swym duchem przebywa Jehowa (Dz 19:27; Ef 2:21).

Świątynia Artemidy zapewniała prawo azylu, co stanowiło zachętę dla złoczyńców, których liczba w Efezie znacznie wzrosła. Na pewnym obszarze wokół niej nikogo nie wolno było pojmać, i to za żadne przestępstwo. W rezultacie powstało tam osiedle złodziei, morderców i tym podobnych osobników. Nie bez powodu zatem Paweł wspomniał o kradzieży, jak również o złośliwości wynikającej z rozgoryczenia, krzykach i wyrządzaniu krzywdy (Ef 4:25-32).

Demoniczne praktyki. Efez był ośrodkiem wszelkiego rodzaju praktyk demonicznych. Słynął z uprawiania rozmaitych form magii. Skutkiem tego demony były w Efezie szczególnie aktywne. Paweł niewątpliwie pragnął przeciwdziałać wpływowi magii i czarów oraz dopomóc szczerym Efezjanom uwolnić się od takich demonicznych praktyk, toteż za sprawą ducha Bożego dokonywał tam cudów — nawet wypędzał z ludzi niegodziwe duchy (Dz 19:11, 12).

O tym, jak bardzo Efez przesiąknął magią i jak stosowne były rady Pawła dotyczące walki z niegodziwymi duchami, świadczą poniższe informacje:

Na całym świecie znane były „litery efeskie”. „Wydaje się, iż chodziło o pewne kombinacje liter lub słów, które wypowiadano ze specjalną intonacją, wierząc, że to wypędzi choroby, czyli złe duchy; kiedy indziej w roli zaklęcia wypisywano je na pergaminie i noszono jako amulety, mające chronić przed złymi duchami lub przed innym niebezpieczeństwem. Jak pisze Plutarch (Sympos. 7), ‚magowie nakazują opętanym przez demona osobiście recytować litery efeskie w odpowiedniej kolejności’” (A. Barnes, Notes, Explanatory and Practical, on the Acts of the Apostles, 1858, s. 264).

Inskrypcje odkryte w ruinach Efezu ukazują, że panowała tam ogromna ciemnota umysłowa, co wyjaśnia, dlaczego apostoł Paweł napisał tamtejszym chrześcijanom, aby „już nie postępowali tak, jak i narody postępują w nieużyteczności swych umysłów, będąc pod względem umysłowym pogrążone w ciemności” (Ef 4:17, 18). Z napisów na murach i budynkach wynika, iż ludzie kierowali się w życiu przesądami i wróżbami, jak również wypatrywali znaków.

W wyniku działalności kaznodziejskiej Pawła, dokonywanych przez niego cudów oraz niepowodzenia żydowskich egzorcystów sporo mieszkańców Efezu zostało chrześcijanami. Niewątpliwie wielu z nich wcześniej brało udział w takich czy innych praktykach magicznych, gdyż w Biblii czytamy: „A niemało tych, którzy uprawiali sztuki magiczne, poznosiło swe księgi i spaliło je wobec wszystkich. I zliczywszy ich ceny, stwierdzili, że były warte pięćdziesiąt tysięcy sztuk srebra [jeśli chodziło o denary — 37 200 dolarów]” (Dz 19:19). Ze względu na takie rozpowszechnienie w Efezie magii i wszelkich form demonizmu Paweł słusznie zachęcił tamtejszych chrześcijan, by toczyli walkę z zastępami niegodziwych duchów, nałożywszy „całą zbroję od Boga”. Porzucający uprawianie magii z pewnością musieli się liczyć z nękaniem przez demony, toteż rada Pawła mogła im pomóc w odpieraniu tych niegodziwych duchów. Warto zauważyć, że jedną z pierwszych rzeczy, które zrobili owi chrześcijanie, było zniszczenie ksiąg związanych z demonizmem, co stanowi wzór dla osób pragnących obecnie uwolnić się spod wpływu demonów i od ich napaści (Ef 6:11, 12).

Rola Chrystusa. Ponieważ efescy chrześcijanie mieli chwalebną nadzieję być współdziedzicami z Chrystusem, Paweł słusznie im przypomina, że Jezus został posadzony „wysoko ponad wszelkim rządem i władzą, i mocą, i zwierzchnictwem, i wszelkim imieniem wymienianym nie tylko w tym systemie rzeczy, lecz także w przyszłym” (Ef 1:21). Wspaniale opisuje wywyższoną pozycję Jezusa Chrystusa oraz dar niezasłużonej życzliwości Boga, połączony z miłością, mądrością i miłosierdziem wobec tych, którzy są w jedności z Nimi. Obraz zjednoczenia w Chrystusie wszystkiego, co w niebiosach i co na ziemi, oraz utworzenia z Żydów i pogan „jednego nowego człowieka” jest najpełniejszym zamieszczonym w Biblii wyjaśnieniem „świętej tajemnicy” Bożej, objawionej w dobrej nowinie o Chrystusie (Ef 2:15).

Wyraz semicki oznaczający „otwórz się”. Użył go Jezus, gdy uzdrawiał człowieka głuchego i mającego wadę mowy (Mk 7:32-34).

(prawdopodobnie: „rozjemca”).

Syn Zabada z rodziny Jerachmeela, ojciec Obeda. Eflal był potomkiem Pereca, syna Judy i Tamar. Jego prapradziadkiem był Jarcha, egipski sługa w domu Szeszana, który dał mu swoją córkę za żonę (1Kn 2:4, 5, 9, 25, 34-37).

Element ubioru kapłana. Specjalny efod arcykapłański został szczegółowo opisany przez Boga we wskazówkach danych Mojżeszowi (ILUSTRACJA, t. 1, s. 539). Najwyraźniej przypominał fartuch i był wykonany „robotą hafciarską (...) ze złota, niebieskiego włókna i wełny barwionej czerwonawą purpurą, z przędzy barwionej szkarłatem z czerwców, a także z delikatnego skręcanego lnu”. Składał się z części przedniej i tylnej połączonych ze sobą. Przepaska wykonana z tego samego materiału była „na nim” — prawdopodobnie przytwierdzona do niego — i służyła do przewiązywania go w pasie. Na naramiennikach efodu w złotych oprawach umieszczono dwa kamienie onyksowe z wyrytymi imionami synów Izraela, po sześć na każdym. Do złotych opraw przymocowane były łańcuszki ze złota wykonane „robotą powroźniczą”, na których wisiał napierśnik. Z dolnych rogów napierśnika odchodził niebieski sznur przewleczony przez złote pierścienie, które się znajdowały na dolnym krańcu naramienników, najwyraźniej kończących się tuż nad przepaską. Efod zapewne kończył się gdzieś między pasem a kolanami (Wj 28:6-14, 22-28).

Arcykapłan wkładał swój efod na niebieski płaszcz bez rękawów, zwany ‛płaszczem należącym do efodu’, pod którym z kolei miał lnianą szatę (Wj 29:5). Ale nie nosił efodu na co dzień. Zakładał go razem z napierśnikiem zawierającym Urim i Tummim, gdy trzeba było zapytać Jehowę w jakiejś kwestii ważnej dla narodu (Lb 27:21; 1Sm 28:6; Ezd 2:63). Poza tym podczas dorocznego Dnia Przebłagania, po złożeniu darów ofiarnych za grzech, kąpał się i przebierał — zdejmował białe szaty i najwyraźniej zakładał te ozdobne, m.in. efod — a następnie składał całopalenie (Kpł 16:23-25).

Efod, który kapłan Abiatar przyniósł z przybytku w Nob do obozu Dawida, prawdopodobnie był efodem arcykapłańskim, ponieważ Doeg zabił arcykapłana Achimelecha — ojca Abiatara — oraz usługujących z nim kapłanów (1Sm 22:16-20; 23:6). Dawid kazał przynosić do siebie ten efod, ilekroć chciał poprosić Jehowę o wskazówki (1Sm 23:9-12; 30:7, 8).

Efody noszone przez kapłanów. Efod był też elementem stroju innych kapłanów, choć tylko efod arcykapłana został bezpośrednio wymieniony i dokładnie opisany we wskazówkach Jehowy dotyczących wykonania szat kapłańskich. Jeśli chodzi o ubiór synów Aarona, którzy usługiwali pod nadzorem ojca, wspomniano tylko o „długich szatach”, „szarfach”, „nakryciach głowy” i „bieliźnie dolnej” (Wj 28:40-43). Wygląda na to, że kapłani zaczęli się ubierać w efod dopiero w późniejszych czasach. Samuel — który nawet nie był kapłanem — nosił efod, gdy jako chłopiec usługiwał przed Jehową w przybytku (1Sm 2:18), tak jak 85 kapłanów uśmierconych przez Doega na rozkaz Saula (1Sm 22:18). Być może taki efod wskazywał na kapłańską pozycję noszącej go osoby, nie był jednak nakazanym w Prawie strojem obowiązującym w czasie pełnienia służby. Efod kapłanów mógł przypominać efod arcykapłański krojem, ale był wykonany z gładkiej białej tkaniny, niehaftowanej, prawdopodobnie z lnu nieco niższej jakości. W odniesieniu do „lnianego” efodu noszonego przez młodego Samuela i 85 kapłanów użyto hebrajskiego słowa bad, a w opisie efodu arcykapłana — słowa szesz, czyli „delikatny len” (Wj 28:6; 1Sm 2:18; 22:18).

Kiedy Dawid sprowadzał Arkę Przymierza do Jerozolimy, by spoczęła na górze Syjon w pobliżu jego domu, i tańczył z tej radosnej okazji przed Jehową, miał na sobie płaszcz bez rękawów z delikatnej tkaniny, a na nim lniany efod (2Sm 6:14; 1Kn 15:27).

Efod wykonany przez Gedeona. Kiedy Gedeon pokonał Midianitów, wykorzystał zdobyte złoto do zrobienia efodu (Sdz 8:26, 27). Niektórzy podważają wiarogodność tej relacji, twierdząc, że 1700 sykli złota (19,4 kg) to o wiele za dużo, niż potrzeba na wykonanie efodu. Sugerują, że oprócz tego uczynił złoty posąg. Jednakże słowo „efod” nie oznacza wizerunku. Gedeon był wiernym sługą Bożym. Nie zrobiłby tego, czego później dopuścił się Jeroboam, który namówił dziesięć plemion do czczenia posągów cielca. Gedeon pokazał, jaki ma stosunek do wielbienia Jehowy, gdy go poproszono, by ustanowił swój ród dynastią panującą w Izraelu. Odmówił słowami: „To Jehowa będzie nad wami panował” (Sdz 8:22, 23). Niewykluczone, że znacznej części złota użyto jako zapłaty za kamienie szlachetne i inne materiały potrzebne do wykonania efodu. Efod mógł mieć taką wartość, o jakiej wspomniano w relacji (w przeliczeniu 218 365 dolarów), zwłaszcza jeśli ozdobiono go cennymi klejnotami.

Mimo iż Gedeon miał dobre intencje, gdyż chciał uczcić Jehowę i upamiętnić zwycięstwo, które dał On Izraelowi, efod stał się ‛sidłem dla niego i jego domowników’, ponieważ Izraelici zaczęli „uprawiać z tym nierząd”, czyli oddawać cześć temu przedmiotowi (Sdz 8:27). Jednakże Biblia nie wspomina, jakoby sam Gedeon czcił efod; przeciwnie, apostoł Paweł zalicza go do „wielkiego obłoku” wiernych przedchrześcijańskich świadków na rzecz Jehowy (Heb 11:32; 12:1).

Bałwochwalcze zastosowanie. Użycie efodu do bałwochwalczego kultu opisano w 17 i 18 rozdz. Sędziów. Pewien Efraimita wykonał efod, z którego najpierw jako kapłan rzeźbionego wizerunku korzystał jeden z jego synów, a następnie Lewita wywodzący się od Mojżesza, a nie z kapłańskiego rodu Aarona. Później efod ten wraz z wizerunkiem zabrali mężczyźni z plemienia Dana; wspomniany Lewita i po nim jego synowie byli w mieście Dan bałwochwalczymi kapłanami przez wszystkie dni, gdy dom prawdziwego Boga pozostawał w Szilo.

Ojciec Channiela (naczelnika z plemienia Manassesa), który z polecenia Jehowy został ustanowiony jednym z odpowiedzialnych za podział ziemi Kanaan na dziedziczne posiadłości (Lb 34:16, 18, 23, 29).

(„podwójnie płodny”).

1. Syn Józefa i jego żony, Asenat, córki kapłana Potifery z On. Był młodszym bratem Manassesa, urodzonym w Egipcie przed siedmioletnią klęską głodu. Józef nadał mu imię Efraim, „gdyż jak powiedział: ‚Bóg uczynił mnie płodnym w ziemi mojej niedoli’” (Rdz 41:50-52).

Na łożu śmierci Jakub niejako adoptował swych wnuków Efraima i Manassesa, zrównując ich ze swoimi synami (Rdz 48:5). Ich ojciec, Józef, który otrzymał prawo pierworodnego wśród synów Jakuba, dostał dwie części dziedzictwa w postaci działów dla plemion Efraima i Manassesa (1Kn 5:1; por. Rdz 48:21, 22; Pwt 21:17; Joz 14:4). Błogosławiąc tych dwóch wnuków, patriarcha Jakub wyróżnił Efraima i proroczo wskazał, że stanie się on większy (Rdz 48:13-20).

W 1 Kronik 7:20-27 wymieniono synów i dalszych potomków Efraima aż do Jozuego, który wprowadził Izraelitów do Ziemi Obiecanej. Ezer i Elead, zapewne synowie Efraima, zostali zabici przez mężczyzn z Gat. W jakiś czas po ich śmierci Efraimowi urodził się Beria.

2. Nazwa Efraim odnosi się również do plemienia pochodzącego od Efraima. W rok po wyjściu Izraela z Egiptu liczyło ono 40 500 wojowników powyżej 20 roku życia, a więc o 8300 więcej niż plemię Manassesa (Lb 1:1-3, 32-35). Ale pod koniec 40-letniej wędrówki po pustkowiu liczba spisanych mężczyzn w plemieniu Efraima wynosiła tylko 32 500, czyli o 20 200 mniej niż w plemieniu Manassesa (Lb 26:34, 37). Zapowiedziano jednak, że Efraim stanie się większy niż Manasses. Gdy Mojżesz błogosławił Izraelitów, proroczo wspomniał o „tysiącach Manassesa” i o „dziesiątkach tysięcy Efraima” (Pwt 33:17).

Na pustkowiu Efraimici, których naczelnikiem był Eliszama, obozowali po zach. stronie przybytku, razem z plemionami Manassesa i Beniamina. Ten trójplemienny oddział wyruszał jako trzeci z kolei (Lb 2:18-24).

Terytorium. Plemię Efraima zajmowało centralną część Kanaanu, po zach. stronie Jordanu. Posiadało także miasta-enklawy na terytorium Manassesa. Od pn. graniczyło z Manassesem, a od pd. z Beniaminem i Danem (Joz 16:1-9). Chociaż jest to region pagórkowaty i górzysty, obfituje w żyzne i urodzajne ziemie, a w dawnych czasach porastały go gęste lasy (Joz 17:15, 17, 18). Wyznaczonym przez Boga naczelnikiem, który reprezentował plemię przy podziale Ziemi Obiecanej, był Kemuel (Lb 34:18, 24).

Na terenie Efraima, w Szilo, ustawiono przybytek (Joz 18:1). Oprócz Szechem, które było miastem schronienia, na terytorium Efraima znajdowało się kilka innych miast lewickich (Joz 21:20-22; 1Kn 6:66-69). Z jednego z nich, Gezeru, Efraimici nie wypędzili Kananejczyków, ale zmusili ich do pracy niewolniczej (Joz 16:10; Sdz 1:29).

Od Jozuego do Dawida. Na terytorium Efraima rozegrało się wiele ważnych wydarzeń. W Szechem następca Mojżesza, Efraimita Jozue, zgromadził plemiona izraelskie i zachęcił je do wiernego służenia Jehowie (Joz 24:1, 14, 15). W mieście tym pogrzebano również kości Józefa, a w górzystym regionie Efraima pochowano Jozuego i Eleazara, syna Aarona (Joz 24:29-33). Później w tamtej okolicy sędzia Ehud z plemienia Beniamina zgromadził Izraelitów do walki z Moabitami (Sdz 3:26-30). Po śmierci Ehuda mieszkająca tam prorokini Debora posłała po Baraka, któremu Jehowa polecił uwolnić Izraela od ciemięskiego króla Jabina. W pieśni zwycięstwa Debory i Baraka plemię Efraima wymieniono w pierwszej kolejności (Sdz 4:1-7; 5:14). Kiedy w późniejszym okresie przez 23 lata Izraela sądził Tola z plemienia Issachara, także mieszkał w górzystym regionie Efraima, w Szamirze (Sdz 10:1, 2). W Ramie, leżącej w tym samym regionie, urodził się prorok Samuel z plemienia Lewiego i potem, gdy był już dorosły, miał tam swój dom (1Sm 1:1, 2, 19, 20; 7:15-17).

Duma i silne pragnienie dominacji przysparzały Efraimitom sporo kłopotów w kontaktach z innymi plemionami. Skłonności te przejawiali już w czasach sędziów. Na przykład usiłowali wszcząć kłótnię z Gedeonem za to, że nie prosił ich o zbrojne wsparcie, gdy wyruszał walczyć z Midianitami. Taktowna odpowiedź Gedeona pozwoliła jednak uniknąć konfliktu (Sdz 8:1-3). Później Efraimici poczuli się urażeni, gdy Jefte nie wezwał ich do walki z Ammonitami, choć poprzednio nie skorzystali z okazji, by mu pomóc. W rezultacie doszło do wojny z Jeftem i upokarzającej porażki Efraimitów; tysiące z nich poniosło śmierć przy