 36:6-11, 29, 30, 33-35; por. Iz 51:3; Jer 31:10-12; Eze 34:25-27). Jednakże w myśl tych proroctw owe rajskie warunki symbolizowały także stan ludzi, którzy dochowywaniem wierności Bogu zaskarbią sobie Jego uznanie, dzięki czemu ‛rozkwitną’ jak „drzewa prawości” i będą się rozkoszować dobrobytem duchowym niczym „dobrze nawodniony ogród”, obsypywany deszczem Jego błogosławieństw (Iz 58:11; 61:3, 11; Jer 31:12; 32:41; por. Ps 1:3; 72:3, 6-8, 16; 85:10-13; Iz 44:3, 4). Naród izraelski był zasadzoną przez Boga winnicą, która jednak wskutek niegodziwości i odstępstwa od prawdziwego wielbienia niejako uschła pod względem duchowym, i to jeszcze zanim cały kraj został naprawdę spustoszony (por. Wj 15:17; Iz 5:1-8; Jer 2:21).

Okoliczności te są niewątpliwie kluczem do zrozumienia wizji opisanej przez Pawła w 2 Koryntian 12:1-7 (zapewne opowiada tu o własnych przeżyciach, gdyż powołuje się na nią w obronie swego apostolstwa). Człowiek, który ją otrzymał, został porwany do „trzeciego nieba” (zob. NIEBO [Trzecie niebo]), znalazł się w „raju” i usłyszał niewypowiedziane słowa. Podobnie jak w wypadku Izraela cielesnego, ów raj mógł oznaczać duchowy stan ludu Bożego, gdyż zbór chrześcijański także jest nazwany „polem uprawnym” Boga, Jego duchową winnicą, wyrastającą z Chrystusa Jezusa i wydającą owoc ku chwale Bożej (1Ko 3:9; Jn 15:1-8). W tym charakterze cieszył się uznaniem Bożym, które utracił naród izraelski (por. Mt 21:33-43). Skoro jednak wizja Pawła należała do „objawień”, musiała dotyczyć przyszłości (2Ko 12:1). Za jego czasów do zboru chrześcijańskiego już wkradało się odstępstwo, które w późniejszym okresie miało się rozplenić jak chwasty na polu (Mt 13:24-30, 36-43; Dz 20:29; 2Ts 2:3, 7; por. Heb 6:7, 8). Dopóki trwało, raczej nie mogła się spełnić Pawłowa wizja raju. Najwyraźniej więc dotyczyła ona „pory żniwa”, kiedy to anielscy żniwiarze mieli zgromadzić prawdziwych chrześcijan, którym Bóg miał zapewnić obfite błogosławieństwa i pomyślność duchową.

Nie ulega jednak wątpliwości, że pewne aspekty proroctw o odrodzeniu, zapisanych przez proroków hebrajskich, znajdą też literalne urzeczywistnienie w raju przywróconym na ziemi. Dotyczy to np. zapowiedzi z Izajasza 35:1-7 o uzdrowieniu ślepych i kulawych, która nie sprawdziła się dosłownie ani w starożytności po powrocie z niewoli babilońskiej, ani w duchowym raju chrześcijańskim. Bóg nie byłby konsekwentny, gdyby spisane pod Jego natchnieniem proroctwa, takie jak Izajasza 11:6-9, Ezechiela 34:25 czy Ozeasza 2:18, nie zapowiadały autentycznych przeżyć sług Bożych i miały się spełnić jedynie w sensie duchowym, symbolicznym.

Jedzenie z „drzewa życia” w „raju Bożym”. W Objawieniu 2:7 wspomniano o „drzewie życia”, które jest w „raju Bożym” i z którego będzie jeść „zwyciężający”. Ponieważ inne obietnice dane w tej części Objawienia owym ‛zwyciężającym’ wyraźnie wiążą się z otrzymaniem przez nich dziedzictwa niebiańskiego (Obj 2:26-28; 3:12, 21), więc w tym wypadku zapewne chodzi o „raj Boży” w niebie. Słowo „drzewo” jest tutaj tłumaczeniem greckiego ksýlon (dosł. „drewno”) i w lm. może nawiązywać do ogrodu drzew owocowych. W ziemskim raju, w Edenie, jedzenie z drzewa życia mogło oznaczać dla człowieka życie wieczne (Rdz 3:22-24). Dopóki był posłuszny Bogu, nawet owoce innych drzew tego ogrodu podtrzymywały jego życie. A zatem spożywanie z „drzewa [lub drzew] życia” w „raju Bożym” niewątpliwie nawiązuje do bezkresnego życia udzielonego chrześcijańskim zwycięzcom przez Boga. Inne wersety ukazują, że wraz ze swym niebiańskim Panem, Chrystusem Jezusem, otrzymują oni w nagrodę nieśmiertelność i nie podlegają skażeniu (1Ko 15:50-54; 1Pt 1:3, 4).

Warowne miasto plemienia Naftalego (Joz 19:32, 35). Utożsamia się je z Chirbat al-Kunajtira (Tel Rakkat), położonym nad Jeziorem Galilejskim, niedaleko na pn. od Tyberiady.

Miasto wymienione w opisie granicy terytorium Dana (Joz 19:40, 41, 46). Niektórzy utożsamiają je z Tall ar-Rakkajt, położonym na wybrzeżu Morza Śródziemnego, niedaleko na pn. od Tel Awiwu-Jaffy.

(„wysoki”).

1. Potomek Judy poprzez Pereca i Checrona; żył w czasach pobytu Izraela w Egipcie. Chociaż najwyraźniej nie był pierworodnym, lista jego potomków — prowadząca do Dawida — została wymieniona przed dziejami rodów pozostałych dwóch synów Checrona (1Kn 2:4, 5, 9-17, 25). Od Rama pochodzili m.in.: Nachszon, Boaz i Dawid, a zatem należał on do przodków Jezusa (Lb 1:7; Rut 4:18-22; Mt 1:3, 4). W rodowodzie spisanym przez Łukasza występuje jako Arni (w niektórych rękopisach Aram) (Łk 3:33).

2. Pierworodny syn Jerachmeela i bratanek Rama wymienionego powyżej (poz. 1). Miał trzech synów (1Kn 2:9, 25, 27).

3. Założyciel rodziny, z której wywodził się Elihu (Hi 32:2).

1. Syn Kusza, pierworodnego syna Chama; brat Nimroda. Rama oraz jego dwaj synowie, Szeba i Dedan, zostali założycielami trzech spośród 70 rodów istniejących po potopie (Rdz 10:6-8; 1Kn 1:9). Wiele stuleci później plemiona wywodzące się od Ramy, Dedana i Szeby prowadziły handel z Tyrem (Eze 27:20, 22). Nie wiadomo dokładnie, gdzie osiedlili się potomkowie Ramy, ale być może w okolicach miasta Rama, niedaleko Maʽin w pd.-zach. części Półwyspu Arabskiego.

(2-7: „wyżyna”). To hebrajskie słowo oznacza wyżynę lub wzniesienie (Eze 16:24). Jako nazwa własna odnosi się do kilku miejsc w starożytnym Izraelu.

2. Miasto na terytorium Beniamina. W Jozuego 18:25 wymieniono je pomiędzy Gibeonem i Beerot. Najwyraźniej leżało blisko Betel, miasta w pd. części terytorium Efraima (Sdz 4:5). Lewita podróżujący na pn. od Jerozolimy doszedł do Gibei, a za nią była właśnie Rama (Sdz 19:11-15; Oz 5:8). Sąsiadowała ona również z Gebą (Iz 10:29). Wzmianki te potwierdzają świadectwo Euzebiusza z Cezarei, który utożsamiał Ramę w Beniaminie z miejscem odpowiadającym dzisiejszemu Ar-Ram, położonemu ok. 8 km na pn. od Jerozolimy, 3 km na pn. od Gibei, 5 km na wsch. od Gibeonu i 3 km na zach. od Geby. Miejscowość ta zgodnie ze znaczeniem swej nazwy usytuowana jest na wzgórzu.

W okresie podzielonego królestwa Rama miała dość dużą rangę, gdyż leżała niedaleko granicy między Izraelem i Judą oraz przy drodze biegnącej przez ten górzysty region z pn na pd. Izraelski król Baasza podczas wojny z królem Asą zaczął rozbudowywać lub umacniać to miasto (1Kl 15:16, 17; 2Kn 16:1). Kiedy jednak król Syrii zaatakował Izrael od pn. i uwaga Baaszy została odwrócona, Asa zdobył Ramę, a materiały budowlane zgromadzone przez Baaszę wykorzystał do budowy pobliskich miast — Geby i Micpy (1Kl 15:20-22; 2Kn 16:4-6). Wydaje się, że po zburzeniu Jerozolimy w 607 r. p.n.e. w Ramie zebrano wziętych do niewoli Żydów przed odesłaniem ich do Babilonu (Jer 40:1). W okresie powygnaniowym Rama została ponownie zasiedlona (Ezd 2:1, 26; Neh 7:30; 11:33).

Do zgromadzenia Żydów w tym mieście przed uprowadzeniem ich do niewoli (czemu mogły towarzyszyć egzekucje niektórych jeńców) część biblistów odnosi słowa: „W Ramie słychać głos, lament i gorzki płacz; Rachela opłakuje swych synów. Nie daje się pocieszyć po swych synach, bo już ich nie ma” (Jer 31:15). Żona Jakuba Rachela tak bardzo pragnęła dzieci, że dopóki ich nie miała, uważała się za „martwą” (Rdz 30:1). Być może więc powyższe słowa to symboliczny opis Racheli opłakującej Żydów, którzy zginęli lub poszli na wygnanie. A ponieważ Rachela była matką Beniamina, słowa Jeremiasza mogły też wyrażać żal zwłaszcza za mieszkańcami Ramy pochodzącymi