Hebrajczycy chcieli się zorientować w stronach świata, zazwyczaj stawali twarzą do wschodzącego słońca i wtedy wsch. był przed nimi, zach. z tyłu, pn. po lewej, a pd. po prawej ręce.

Słowo kédem mogło oznaczać ogólnie kierunek wsch. (por. Rdz 11:2) albo stronę wsch. w odniesieniu do jakiegoś miejsca, np. w Liczb 34:11, gdzie występuje wyrażenie „na wschód od Ainu”. Niekiedy używano go na określenie terenów leżących na wsch. lub pn. wsch. od Izraela, takich jak Moab i Ammon, pustynie Arabii, Babilonia, Persja, Asyria i Armenia.

Rozmaite ludy zamieszkujące kraje objęte słowem „wschód” nazywano „synami Wschodu”. Hiob, którego uznano za najzamożniejszego ze wszystkich „mieszkańców [synów] Wschodu” (Hi 1:3), żył właśnie na tych wsch. terenach. Kiedy Jakub wyruszył do Mezopotamii po żonę, udał się — jak czytamy — do ziemi „mieszkańców [synów] Wschodu” (Rdz 29:1). O „mieszkańcach Wschodu”, czyli krajów położonych na wsch. od Izraela, wspomniano też w Sędziów 6:3; 8:10.

W Palestynie wiatr wschodni nawiewał gorące powietrze z pustynnych rejonów leżących na wsch. i był zgubny dla roślinności (Eze 19:12). Stąd wzięło się powiedzenie: ‛napełnić brzuch wschodnim wiatrem’ (Hi 15:2).

W kierunku wsch. ustawiono zarówno przybytek, jak i świątynie — zbudowaną przez Salomona, odbudowaną przez Zerubbabela, a także przebudowaną przez Heroda (Lb 3:38). W tę samą stronę była zwrócona świątynia w wizji Ezechiela (Eze 47:1). Należało więc oczekiwać, że Jehowa i Chrystus przybędą do świątyni od wsch.

W Izajasza 46:11 poinformowano, że Cyrus, król Persji, nadciągnie „ze Wschodu” (Bw) lub „ze wschodu słońca” (NŚ). Przepowiedziane wieści „ze wschodu” dosłownie miały napływać „ze wschodu słońca” (mizrách) (Dn 11:44). W Objawieniu opisano, jak podczas sądu nad Babilonem Wielkim wyschnie symboliczny Eufrat, i przy tym wspomniano o „królach ze wschodu słońca”, których proroczymi pierwowzorami byli Dariusz i Cyrus (Obj 16:12, 19).

Astrolodzy, którzy chcieli zobaczyć niedawno narodzonego Jezusa, przybyli od strony Babilonu — „ze stron wschodnich” (Mt 2:1). Kiedy oznajmili, że ujrzeli jego gwiazdę „na Wschodzie [gr. anatolé, dosł. „wzejście”]”, jak podają niektóre przekłady Biblii, nie chodziło im o to, jakoby ją widzieli na wschód od swego kraju, lecz że patrzyli na nią ze wschodu, czyli gdy przebywali na wschodzie (Mt 2:2; zob. przyp. w NW).

Wschód to czas, gdy słońce wydaje się wznosić znad horyzontu, a zachód — gdy za nim znika. W czasach biblijnych pory te odgrywały nader ważną rolę w codziennym życiu ludzi. Dla większości z nich okres dziennej aktywności rozpoczynał się o świcie, a kończył o zmierzchu. Trafnie opisał to psalmista: „Słońce (...) zachodzi. Powodujesz ciemność, by nastała noc; wtedy wyruszają wszystkie dzikie zwierzęta leśne. Młode grzywiaste lwy ryczą za łupem i domagają się żeru od Boga. Zaczyna świecić słońce — wycofują się i kładą się w swych kryjówkach. Człowiek wyrusza do swojej pracy i do swej służby aż do wieczora. Jakże liczne są twe dzieła, Jehowo! Wszystkie je uczyniłeś mądrze. Ziemia jest pełna twych tworów” (Ps 104:19-24).

Wschód słońca oznaczał początek dnia, a gdy Jezus Chrystus przebywał na ziemi, właśnie od wschodu słońca liczono „dwanaście godzin światła dziennego” (Mk 16:2; Jn 11:9). Oczywiście wiele osób wstawało jeszcze przed świtem, np. pracowita kobieta opisana w Przysłów 31:15. Również Jezus pewnego razu wstał, żeby się modlić, zanim wzeszło słońce (Mk 1:35). Po wschodzie otwierano bramy miast, mężczyźni wychodzili na pola lub do winnic, kobiety szły do studni po wodę, targowiska zapełniały się ludźmi, rybacy przypływali do brzegu, by sprzedać nocne połowy, a potem zwykle czyścili i naprawiali sieci.

Normalne zajęcia i dzień pracy trwały do zachodu słońca. Gdy się zbliżała ta pora, mężczyźni wracali z pól i otrzymywali od pracodawców zapłatę za całodzienną pracę, kobiety przynosiły do domu zapas wody na noc, zamykano bramy miejskie, strażnicy rozpoczynali pierwszą z czterech straży nocnych, a w domach zapalano lampy oliwne (Rdz 24:11; Pwt 24:15; Sdz 19:14-16; Neh 13:19; Mt 20:8-12; Mk 13:35). Wielu po wieczornym posiłku pracowało jednak dalej, np. pracowici mężczyźni i kobiety zajmowali się tkaniem albo innym domowym rzemiosłem (Prz 31:18, 19; 2Ts 3:8). Czasami służba Jezusa i jego apostołów oraz związane z nią zajęcia również przeciągały się do późnej nocy (Mt 14:23-25; Mk 1:32-34; 4:35-39; Łk 6:12; 2Ko 6:4, 5).

Zachód słońca oznaczał koniec światła dziennego, a dla Żydów także oficjalne rozpoczęcie nowego dnia kalendarzowego, który liczono od wieczora do wieczora (Kpł 23:32; por. Mk 1:21, 32, skąd wynika, że doba, w tym wypadku sabat, kończyła się wieczorem). A zatem również dzień 14 Nisan rozpoczynał się o zachodzie słońca, kiedy nadchodziła pora na to, by zabić baranka i spożyć posiłek paschalny (Wj 12:6-10; Pwt 16:6; Mt 26:20; zob. PASCHA).

Ponieważ wraz z zachodem słońca kończył się dany dzień, Prawo wymagało, by regulowano wtedy pewne sprawy. Szata wzięta w zastaw miała być zwrócona właścicielowi „do zachodu słońca” (Wj 22:26; Pwt 24:13). Wówczas też należało dać wypłatę najętym pracownikom (Pwt 24:15), zdjąć zwłoki zawieszone na palu i je pochować (Pwt 21:22, 23; Joz 8:29; 10:26, 27), a osoba ceremonialnie nieczysta musiała się wykąpać i po zachodzie słońca była znowu uważana za czystą (Kpł 22:6, 7; Pwt 23:11). Okoliczność, iż zachód słońca kończył dzień i rozpoczynał nowy, pozwala lepiej zrozumieć radę apostoła: „Niech słońce nie zachodzi nad waszym rozdrażnieniem” (Ef 4:26).

Niekiedy wschód lub pojawienie się słońca ma znaczenie symboliczne. W 2 Samuela 23:3, 4 powiedziano, że panowanie prawego władcy, który boi się Boga, jest tak pokrzepiające jak „światło poranka, gdy świeci słońce, ranek bez obłoków” (por. Mal 4:2; Mt 17:2; Obj 1:16). Z myślą o sługach Bożych skierowano do Jehowy prośbę: „Ci, którzy cię miłują, niech będą jak słońce, gdy wychodzi w swej potędze” (Sdz 5:31; Ps 110:3; Dn 12:3; Mt 13:43; por. Mi 3:5, 6; Jn 3:19, 20).

Określenia „wschód słońca” i „zachód słońca” występują także w znaczeniu geograficznym i odnoszą się do stron świata: wschodu i zachodu (Wj 27:13; Joz 1:4; Ps 107:3; Obj 16:12). W takim sensie użyto ich w Psalmie 113:3: „Od wschodu słońca aż do jego zachodu wysławiane ma być imię Jehowy” (zob. też Iz 45:6; Mal 1:11). Wyrażenie ‛od wschodu do zachodu słońca’ może również oznaczać „przez cały dzień”.

Uczuciowa solidarność z osobą cierpiącą, połączona z pragnieniem niesienia jej ulgi. W języku hebrajskim myśl taką wyraża m.in. czasownik chamál, oznaczający „okazywać (odczuwać, żywić) współczucie; oszczędzić” (Wj 2:6; 2Sm 21:7; Mal 3:17). Grecki czasownik oikteíro jest tłumaczony na „okazywać współczucie”, a rzeczownik oiktirmòs na „współczucie; tkliwe zmiłowanie” (Rz 9:15; 12:1; 2Ko 1:3; Flp 2:1; Kol 3:12; Heb 10:28). Z kolei słowo splágchna (dosł. „jelita”) może się odnosić do „tkliwego współczucia” (1Jn 3:17).

Najwspanialszy przykład współczucia daje sam Jehowa. Znakomicie ilustrują to dzieje Jego stosunków z Izraelitami. Gdy w Egipcie cierpieli udrękę, nie tylko życzliwie wczuwał się w ich położenie, lecz w końcu pośpieszył im na ratunek, po czym troskliwie opiekował się nimi na pustkowiu (Iz 63:7-9). Co prawda po osiedleniu się w Ziemi Obiecanej raz po raz się od Niego odwracali, ale ilekroć wołali o pomoc, Bóg ich wysłuchiwał i wyzwalał z rąk nieprzyjaciół (Sdz 2:11-19).

Z czasem jednak Izraelici przekroczyli wszelkie dopuszczalne granice i skrucha była już niemożliwa. Tak dalece uwikłali się w bałwochwalstwo, że skalali nawet świątynię Jehowy, umieszczając w niej swe bożki. Drwili z proroków i gardzili słowem Jehowy. Najwyższy nie mógł dłużej kierować się współczuciem. Wydał ich więc w ręce króla Nebukadneccara (Nebukadreccara), wykonując wyrok ogłaszany dużo wcześniej przez proroków (2Kn 36:15-17; Jer 13:14; 21:7; Eze 5:11; 8:17, 18).

Kiedy jest niestosowne. Każdy, kto naprawdę poznał Jehowę, powinien starać się Go naśladować w okazywaniu współczucia (Ef 4:32 do 5:1). Niemniej w pewnych sytuacjach jest ono niestosowne. Nie wolno pod wpływem współczucia chronić przed zasłużoną karą tych, którzy trwają w grzechu i rozmyślnie odrzucają prawe zasady Jehowy (Pwt 13:6-11; Heb 10:28).

Kierowanie się współczuciem na przekór woli Bożej może pociągnąć za sobą poważne konsekwencje. Świadczy o tym historia króla Saula. Kiedy nastała pora wykonania wyroku Bożego na Amalekitach, którzy po wyjściu Izraelitów z Egiptu jako pierwsi bez powodu na nich napadli, Saul otrzymał rozkaz, by nie okazywać im współczucia. On jednak uległ presji swych poddanych i nie wypełnił ściśle poleceń Jehowy. Dlatego Bóg ‛odrzucił go, by nie był królem’ (1Sm 15:2-24). Aby uniknąć błędu popełnionego przez Saula i nie utracić uznania Bożego, trzeba lojalnie trwać przy Jehowie i stale pogłębiać szacunek dla Jego prawych zasad.

Zobacz OBRZYDLIWOŚĆ.

Określenie „Wszechmocny” jest tłumaczeniem hebrajskiego Szaddáj i greckiego Pantokrátor. Oba najwyraźniej kryją w sobie myśl o sile i potędze.

Słowo hebrajskie. W tekście hebrajskim wyraz Szaddáj siedem razy pojawia się ze słowem ʼEl („Bóg”), tworząc tytuł „Bóg Wszechmocny” (Rdz 17:1; 28:3; 35:11; 43:14; 48:3; Wj 6:3; Eze 10:5). Natomiast w 41 innych miejscach występuje samodzielnie i jest oddawany przez „Wszechmocny”. Podobnie jak słowa ʼAdonáj („Pan Wszechwładny”) i ʼElohím („Bóg”), Szaddáj ma postać liczby mnogiej, wskazującej na majestat (Rdz 49:25; Lb 24:4; Ps 68:14).