w Filippi (Flp 1:1), istniało grono „starszych”, czyli nadzorców — określenia te zresztą często występują w lm. O „gronie starszych” (gr. presbytérion) wspomniano w związku z ‛włożeniem rąk’ na Tymoteusza (1Tm 4:14). „Starsi”, jako nadzorcy zboru, ‛przewodzili’ swoim braciom (Rz 12:8; 1Ts 5:12-15; 1Tm 3:4, 5; 5:17).

Paweł i Piotr, „starsi” mający autorytet apostolski, czasami nadzorowali pracę „starszych” z poszczególnych zborów (por. 1Ko 4:18-21; 5:1-5, 9-13; Flp 1:1; 2:12; 1Pt 1:1; 5:1-5), podobnie jak apostoł Jan oraz uczniowie Jakub i Juda; wszyscy oni pisali listy do zborów. Paweł wyznaczył Tymoteusza i Tytusa na swych przedstawicieli w pewnych miejscach (1Ko 4:17; Flp 2:19, 20; 1Tm 1:3, 4; 5:1-21; Tyt 1:5). Niejednokrotnie mieli oni do czynienia z nowo powstałymi zborami. Tytusowi polecono, by w zborach na Krecie ‛skorygował to, co wadliwe’.

Poza tym Paweł, Barnabas, Tytus i najwyraźniej także Tymoteusz mieli udział w mianowaniu „starszych” (Dz 14:21-23; 1Tm 5:22; Tyt 1:5). Brak jakichkolwiek wzmianek o tym, by zbory same ich sobie wybierały. Po informacji o ponownej wizycie Pawła i Barnabasa w Listrze, Ikonium i Antiochii dodano, że „w każdym zborze ustanowili [gr. cheirotonésantes] (...) starszych” (Dz 14:23). W dziele The Acts of the Apostles (F. F. Bruce, 1970, s. 286) zamieszczono następującą uwagę na temat sensu greckiego czasownika cheirotonéo: „Chociaż pod względem etymologicznym [cheirotonéo] znaczy ‚wybierać przez podniesienie ręki’, z czasem zaczęto używać go w znaczeniu ‚wyznaczyć’, ‚mianować’: por. to samo słowo z przedrostkiem [pro: „przed”] w x. 41”. W Słowniku grecko-polskim pod red. Z. Abramowiczówny (Warszawa 1965, t. IV, s. 611) podano podstawowe znaczenia słowa cheirotonéo, po czym powiedziano: „późn[iej] og[ólnie] wyznaczyć, zamianować, (...) wyznaczyć na stanowisko w kościele”. Podobnie w dziele A Greek and English Lexicon to the New Testament (Londyn 1845, s. 673) J. Parkhurst wyjaśnia: „Z dopełnieniem w bierniku: wyznaczyć lub zamianować na urząd, chociaż nie przez głosowanie”. Do zamianowania tych chrześcijan na urząd „starszego” nie było potrzebne głosowanie przez podniesienie ręki.

Paweł napisał do Tymoteusza: „Starsi, którzy bardzo dobrze przewodzą, niech będą poczytywani za godnych podwójnego szacunku, zwłaszcza ci, którzy ciężko pracują, przemawiając i nauczając” (1Tm 5:17). W świetle następnego wersetu (5:18) oraz wcześniejszego omówienia kwestii pomagania wdowom pod względem materialnym (5:3-16) najwyraźniej słuszny jest wniosek, że ten „podwójny szacunek” miał obejmować także wsparcie materialne.

Kim jest „dwudziestu czterech starszych” zasiadających na niebiańskich tronach?

W Księdze Objawienia określenie presbýteroi występuje 12 razy i odnosi się do istot duchowych. Żeby ustalić, o kogo chodzi, trzeba wziąć pod uwagę ich otoczenie, strój i zachowanie.

Apostoł Jan ujrzał w wizji niebiański tron Jehowy, a wokół niego 24 mniejsze trony, na których zasiadało 24 starszych odzianych w białe szaty i mających na głowach złote korony (Obj 4:1-4). Potem zobaczył, jak ci starsi wielokrotnie padali przed tronem Jehowy, oddając Mu cześć, oraz uczestniczyli w wielu wydarzeniach (Obj 4:9-11; 5:4-14; 7:9-17; 14:3; 19:4). Mieli szczególny udział w obwieszczaniu, że nastało Królestwo, bo Jehowa ‛wziął swą wielką moc i zaczął królować’ (Obj 11:15-18).

W starożytności „starsi Izraela” reprezentowali cały naród i przemawiali w jego imieniu (Wj 3:16; 19:7). Podobnie „starsi” mogą reprezentować czy też wyobrażać cały zbór duchowego Izraela. A zatem 24 starszych zasiadających na tronach wokół tronu Boga może trafnie symbolizować całe grono namaszczonych chrześcijan, już po dochowaniu wierności aż do śmierci i otrzymaniu obiecanej nagrody — zmartwychwstania do życia w niebie i tronu obok tronu Jehowy (Obj 3:21). Liczba 24 również jest wymowna, gdyż właśnie tyle oddziałów kapłańskich zorganizował Dawid do usługiwania w świątyni w Jerozolimie. A namaszczeni chrześcijanie mają przecież być „królewskim kapłaństwem” (1Pt 2:9; 1Kn 24:1-19; Łk 1:5-23, 57-66; Obj 20:6; zob. NADZORCA).

Zobacz HEBRAJSKIE, PISMA.

Stosunkowo duża jednostka pływająca, głównie morska. Biblia na ogół zawiera tylko przypadkowe wzmianki o statkach lub okrętach, ich wyposażeniu i żegludze, ale dostarczają one pewnych informacji o tych jednostkach w czasach starożytnych. Opisy pozabiblijne oparte są na dokumentach historycznych różnych narodów oraz na zachowanych malowidłach statków handlowych, bitew morskich itp.

Statki egipskie. Egipcjanie budowali łodzie z wiązek splecionych ze sobą i powiązanych sznurami łodyg cibory papirusowej. Były to zarówno małe łódki wiosłowe dla jednego lub kilku myśliwych czy rybaków, którymi można się było szybko przemieszczać po Nilu, jak i duże statki żaglowe z wysokim dziobem i o tak mocnej konstrukcji, że mogły pływać po otwartym morzu. Etiopczycy i Babilończycy używali statków z trzciny, a ci drudzy posiadali też dużą flotę galer.

Na płaskorzeźbie z Medinet Habu ukazano okręty egipskie wyposażone w maszt z bocianim gniazdem na szczycie oraz żagiel. Były one napędzane również wiosłami, a duże wiosło na rufie służyło za ster. Dziób okrętu był ozdobiony głową lwicy trzymającej w pysku ciało Azjaty.

Duże statki z prostokątnymi żaglami i przeszło 20 wiosłami, prawdopodobnie mające kil, odbywały długie podróże po Morzu Śródziemnym. Były znane już w czasach Mojżesza, na co wskazuje ostrzeżenie Jehowy przekazane na równinach moabskich, iż w razie nieposłuszeństwa Izraelici zostaną ‛z powrotem zabrani do Egiptu statkami’ i sprzedani na targu niewolników (Pwt 28:68).

Statki fenickie. Przyrównując Tyr do pięknego statku, prorok Ezechiel najwyraźniej podał szczegółowy opis typowego statku znanego w Fenicji (Eze 27:3-7). Jego deski były z trwałego drewna jałowcowego, maszt z libańskiego cedru, a wiosła z „okazałych drzew” Baszanu, prawdopodobnie dębów. Część dziobową, zapewne wysoką i zagiętą, zbudowano z drewna cyprysowego wysadzanego kością słoniową. Żagiel wykonano z różnobarwnego lnu egipskiego, a okrycie pokładu (być może daszek nad pokładem zapewniający cień) z barwionej wełny. Wszystkie spoiny starannie uszczelniono (Eze 27:27). Jako wytrawni żeglarze, Fenicjanie utrzymywali rozległe kontakty handlowe w rejonie Morza Śródziemnego i docierali aż do Tarszisz (prawdopodobnie Hiszpania). Niektórzy uważają, że określenie „okręty Tarszisz” z czasem zaczęło oznaczać typ statku używanego przez Fenicjan w handlu z tym odległym miejscem, czyli statek nadający się do dalekich podróży (1Kl 22:48; Ps 48:7; Iz 2:16; Eze 27:25). Jonasz uciekał przypuszczalnie na takim właśnie statku. Miał on pokład, a pod pokładem miejsce na ładunek i dla pasażerów (Jon 1:3, 5).

Na jednej z rzeźb z czasów Sancheriba ukazano fenicki statek z nadbudówką, dwoma rzędami wioseł, żaglem i osłoną wokół górnego pokładu, na której zawieszono tarcze. Ten okręt wojenny miał długi, zaostrzony dziób.

Statki hebrajskie. Gdy Izraelici osiedlili się w Ziemi Obiecanej, o plemieniu Dana powiedziano, że przez jakiś czas mieszkało na statkach (Sdz 5:17), co zapewne nawiązuje do tego, iż przydzielono mu terytorium przylegające do filistyńskiego wybrzeża (Joz 19:40, 41, 46). Terytorium Aszera też znajdowało się nad morzem i obejmowało miasta Tyr i Sydon (choć brak dowodów na to, że Aszeryci kiedykolwiek je zdobyli). Również ziemie plemion Efraima i Judy oraz połowy plemienia Manassesa przylegały do Morza Śródziemnego, więc ich członkowie z pewnością byli obeznani ze statkami (Joz 15:1, 4; 16:8; 17:7, 10). Natomiast terytoria Naftalego, Issachara i drugiej połowy plemienia Manassesa znajdowały się w pobliżu Morza Galilejskiego.

Chociaż Izraelici najwyraźniej używali łodzi od dawnych czasów, to chyba pierwszym władcą, który zainteresował się handlem morskim był Salomon. Przy pomocy Chirama zbudował flotę okrętów handlowych, które pływały z Ecjon-Geber do Ofiru (1Kl 9:26-28; 10:22; 2Kn 8:17, 18; 9:21). Załogę stanowili Izraelici oraz doświadczeni żeglarze z Tyru. Co trzy lata statki te przywoziły złoto, srebro, kość słoniową, małpy i pawie (1Kl 9:27; 10:22).

Później judzki król Jehoszafat sprzymierzył się z niegodziwym izraelskim władcą Achazjaszem i wraz z nim wybudował w Ecjon-Geber okręty, które miały płynąć do Ofiru po złoto, ale Jehowa ostrzegł go, że tego nie aprobuje. Okręty te rozbiły się w Ecjon-Geber, a Jehoszafat najwyraźniej nie zgodził się na propozycję Achazjasza, by powtórzyć całe przedsięwzięcie (1Kl 22:48, 49; 2Kn 20:36, 37).

W I wieku n.e. W I w. n.e. po Morzu Śródziemnym pływało wiele różnych statków handlowych. Niektóre z nich kursowały wzdłuż brzegów, np. statek z Adramyttion, którym Paweł jako więzień płynął z Cezarei do Miry (Dz 21:1-6; 27:2-5). Natomiast statek, na który Paweł wsiadł w Mirze, był dużą jednostką przewożącą ładunek pszenicy oraz 276 osób — członków załogi i pasażerów (Dz 27:37, 38). Józef Flawiusz donosi, że płynął kiedyś okrętem, którym podróżowało 600 osób (Autobiografia, 3 [15]).

Paweł często pływał statkami; przed wspomnianą podróżą, opisaną poniżej, trzykrotnie przeżył rozbicie się okrętu (2Ko 11:25). Tym razem płynął statkiem, który miał żagiel główny i żagiel przedni oraz był sterowany dwoma dużymi wiosłami umieszczonymi na rufie. Okręty takie zwykle miały figurę dziobową przedstawiającą jakieś bóstwo. (Później Paweł wsiadł na statek, który miał figurę dziobową „Synowie Zeusa”; Dz 28:11). Statek ciągnął za sobą małą łódkę. Korzystano z niej,