również zachować równowagę gospodarczą. Jednakże te przepisy Prawa, podobnie jak wiele innych, zaczęto z czasem lekceważyć.

Jehowa oznajmił Izraelitom, że to On jest rzeczywistym Właścicielem ich ziemi. Z Jego punktu widzenia byli osiadłymi przybyszami i osiedleńcami. Dlatego w każdej chwili mógł ich wywłaszczyć, gdyby uznał to za stosowne (Kpł 25:23). Ponieważ nagminnie łamali Jego prawa, zostali skazani na 70-letnie wygnanie w Babilonie, a gdy w 537 r. p.n.e. stamtąd wrócili, dalej podlegali władzy pogan. W końcu w 70 r. n.e. Rzymianie całkowicie wysiedlili Żydów, tysiące z nich sprzedając do niewoli. Uległy wtedy zniszczeniu nawet kroniki genealogiczne.

Dziedzictwo chrześcijan. Jezus Chrystus, jako syn Dawida, jest dziedzicem jego tronu (Iz 9:7; Łk 1:32). A jako Syn Boży, jest dziedzicem niebiańskiego królestwa, co do którego Jehowa zawarł z nim przymierze (Ps 110:4; Łk 22:28-30). Dostanie więc w dziedzictwo narody i będzie nad nimi panować po wsze czasy, a wszystkich swych przeciwników roztrzaska (Ps 2:6-9).

Namaszczeni duchem członkowie zboru chrześcijańskiego mają dziedzictwo w niebiosach, bo jako „bracia” Jezusa, są jego współdziedzicami (Ef 1:14; Kol 1:12; 1Pt 1:4, 5). Dziedzictwo to obejmuje też ziemię (Mt 5:5).

Ponieważ Bóg wyzwolił Izraelitów z Egiptu, stali się Jego własnością, Jego „dziedzictwem” (Pwt 32:9; Ps 33:12; 74:2; Mi 7:14). Byli pierwowzorem „narodu świętego”, Izraela duchowego, który Bóg uznaje za swe „dziedzictwo”, gdyż nabył go krwią swego jednorodzonego Syna, Jezusa Chrystusa (1Pt 2:9; 5:2, 3; Dz 20:28).

Jezus Chrystus powiedział, że kto ze względu na jego imię i na dobrą nowinę zrezygnuje z czegoś, co jest dla niego cenne, ten „odziedziczy życie wieczne” (Mt 19:29; Mk 10:29, 30).

Zobacz LEWIRACKIE, MAŁŻEŃSTWO; PIERWORODNY; PIERWORODZTWA, PRAWO.

Tytuł taki (którego grecki odpowiednik ściśle rzecz biorąc znaczy „czyny apostołów”) od II w. n.e. nosi jedna z ksiąg biblijnych, choć jej treść koncentruje się głównie na działalności Piotra i Pawła, a nie wszystkich apostołów. Stanowi najbardziej wiarygodny i szczegółowy opis spektakularnych początków i szybkiego rozwoju społeczności chrześcijańskiej — najpierw wśród Żydów, a następnie wśród Samarytan i innych narodów.

W księdze tej dominuje przewodni temat całej Biblii: Królestwo Jehowy (Dz 1:3; 8:12; 14:22; 19:8; 20:25; 28:31). Wciąż powtarza się też myśl, że apostołowie dawali „dokładne świadectwo” o Chrystusie i o tym Królestwie oraz że sumiennie pełnili swą służbę (2:40; 5:42; 8:25; 10:42; 20:21, 24; 23:11; 26:22; 28:23). Ponadto omawiana księga wspaniale kreśli tło historyczne, z uwzględnieniem którego należy rozpatrywać natchnione listy wchodzące w skład Chrześcijańskich Pism Greckich.

Pisarz. Dzieje Apostolskie zaczynają się słowami „pierwsze sprawozdanie”, nawiązującymi do Ewangelii według Łukasza. Obie relacje są skierowane do tego samego człowieka, Teofila, i stąd wiemy, że również Dzieje opracował Łukasz, choć nie wymienił swego imienia (Dz 1:1; Łk 1:3). Obie księgi mają zbliżony styl i słownictwo. Informację, że pisarzem Dziejów był Łukasz, można znaleźć w kanonie Muratoriego z końca II w. n.e., a także w pochodzących z tego samego stulecia pismach teologicznych Ireneusza z Lyonu, Klemensa Aleksandryjskiego i Tertuliana z Kartaginy, którzy przytaczali cytaty z tej księgi.

Kiedy i gdzie spisana. Księga ta obejmuje w przybliżeniu 28 lat: od wniebowstąpienia Jezusa w r. 33 n.e. do końca dwuletniego aresztu Pawła w Rzymie ok. 61 r. W okresie tym panowało kolejno czterech cesarzy: Tyberiusz, Kaligula, Klaudiusz i Neron. Ponieważ to sprawozdanie relacjonuje wydarzenia z całego drugiego roku uwięzienia Pawła, nie mogło zostać ukończone wcześniej. Rozsądny wydaje się też wniosek, że gdyby Łukasz sporządził je później, zawarłby w nim więcej informacji o Pawle; gdyby to było po r. 64, z pewnością wspomniałby o okrutnym prześladowaniu rozpoczętym wówczas przez Nerona, a gdyby — jak utrzymują niektórzy — pisał po r. 70, zamieściłby wzmiankę o zburzeniu Jerozolimy.

Łukasz wielokrotnie towarzyszył Pawłowi podczas jego podróży — m.in. w niebezpiecznej drodze do Rzymu — co wynika z użycia zaimków i czasowników w pierwszej osobie liczby mnogiej (Dz 16:10-17; 20:5-15; 21:1-18; 27:1-37; 28:1-16). Sam Paweł w listach wysłanych z Rzymu wspomina o obecności Łukasza (Kol 4:14; Flm 24). A zatem Dzieje Apostolskie zostały ukończone w Rzymie.

Jak już wspomniano, Łukasz był naocznym świadkiem znacznej części opisywanych wydarzeń, a podróżując, spotkał wielu współchrześcijan, którzy albo w nich uczestniczyli, albo je widzieli. Na przykład Jan Marek mógł mu opowiedzieć o cudownym uwolnieniu Piotra z więzienia (Dz 12:12), a misjonarz Filip o przeżyciach zrelacjonowanych w rozdz. 6 i 8. Oczywiście również Paweł mógł szczegółowo przedstawić, co się działo, gdy nie było przy nim Łukasza.

Autentyczność. Dokładność Dziejów Apostolskich potwierdziło wiele odkryć archeologicznych. Na przykład w Dziejach 13:7 czytamy, że Sergiusz Paweł był na Cyprze prokonsulem. Obecnie wiadomo, że jakiś czas przed wizytą Pawła Cypr był zarządzany przez propretora lub legata, niemniej z inskrypcji znalezionej na tej wyspie wynika, iż faktycznie poddano ją bezpośredniej władzy rzymskiego senatu, reprezentowanego przez namiestnika zwanego prokonsulem. Podobnie było w Grecji: za panowania Augusta Cezara prowincja Achaja podlegała senatowi, ale gdy cesarzem został Tyberiusz, przeszła pod jego władzę. Później, jak donosi Tacyt, za Klaudiusza ponownie dostała się senatowi. Odkryto fragment reskryptu Klaudiusza do mieszkańców Delf w Grecji, w którym jest mowa o prokonsulu Gallionie. Tak potwierdziła się wypowiedź z Dziejów 18:12, że gdy Paweł przebywał w Koryncie, stolicy Achai, „prokonsulem” był Gallio (zob. GALLIO). Poza tym inskrypcja na łuku z Tesaloniki (którego fragmenty są przechowywane w Muzeum Brytyjskim) wskazuje, że w Dziejach 17:8 słusznie wspomniano o „władcach miasta” („politarchach”, zwierzchnikach obywateli), choć tytułu tego nie spotyka się w literaturze klasycznej.

Do dziś niemym świadkiem wiarygodności Dziejów jest ateński Areopag, czyli Wzgórze Aresa, na którym przemawiał Paweł (Dz 17:19). Medyczne wyrażenia i określenia z tej księgi zgadzają się z terminami używanymi w greckich dziełach medycznych z tamtego okresu. W I w. podróżowano na Bliskim Wschodzie w zasadzie tak, jak to opisano w Dziejach: po drogach lądowych poruszano się pieszo, wierzchem lub na rydwanach zaprzężonych w konie (8:27-38; 23:24, 31, 32), a morze przemierzano statkami handlowymi (21:1-3; 27:1-5). Nie miały one pojedynczego steru, lecz były kierowane dwoma wielkimi wiosłami, słusznie więc Łukasz użył liczby mnogiej („wiosła sterowe”; 27:40). Poza tym dzisiejsi marynarze znający owe regiony potwierdzają, że opis morskiej podróży Pawła do Rzymu (27:1-44) jest całkowicie realistyczny i godny zaufania, jeśli chodzi o czas trwania, pokonaną odległość i odwiedzone miejsca.

Twórcy katalogów biblijnych od II do IV w. n.e. bezspornie uznawali Dzieje Apostolskie za natchniony i kanoniczny składnik świętych Pism. Urywki tej księgi razem z fragmentami czterech Ewangelii zawiera papirusowy rękopis Chester Beatty 1 (P⁴⁵), pochodzący z III w. n.e. Części rozdz. 18 i 19 znajdują się w papirusie Michigan 1571 (P³⁸) z III lub IV w., a niepełne rozdz. 4-6 w manuskrypcie Aegyptus 8683 (P⁸) z IV w. Z Dziejów cytowali: Polikarp ze Smyrny ok. 115 r., Ignacy z Antiochii ok. 110 r. i Klemens Rzymski prawdopodobnie już w r. 95. Żyjący w IV w. Atanazy, Hieronim i Augustyn poświadczają wcześniejsze zestawienia, które wymieniają tę księgę.

[Ramka na stronie 517]

GŁÓWNE MYŚLI DZIEJÓW APOSTOLSKICH

Relacja o powstaniu zboru chrześcijańskiego i jego gorliwej działalności publicznej mimo zaciekłego sprzeciwu

Obejmuje okres: od 33 do ok. 61 r. n.e.

Przed wstąpieniem do nieba Jezus poleca swym naśladowcom, by świadczyli o nim jako o Mesjaszu Jehowy (1:1-26)

Po otrzymaniu ducha świętego uczniowie śmiało głoszą w wielu językach (2:1 do 5:42)

Żydzi z różnych krajów, zebrani w Jerozolimie, słyszą dobrą nowinę we własnych językach; ok. 3000 ochrzczonych

Piotr i Jan aresztowani i zabrani przed Sanhedryn; śmiało oświadczają, że nie przestaną głosić

Wszyscy uczniowie, napełnieni duchem świętym, odważnie rozgłaszają słowo Boże; liczne rzesze zaczynają wierzyć

Apostołowie aresztowani, ale uwalnia ich anioł; zaprowadzeni przed Sanhedryn, mówią: „Musimy być bardziej posłuszni Bogu jako władcy niż ludziom”

Prześladowania prowadzą do rozszerzenia zakresu działalności (6:1 do 9:43)

Aresztowany Szczepan nieustraszenie daje świadectwo i umiera śmiercią męczeńską

Wskutek prześladowań wszyscy prócz apostołów się rozpraszają; dobra nowina dociera do Samarii; chrzest etiopskiego eunucha

Jezus ukazuje się prześladowcy Saulowi, który się nawraca, zostaje ochrzczony i rozpoczyna gorliwą służbę

Pod kierownictwem Bożym dobra nowina jest głoszona nieobrzezanym poganom (10:1 do 12:25)

Piotr głosi Korneliuszowi, jego rodzinie i przyjaciołom; ci zaczynają wierzyć, otrzymują ducha świętego i zostają ochrzczeni

Relacja apostoła przyczynia się do rozwoju dzieła wśród narodów

Podróże ewangelizacyjne Pawła (13:1 do 21:26)

Pierwsza podróż: Cypr, Azja Mniejsza. Paweł i Barnabas śmiało dają świadectwo publicznie i w synagogach; wyrzuceni z Antiochii; w Ikonium narażeni na atak motłochu; mieszkańcy Listry najpierw traktują ich jak bogów, później kamienują Pawła

Ciało kierownicze w Jerozolimie podejmuje decyzję w sprawie obrzezania; Paweł i Barnabas mają informować braci, że obrzezanie nie jest wymagane, ale że wierzący muszą się powstrzymywać od tego, co ofiarowano bożkom, od krwi i od rozpusty

Druga podróż: ponownie Azja Mniejsza oraz Macedonia i Grecja. W Filippi dochodzi do uwięzienia Pawła, ale strażnik i jego domownicy dają się ochrzcić; Żydzi wywołują rozruchy w Tesalonice i Berei; w Atenach Paweł głosi w synagodze i na rynku, a potem na Areopagu; 18-miesięczna działalność w Koryncie

Trzecia podróż: Azja Mniejsza, Grecja. Owocna służba w Efezie przerwana rozruchami wznieconymi przez złotników; apostoł udziela zachęt starszym

Paweł aresztowany, daje świadectwo urzędnikom; odesłany do Rzymu (21:27 do 28:31)

Paweł zaatakowany przez tłum w Jerozolimie; staje przed Sanhedrynem

Uwięziony Paweł śmiało daje świadectwo Feliksowi, Festusowi, królowi Herodowi Agryppie II oraz osobom spotkanym podczas podróży statkiem do Rzymu

Przetrzymywany w Rzymie, Paweł dalej wyszukuje okazje do głoszenia o Chrystusie i Królestwie

Podstawowa jednostka czasu wprowadzona przez Jehowę Boga już pierwszego „dnia” okresu, w którym Ziemia była przygotowywana dla ludzkości. Rozproszone światło zapewne przeniknęło wtedy chmury, które spowijały naszą planetę, krążącą wokół Słońca i obracającą się wokół własnej osi; dzięki temu na jej powierzchni po raz pierwszy nastały dzień oraz noc. „Bóg oddzielił światło od ciemności. I Bóg zaczął nazywać światło Dniem, ciemność zaś nazwał Nocą” (Rdz 1:4, 5). „Dzień” oznacza tutaj okres światła dziennego będący przeciwieństwem nocnych ciemności, ale w dalszej części sprawozdania biblijnego słowo to odnosi się też do innych odcinków czasu o różnej długości. Zarówno w Pismach Hebrajskich, jak i w Greckich wyraz „dzień” (hebr. jom; gr. heméra) jest używany w znaczeniu nie tylko dosłownym, lecz także przenośnym, a nawet symbolicznym.

Zasadniczą jednostką czasu jest dzień kalendarzowy, czyli doba słoneczna — czas pomiędzy dwoma kolejnymi przejściami Słońca nad tym samym południkiem, określającymi pełny obrót Ziemi dookoła własnej osi. Jednakże w czasach biblijnych dzień wyznaczano na inne sposoby.

Dzień Hebrajczyków rozpoczynał się wieczorem, po zachodzie słońca, a kończył nazajutrz o tej samej porze. Trwał zatem od jednego wieczora do drugiego. „Od wieczora do wieczora macie obchodzić wasz sabat” (Kpł 23:32). Było to odzwierciedleniem Bożych dni stwarzania, na co wskazują słowa z Rodzaju 1:5: „Nastał wieczór i nastał ranek — dzień pierwszy” (por. Dn 8:14).

Od wieczora do wieczora liczyli dzień nie tylko Hebrajczycy, lecz także Fenicjanie, Numidowie i Ateńczycy. Z kolei u Babilończyków doba zaczynała się i kończyła o wschodzie słońca, a u Egipcjan i Rzymian — o północy (podobnie jak to jest w świecie współczesnym).

Chociaż Hebrajczycy oficjalnie rozpoczynali dzień wieczorem, niekiedy wyrażali się tak, jak gdyby zaczynał się rankiem. Na przykład w Kapłańskiej 7:15 powiedziano: „Mięso dziękczynnej ofiary jego ofiar współuczestnictwa ma być zjedzone w dniu, w którym złoży on dar ofiarny. Nie może z niej nic zostawić do rana”. Niewątpliwie chodziło po prostu o podkreślenie, że nie wolno niczego przechowywać przez noc.

Jak wynika z relacji o stwarzaniu, dniem nazywany jest też okres światła dziennego (Rdz 1:5; 8:22). W Biblii dzieli się go na naturalne części: świt, kiedy jest jeszcze ciemno, lecz już się rozwidnia (1Sm 30:17; Ps 119:147), brzask i wschód słońca (Hi 3:9), ranek (Rdz 24:54), południe (Pwt 28:29; 1Kl 18:27; Iz 16:3; Dz 22:6), pora wieczorna, gdy zachodzi słońce (Rdz 15:12; Joz 8:29), oraz zmrok poprzedzający zapadnięcie ciemności (2Kl 7:5, 7). Izraelitom dobrze znane były też pory, w których kapłani składali określone ofiary lub palili kadzidło (1Kl 18:29, 36; Łk 1:10).

O jaką porę chodzi w wyrażeniu „między dwoma wieczorami”?

Według Pisma Świętego baranek paschalny miał być zarżnięty w dniu 14 Nisan „między dwoma wieczorami” (Wj 12:6). Wprawdzie niektórzy komentatorzy tradycji żydowskiej sugerują, że chodziło o czas od południa (kiedy słońce zaczyna się zniżać) aż do zachodu, ale poprawniejsze jest raczej rozumowanie, iż pierwszy wieczór to chwila, gdy słońce chowa się za horyzont, a drugi — gdy kończy się zmierzch i zapada ciemność (Pwt 16:6; Ps 104:19, 20). Taki pogląd wyznawał hiszpański rabin Aben Ezra (1092-1167 n.e.), podobnie jak Samarytanie oraz karaimi. Zgadzają się z tym tacy uczeni jak Michaelis, Rosenmüller, Gesenius, Maurer, Kalisch, Knobel i Keil.

Nic nie wskazuje na to, żeby przed niewolą babilońską Hebrajczycy dzielili dzień na godziny. Słowo „godzina”, którego Biblia gdańska używa w Daniela 3:6, 15; 4:19, 33; 5:5, jest odpowiednikiem aramejskiego szaʽáh (dosł. „spojrzenie”), tłumaczonego trafniej na „chwila”. Jednakże w okresie powygnaniowym Żydzi przyswoili sobie zwyczaj posługiwania się godzinami. „Cień stopni”,