(którego urodziny obchodzono 25 grudnia), frygijskiej bogini płodności Kybele i egipskiej Izydy — obie identyfikowane z babilońską Isztar. Poza tym za bogów uważano rzymskich cesarzy.

Saturna wielbiono za to, że pod jego rządami panował w Rzymie złoty wiek. Ku jego czci obchodzono Saturnalia, początkowo jedno-, a potem siedmiodniowe święto przypadające na drugą połowę grudnia. Owo święto charakteryzowało się hucznymi zabawami. Wymieniano się prezentami, np. woskowymi owocami i świecami, a dzieciom wręczano gliniane lalki. Nie wymierzano żadnych kar. Szkoły i sądy były zamknięte; wstrzymywano nawet działania wojenne. Niewolnicy zamieniali się rolami ze swymi panami i mogli bezkarnie mówić, co im się żywnie podobało.

Pierwsi chrześcijanie nie brali udziału w rzymskich obrzędach religijnych, a zwłaszcza w kulcie cesarza, więc ich za to zaciekle prześladowano. Nie poszli na żaden kompromis — byli „bardziej posłuszni Bogu jako władcy niż ludziom” i nie oddawali rzymskim władcom czci należnej wyłącznie Bogu (Dz 5:29; Mk 12:17; zob. RZYM [Religia]).

Bogowie narodów przeciwstawieni Jehowie. Obecnie po wielu bóstwach wspomnianych w Biblii pozostało jedynie imię. Chociaż ich czciciele niekiedy nawet składali im w ofierze własne dzieci, ci fałszywi bogowie nie potrafili wyratować ludzi zwracających się do nich w potrzebie (2Kl 17:31). Dlatego zwycięski król Asyrii przechwalał się ustami swego rzecznika rabszaka: „Czyż bogowie narodów wyzwolili — każdy swoją ziemię — z ręki króla Asyrii? Gdzież są bogowie Chamatu i Arpadu? Gdzież są bogowie Sefarwaimu, Heny i Iwwy? Czy wyzwolili Samarię z mojej ręki? Którzy spośród wszystkich bogów tych ziem wyzwolili swą ziemię z mojej ręki, by Jehowa miał z mojej ręki wyzwolić Jerozolimę?” (2Kl 18:28, 31-35). Ale w przeciwieństwie do tych fałszywych bogów Jehowa nie zawiódł swego ludu. Jego anioł jednej nocy zabił w obozie asyryjskim 185 000 wojowników. Dumny władca asyryjski Sancherib doznał upokorzenia i wrócił do Niniwy, gdzie później został zamordowany przez dwóch własnych synów w świątyni swego boga Nisrocha (2Kl 19:17-19, 35-37). Potwierdziło się więc, że „wszyscy bogowie ludów to bogowie nic niewarci; Jehowa zaś uczynił niebiosa” (Ps 96:5).

Fałszywe bóstwa przypominają swych twórców, ale jest też odwrotnie: ludzie upodabniają się do swych bogów. Tak właśnie było w wypadku judzkiego króla Manassesa, który uprawiał kult takich bożków i nawet ‛przeprowadził przez ogień’ własnego syna. Gorliwe wyznawanie religii fałszywej nie uczyniło z niego lepszego króla. Przeciwnie, okazał się równie okrutny jak bóstwa, którym oddawał cześć, i przelał mnóstwo niewinnej krwi (2Kl 21:1-6, 16). Natomiast chwalcy prawdziwego Boga starają się naśladować swego Doskonałego Twórcę, przejawiając owoce Jego ducha: miłość, radość, pokój, wielkoduszną cierpliwość, życzliwość, dobroć, wiarę, łagodność i panowanie nad sobą (Gal 5:22, 23; Ef 5:1).

(prawdopodobnie: „kciuk”).

1. Potomek Rubena, od którego nazwano kamień będący znakiem granicznym terytorium Judy (Joz 15:6; 18:17).

2. „Kamień Bohana” stanowił znak graniczny dla plemion Beniamina i Judy (Joz 15:6; 18:17). Stał w pobliżu pn.-zach. krańca Morza Słonego, najwyraźniej u stóp płaskowyżu, na którym leżała równina Achor.

Niepokój wywołany oczekiwaniem czegoś przykrego lub grożącym niebezpieczeństwem; lęk, obawa. Na ogół jest to nieprzyjemne uczucie, ale może też chodzić o spokojne uświadomienie sobie jakiegoś zagrożenia, skłaniające do zachowywania rozsądku i należytej ostrożności.

Na „strach”, „lęk” czy nawet „grozę” i „trwogę” bywa tłumaczony hebrajski rzeczownik páchad (pokrewny czasownik — pachád). Zasadniczo oznacza on coś, co wywołuje drżenie (por. Mi 7:17). Występuje np. w sformułowaniu „to, co grozi nocami”, gdzie może odnosić się chociażby do nieoczekiwanego napadu rabusiów albo ataku potężnego drapieżnika (PnP 3:8).

Jakub nazwał Wszechmocnego „Tym, który wzbudzał grozę u Izaaka”. Izaak odczuwał zbożną bojaźń, obawę przed wywołaniem niezadowolenia Bożego. Jakub żywił podobne uczucia, o czym świadczy fakt, że „przysiągł na Tego, który wzbudzał grozę u jego ojca, Izaaka” (Rdz 31:42, 53).

Zdrowy strach przed Jehową — znajdujący wyraz w pragnieniu wystrzegania się wszystkiego, czego On nie aprobuje — jest niezbędny, jeśli ktoś chce pozostać Jego sługą. To dzięki temu uczuciu Hiob zachowywał nienaganność i prostolinijność (Hi 1:1; 23:15; 31:23), a psalmista trwał w zbożnym postępowaniu pomimo prześladowań ze strony książąt (Ps 119:120, 161). Jehoszafat zachęcał ustanowionych sędziów, by stosowny strach przed Jehową pobudzał ich do bezstronności i sprawiedliwości w wydawaniu wyroków (2Kn 19:5-7).

Jehowa chroni i wspiera swych sług. Nie muszą więc bać się innych ludzi i ze strachu przed krzywdą ulegać ich nieuzasadnionym żądaniom (Ps 27:1; 78:53; 91:2-5; Iz 12:2). Oczywiście nie oznacza to, że w obecnym świecie nigdy nie zaznają cierpień. Czasami znajdują się w ciężkim, wręcz rozpaczliwym położeniu. Komu brakuje wiary i kto nie dostrzega, że Jehowa dalej się o nich troszczy, ten odsuwa się od nich ze strachu, że mógłby razem z nimi być w takiej pozornie beznadziejnej sytuacji (Ps 31:11). Ale Jehowa nigdy nie opuści swych sług (Ps 27:10; 94:14).

Niegodziwcy nie odczuwają lęku przed Bogiem i właśnie dlatego trwają w złym postępowaniu (Ps 36:1-4). Nie unikną jednak trwogi, gdy wskutek lekceważenia mądrości Bożej ściągną na siebie klęskę (Prz 1:26, 27).

Kiedy niewierni Izraelici przestali korzystać z ochrony Bożej, w dzień i w nocy odczuwali strach o własne życie. Nie mieli gdzie się ukryć przed nieszczęściem (Pwt 28:66, 67; Iz 24:17-20; 33:14; Jer 30:5; Lam 3:47). Taki strach nie dręczy tych, którzy kierują się zbożną mądrością i zawsze żywią pełną szacunku bojaźń przed Stwórcą (Prz 1:33; 3:24, 25; 28:14).

Strach mogą też budzić przejawy niezrównanej mocy Jehowy, a także Jego wsparcia i łaski (2Kn 17:10; Ps 53:5; 105:38; Iz 19:16, 17; Jer 33:9). Na przykład Izraelici dzięki pomocy Bożej odnosili nad wrogami niezwykłe zwycięstwa, które naprawdę napawały lękiem (Pwt 11:25; 1Kn 14:17; 2Kn 14:12-14; 20:29). W czasach Mardocheusza i Estery niespodziewany i korzystny dla Żydów rozwój wydarzeń sprawił, że na ich nieprzyjaciół padł strach (Est 8:17; 9:2, 3). Również odwaga i siła, których źródłem jest Bóg, mogą wywołać zdrowy strach i skłonić do posłuszeństwa. Gdy król Saul śmiało wezwał Izraelitów do obrony Jabesz-Gilead, ogarnął ich „strach przed Jehową”, tak iż „wyruszyli jak jeden mąż” (1Sm 11:7).

Ponieważ Jehowa przepowiedział zdobycie Babilonu przez Cyrusa, Izraelici nie mieli powodów, by obawiać się tego doniosłego wydarzenia. Dla nich oznaczało ono uwolnienie od lęku przed gniewem Babilończyków. Natomiast wytwórcy bożków mieli odczuwać strach, bo żaden ze zrobionych przez nich bogów nie mógł ocalić Babilonu (Iz 44:8-11, 24-28; 51:12, 13).

Zwrot „odczuwać okropny strach” jest tłumaczeniem pewnej formy słowa kuc (Wj 1:12; Lb 22:3; Iz 7:16), nieraz odnoszącego się do odczuwania wstrętu (zob. OBRZYDLIWOŚĆ [Wstręt, odraza]).

Hebrajskie czasowniki jaréʼ (Kpł 19:30; 26:2) i ʽarác (Ps 89:7; Iz 29:23; 47:12) zawierają myśl o lęku czy „bojaźni nacechowanej szacunkiem”. Wyraz ʽarác często wskazuje też na drżenie ze strachu albo na wzbudzanie takiego drżenia (Ps 10:18; Iz 8:12).

Bojaźnią nacechowaną szacunkiem napawały ludzi widzialne dowody obecności Jehowy. Gdy Izraelici zgromadzili się przy górze Synaj, ujrzeli zstępujący ciemny obłok, czemu towarzyszyły grzmoty, błyskawice i coraz donośniejszy głos rogu. Cała góra drżała i dymiła. Te przejawy mocy i chwały Jehowy przestraszyły lud; nawet Mojżesz drżał ze strachu. Taki też miały cel: chodziło o przejęcie Izraelitów zdrową bojaźnią, powstrzymującą ich od grzechu (Wj 19:9, 16-19; 20:18, 20; Heb 12:21).

Lęk budziły również ukazywane w wizjach obrazy chwały Jehowy. Gdy prorok Ezechiel oglądał niebiański rydwan, ujrzał wysoko nad głowami żywych stworzeń (stanowiących wyobrażenie cherubów) przejrzyste przestworze, a nad nim chwałę Jehowy. Skrzyło się ono niczym „napawający lękiem lód”. Ponad tym przestworzem, którego wygląd i rozmiary budziły lęk, można było dostrzec coś, co przypominało tron z kamienia szafirowego. Zasiadająca na nim postać jaśniała żółtym blaskiem jak elektrum w ogniu rafinera. Podobna jasność panowała też wokoło. Pod wpływem tej wizji chwały Jehowy Ezechiel padł na twarz, przejęty szacunkiem i czcią (Eze 1:15-22, 25-28).

Zbożną bojaźń należy odczuwać tylko przed Jehową; pobudza ona do oddawania Mu czci (Ps 89:7; Iz 29:23). Chrześcijan zachęcono, by pełnili dla Boga „świętą służbę ze zbożną bojaźnią i lękiem [forma gr. słowa déos]” (Heb 12:28). Słudzy Boga przejawiają taką bojaźń, usilnie zabiegając o Jego uznanie, gdyż wiedzą, że każdy będzie musiał zdać przed Nim sprawę i zostanie bezstronnie osądzony (1Pt 1:17; Obj 14:7).

Poszczególni ludzie lub narody również mogą niekiedy — świadomie lub nieświadomie — napawać innych lękiem. Na przykład Szulamitka zrobiła tak wielkie wrażenie na królu Salomonie, że powiedział o niej, iż ‛budzi lęk niczym oddziały zgromadzone wokół sztandarów’, gotowe do bitwy. W Pieśni nad Pieśniami 6:4, 10 występuje w tym miejscu hebrajskie słowo ʼajòm. Straszni wydawali się też Chaldejczycy wyruszający do walki (Hab 1:6, 7). Za pośrednictwem proroka Izajasza naród ten usłyszał wezwanie, by ratował się przed nieszczęściem, ‛porażając strachem’ (hebr. ʽarác) przeciwników za pomocą swych zaklęć i czarów. Ale z góry było wiadomo, że wszelkie próby uniknięcia klęski okażą się nieskuteczne (Iz 47:12-15). Babilon miał zostać zdobyty przez wojska pod wodzą Cyrusa Persa (Iz 44:24 do 45:2).

Inne hebrajskie słowo, moráʼ, odnosi się m.in. do lęku, który wśród ludu Bożego wzbudzał Mojżesz ze względu na sposób, w jaki Jehowa go używał i traktował (Pwt 34:10, 12; Wj 19:9). Wierni Izraelici