wybrzeżu Fenicji jako materiał do budowy okrętów (Eze 27:2, 6).

Ze względu na powiązanie z biblijnym określeniem „Kittim” logiczny wydaje się wniosek, że pierwotni mieszkańcy Cypru mieli jakiś związek z Grecją (zob. Rdz 10:4; Jawan był przodkiem Jonów, od których wywodzą się Grecy). Związek ten omówiono w haśle KITTIM.

Po zwycięstwie Aleksandra Wielkiego pod Issos w 333 r. p.n.e. królowie cypryjskich miast-państw znaleźli się pod panowaniem greckim. Po śmierci Aleksandra władzę nad Cyprem przejęła dynastia Ptolemeuszów z Egiptu. Cypr pozostał pod kontrolą Egiptu do 58 r. p.n.e., gdy władzę nad wyspą rozciągnęli Rzymianie. Prawdopodobnie Żydzi z Cypru byli obecni w Jerozolimie na święcie Pięćdziesiątnicy w 33 r. n.e., choć w Biblii nie wymieniono ich w relacji z tego wydarzenia. Na Cyprze urodził się Lewita Józef, znany lepiej jako Barnabas (Dz 4:36).

Chrystianizm. W wyniku prześladowań rozpętanych po męczeńskiej śmierci Szczepana uczniowie Chrystusa się rozproszyli; część udała się na Cypr i głosiła tamtejszym Żydom. Niektórzy chrześcijanie z Cypru, mówiący po grecku, dotarli do Antiochii Syryjskiej, gdzie z powodzeniem głosili ludności greckojęzycznej (Dz 11:19, 20). Kiedy Paweł i Barnabas wraz z Janem Markiem wypłynęli z Antiochii w pierwszą podróż misjonarską (ok. 47-48 n.e.), najpierw udali się na Cypr — wyspę, z której pochodził Barnabas. W Salaminie, ważnym mieście handlowym położonym na wsch. wybrzeżu Cypru, istniała więcej niż jedna synagoga, co wskazuje na dużą społeczność Żydów. Gdy Paweł i jego towarzysze ogłosili tam słowo Boże, przeszli przez całą wyspę do Pafos, na jej zach. brzegu; była to ówczesna stolica tej rzymskiej prowincji. Tam spotkali przychylnego prokonsula Sergiusza Pawła oraz sprzeciwiającego się im czarnoksiężnika Elimasa (Bar-Jezusa) (Dz 13:1-12).

Wzmianka historyka Łukasza o prokonsulu na Cyprze jest dokładna. Cypr został oddany pod władzę rzymskiego senatu w 22 r. p.n.e., a zatem namiestnik wyspy nie nosił tytułu legata, lecz właśnie prokonsula, sprawującego swój urząd w imieniu senatu.

Z portu Pafos Paweł i jego towarzysze odpłynęli do Pamfilii w Azji Mniejszej (Dz 13:13). Jakieś dwa lata później Barnabas powrócił w rodzinne strony z Janem Markiem, by dalej prowadzić tam działalność kaznodziejską, a Paweł wyruszył w drugą podróż misjonarską przez Azję Mniejszą (ok. 49 n.e.) (Dz 15:36-41). Gdy pod koniec swej trzeciej podróży (ok. 56 n.e.) Paweł płynął z Patary na pd.-zach. wybrzeżu Azji Mniejszej do Fenicji, miał wyspę Cypr w zasięgu wzroku, lecz ‛zostawił ją po lewej stronie’; jego statek najwyraźniej przepływał obok jej pd.-zach. krańca, kierując się w stronę Tyru (Dz 21:1-3). Nieco później, po przybyciu do Jerozolimy, Paweł zatrzymał się w domu Mnazona, który podobnie jak Barnabas pochodził z Cypru (Dz 21:15, 16). W drodze do Rzymu statek Pawła żeglował „pod osłoną Cypru, ponieważ wiatry były przeciwne”. O tej porze roku przeważają tam wiatry zach. i pn.-zach., które nie sprzyjają rejsom przez otwarte morze, więc jego statek zapewne ominął Cypr od wsch., a potem płynął wzdłuż brzegu Azji Mniejszej, gdzie podmuchy wiatru od strony lądu pozwalały posuwać się na zach. (Dz 27:4, 5, 9, 12).

(hebr. teʼaszszúr).

Zimozielone drzewo iglaste z rodziny cyprysowatych. Cyprys razem z innymi drzewami tworzył „chwałę Libanu”, co wskazuje na miejsce, gdzie rósł, oraz na jego zalety lub imponujący wygląd. Występujący w angielskiej Biblii króla Jakuba, a także w Biblii gdańskiej „bukszpan” nie jest właściwym odpowiednikiem tego hebrajskiego słowa, ponieważ zdaniem niektórych uczonych nie rośnie on w Palestynie, a w Syrii jest tylko małym krzewem (Unger’s Bible Dictionary, 1965, s. 1134; The Interpreter’s Dictionary of the Bible, red. G. A. Buttrick, 1962, t. 2, s. 292). Wielu uważa, że wyraz użyty w Izajasza 41:19 i 60:13 prawdopodobnie odnosił się do cyprysu (zob. Bw; W. Corswant, A Dictionary of Life in Bible Times, Suffolk 1960, s. 55; The Interpreter’s Dictionary of the Bible, t. 1, s. 459; t. 2, s. 292; L. Koehler i W. Baumgartner, Lexicon in Veteris Testamenti Libros, Lejda 1958, s. 1017).

Cyprys wiecznie zielony (Cupressus sempervirens) ma ciemnozielone igliwie oraz gałęzie rosnące ku górze, podobnie jak te u topoli włoskiej. Przeciętnie osiąga wysokość 9—15 m, niekiedy zaś nawet ponad 20 m. Jest powszechnie uprawiany w Palestynie, a w Gileadzie, Edomie i na zboczach gór Liban natrafiono na pewne gatunki rosnące dziko. Drewno ma głęboką czerwonorudawą barwę, pachnie i jest bardzo trwałe. Fenicjanie, Kreteńczycy oraz Grecy przypuszczalnie używali go do budowy okrętów (Eze 27:6), a niektórzy utożsamiają z cyprysem „drzewo żywiczne”, z którego Noe pozyskiwał drewno na arkę (Rdz 6:14; zob. DRZEWO ŻYWICZNE).

W Izajasza 41:19 Jehowa obiecał, że za Jego sprawą drzewa rosnące normalnie w żyznych krainach zakwitną również w pustynnych okolicach. A w proroctwie na temat przyszłego wywyższenia i dobrobytu Syjonu zapowiedział, że cyprysem oraz jesionem i drzewem jałowcowym upiększy miejsce swego sanktuarium (Iz 60:13).

Występujące w Ezechiela 27:6 wyrażenie „drewno cyprysowe” pokrywa się z targumami. Jednakże jego hebrajski odpowiednik brzmi bat-ʼaszurím i znaczy „córka Aszurytów”. Wielu biblistów jest zdania, że te dwa hebrajskie wyrazy należy czytać jako jedno słowo bitʼaszszurím, czyli „drewno cyprysowe”.

Starożytna stolica krainy Cyrenajka na pn. wybrzeżu Afryki, mniej więcej naprzeciw Krety. Leżała jakieś 16 km od Morza Śródziemnego na płaskowyżu o wysokości 550 m n.p.m. Dziś pozostały z niej tylko opustoszałe ruiny niedaleko miasta Szahhat (wcześniej Cirene) w Libii.

Cyrenę najwyraźniej założyli Grecy w VII w. p.n.e.; uznawano ją za jedną z najważniejszych kolonii greckich. Około 96 r. p.n.e. dostała się pod władzę Rzymu, a w 67 r. p.n.e. Cerenajkę połączono w jedną prowincję z Kretą.

„Rodowitym Cyrenejczykiem” był Szymon z Cyreny (mógł być zhellenizowanym Żydem), którego zmuszono do pomocy w niesieniu pala męki Jezusa (Mt 27:32; Mk 15:21; Łk 23:26). Być może urodził się w Cyrenie, a później zamieszkał w Palestynie. Na podstawie wzmianki z Dziejów 6:9 o „Cyrenejczykach”, którzy toczyli spór ze Szczepanem, niektórzy uczeni wyciągają wniosek, iż w Palestynie przebywało na stałe tak dużo Żydów z Cyreny, że mieli w Jerozolimie własną synagogę.

Z drugiej strony Szymon, „rodowity Cyrenejczyk”, mógł należeć do wielu cudzoziemców, którzy przybyli do Jerozolimy w okresie Paschy. Podobnie 51 dni później, na żydowskim święcie Pięćdziesiątnicy, była obecna spora liczba „ludzi bogobojnych, z każdego narodu”, m.in. z różnych „stron Libii, leżącej koło Cyreny” (Dz 2:5, 10, 41). Niektórzy z nich zapewne znaleźli się wśród „około trzech tysięcy dusz” ochrzczonych po wylaniu ducha świętego na uczniów i przemówieniu Piotra. Mogli potem zanieść chrześcijańskie orędzie w swe rodzinne strony.

Chrystianizm. Kilka lat później — po przejściu Korneliusza na chrystianizm — mężczyźni z Cyreny brali udział w udostępnianiu „dobrej nowiny o Panu Jezusie” w Antiochii Syryjskiej ludziom określanym słowem Hellenistás (w większości gr. tekstów Dz 11:20). Ponieważ w Dziejach 6:1 to samo greckie słowo przetłumaczono na „Żydzi mówiący po grecku” (NŚ), niektórzy uważają, że w Antiochii Syryjskiej również głoszono obrzezanym Żydom lub prozelitom mówiącym po grecku. Jednak greckojęzycznym Żydom i prozelitom głoszono już od dnia Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e., natomiast nawrócenie się dużej liczby wspomnianych ludzi w Antiochii najwyraźniej było czymś nowym i niezwykłym, gdyż skierowano tam Barnabasa, by zbadał tę sprawę i udzielił braciom zachęt (Dz 11:22, 23). Na to, że chodziło o nową formę ewangelizacji, wskazuje również okoliczność, iż głoszenie Cyrenejczyków i ich współpracowników przeciwstawiono działalności innych, którzy dotarli do Antiochii i głosili „samym Żydom” (Dz 11:19, 20). W związku z tym, a także dlatego, że sporo wiarogodnych starożytnych rękopisów greckich używa w tym miejscu słowa Héllenas („Grecy”, zob. Dz 16:3), a nie Hellenistás, w większości współczesnych przekładów osoby nawrócone przez Cyrenejczyków określono słowem „Grecy” (Br, BT, Bw, BWP, Db, KUL, PE), choć niekiedy nazwano ich „poganami” (Kow, Wp), co wskazuje, że nie byli wyznawcami judaizmu. Niektórzy uczeni uważają jednak, że mogło chodzić zarówno o Żydów, jak i o pogan znających język grecki, i dlatego używają określenia „ludzie mówiący po grecku” (NŚ). W okresie gdy Paweł rozpoczynał swą pierwszą podróż misjonarską ok. 47 r. n.e., wśród proroków i nauczycieli zboru w Antiochii wymieniono „Lucjusza z Cyreny” (Dz 11:20; 13:1).

Przyrząd używany przez stolarza lub innego rzemieślnika do nakreślenia na drewnie albo innym materiale koła bądź łuku. Jedyna biblijna wzmianka o cyrklu znajduje się w Izajasza 44:13. Powiedziano tam, że rzeźbiarz, który wykonuje bożka, używa sznura mierniczego, czerwonej kredy i dłuta do drewna. „Kreśli je cyrklem [zapewne po to, by ustalić właściwe proporcje], i w końcu czyni z niego podobiznę mężczyzny, niby piękność ludzką, aby przebywała w domu”. Hebrajski odpowiednik słowa „cyrkiel”, mechugáh, jest spokrewniony z wyrazem chug (okrąg) (Prz 8:27; Iz 40:22).

Twórca imperium perskiego i zdobywca Babilonu, nazywany Cyrusem Wielkim dla odróżnienia od jego dziadka Cyrusa I.

Tak zwany Cylinder Cyrusa, dokument klinowy sporządzony po podbiciu mocarstwa babilońskiego, wkłada w jego usta słowa: „Ja jestem Cyrus, król świata, wielki król, król prawowity, król Babilonu, król Sumeru i Akadu, król czterech krańców (ziemi), syn Kambyzesa (Ka-am-bu-zi-ia), wielkiego króla, króla Anszanu, wnuk Cyrusa [I] (...) potomek Teispesa (...) z rodu (który) zawsze