koniec swego pierwszego uwięzienia w Rzymie (ok. 60-61 n.e.). Wynika z tego, że Archip mieszkał wtedy w Kolosach (Azja Mniejsza) lub w ich okolicy.

Sztuka projektowania oraz wznoszenia budowli. Jak wynika z Biblii, w pierwszym okresie istnienia ludzkości, trwającym 1656 lat i zakończonym potopem za dni Noego, panowały różne zwyczaje, jeśli chodzi o wybór miejsca zamieszkania i związanego z tym trybu życia. O Kainie powiedziano, że po zamordowaniu Abla „osiedlił się” w pewnej okolicy i „zabrał się do budowy miasta” (Rdz 4:16, 17). Jeden z jego potomków, Jabal, został „praojcem mieszkających w namiotach i mających stada”. A inny wykuwał „wszelkie narzędzia z miedzi i z żelaza” (Rdz 4:20, 22). Potomkowie Kaina wyginęli najpóźniej w potopie, przetrwała natomiast umiejętność budowania oraz korzystania z narzędzi.

W okresie przedpotopowym niezwykłym osiągnięciem techniki było dzieło potomków Seta — arka zbudowana przez Noego i jego synów. Co prawda jej ogólny plan i wymiary podał sam Bóg, ale Noe, który jako człowiek kierował pracą, z pewnością musiał wykazać się pewnymi umiejętnościami w zakresie budownictwa. Arka miała 300 łokci długości, 50 łokci szerokości i 30 łokci wysokości (133,5 × 22,3 × 13,4 m). Łączna powierzchnia jej pokładów mogła wynosić ok. 8900 m². Ze względu na trzy kondygnacje oraz dużą rozpiętość dachu zapewne niezbędne były nie tylko przegrody dzielące arkę na poszczególne pomieszczenia, ale też drewniane kolumny i belki podtrzymujące ciężką konstrukcję i zapewniające jej stabilność. Chociaż arka została pokryta smołą, niewątpliwie wszystkie elementy trzeba było dobrze do siebie dopasować dla uzyskania odpowiedniej szczelności (Rdz 6:13-16; zob. ARKA 1).

Budownictwo po potopie. Wkrótce po potopie słynnym budowniczym kilku miast był Nimrod (Rdz 10:8-12). Wtedy też przystąpiono do innego wielkiego przedsięwzięcia, które jednak nie cieszyło się uznaniem Bożym — do budowy wieży Babel. W związku z nią pojawiają się w Biblii wzmianki o nowych materiałach: cegłach wypalanych w piecu i o asfalcie używanym jako zaprawa. Wieża ta miała być najwyższą budowlą tamtych czasów (Rdz 11:3, 4).

Abraham (Abram), przodek Izraelitów, mieszkał w Ur Chaldejczyków i z pewnością widział wiele nowatorskich jak na owe czasy rozwiązań architektonicznych (Rdz 11:31). W trakcie prac wykopaliskowych odnaleziono tam pozostałości ulic miejskich, piętrowych domów z ceglanymi schodami oraz zespołów świątyń i pałaców, datowanych na III tysiąclecie p.n.e. Odkryto tam również jedne z najwcześniejszych przykładów stosowania sklepienia pozornego albo łuku wspornikowego (utworzonego przez schodkowe wysuwanie kolejnych warstw kamienia lub cegieł), a także prawdziwego łuku półkolistego ze zwornikiem.

Później, w czasie pobytu w Egipcie (Rdz 12:10), Abraham mógł widzieć niektóre z tamtejszych wielkich osiągnięć architektonicznych. Jak się sądzi, piramida schodkowa króla Dżesera w Sakkarze pochodzi z III tysiąclecia p.n.e. Jest to jedna z najstarszych zachowanych dużych budowli wykonanych z kamieni ciosanych (ILUSTRACJA, t. 1, s. 530). Jakiś czas później niedaleko Gizy wybudowano piramidę Cheopsa. Jej podstawa zajmuje powierzchnię aż 5,3 ha, a samą piramidę wykonano z 2 300 000 bloków wapiennych, z których każdy waży przeciętnie 2,3 t. Pierwotnie miała 147 m wysokości. Nie tylko jej rozmiary, ale również precyzyjne wykonanie zdumiewają nawet dzisiejszych inżynierów. Kilka stuleci później w Karnaku, położonym nieco dalej w górę Nilu, Egipcjanie wybudowali największą ze wszystkich znanych świątyń. Dach jej głównej sali wspierał się na 134 ogromnych kolumnach, z których każda miała średnicę ok. 3 m i była ozdobiona kolorowymi reliefami.

Architektura izraelska. Podczas pobytu w Egipcie Izraelici mieli duży udział w robotach budowlanych, pracując jako niewolnicy pod kontrolą egipskich nadzorców (Wj 1:11-14). Później na pustkowiu otrzymali od Jehowy dokładne wskazówki w sprawie budowy przybytku, dotyczące m.in. wykonania ram, podstaw z gniazdem, poprzeczek i słupów. Wzniesienie przybytku niewątpliwie wymagało sporych umiejętności budowlanych (Wj 25:9, 40; 26:15-37; Heb 8:5). Chociaż większość osób, które uczestniczyły w tych pracach (i które pracowały na budowach w Egipcie), zmarła przed wejściem Izraela do Ziemi Obiecanej, inni z pewnością przejęli ich metody i umiejętność posługiwania się narzędziami (por. Pwt 27:5). W Prawie Mojżeszowym znalazł się co najmniej jeden przepis budowlany (Pwt 22:8). Dokonując podboju Kanaanu, Izraelici oczywiście przejęli całe miasta i wioski z istniejącymi w nich obiektami, ale sami również budowali (Lb 32:16; Pwt 6:10, 11; 8:12). Kiedy wkraczali do Kanaanu (1473 p.n.e.), było tam wiele warownych miast i fortyfikacji (Lb 13:28).

Co prawda Izraelici nie pozostawili po sobie żadnych wybitnych budowli wskazujących na ich nowatorstwo czy pomysłowość w architekturze, ale wcale nie musi to świadczyć o tym, iż brakowało