wymieniony wśród tych, którzy poświadczyli pieczęcią umowę z czasów Ezdrasza i Nehemiasza (Neh 10:1, 2, 8). Po odbudowaniu murów Jerozolimy w mieście tym również mieszkał pewien Serajasz — przypuszczalnie reprezentant wspomnianego domu patriarchalnego bądź jakiś inny kapłan noszący to imię (Neh 11:1, 10, 11).

Ważny narząd, którego praca warunkuje krążenie krwi odżywiającej komórki ciała (Kpł 17:14).

Pismo Święte wspomina o sercu bardzo często — blisko tysiąc razy. Hebrajskie (lew, lewáw) i greckie (kardía) słowa tłumaczone na „serce” zostały użyte przez pisarzy biblijnych zarówno w znaczeniu dosłownym, jak i przenośnym.

Literalne serce. Do literalnego serca pisarze biblijni nawiązują rzadko. Jednym z przykładów może być wzmianka o tym, że gdy Jehu „strzelił Jehoramowi między ramiona, (...) strzała przeszyła mu serce” (2Kl 9:24; zob. też Wj 28:30).

Symboliczne serce. W ogromnej większości wypadków słowo „serce” jest używane w Piśmie Świętym w znaczeniu przenośnym. Przedstawia „najważniejszą część w sensie ogólnym, wnętrze, czyli wewnętrznego człowieka, który się ujawnia we wszelkich czynnościach, pragnieniach, uczuciach, emocjach, namiętnościach, zamiarach, myślach, poglądach, wyobrażeniach, w swej mądrości, wiedzy, umiejętnościach, w wierzeniach i sposobie rozumowania, w pamięci oraz świadomości” (Journal of the Society of Biblical Literature and Exegesis, 1882, s. 67).

A zatem w sensie biblijnym symboliczne serce nie oznacza ani samego siedliska uczuć i pobudek, ani samego intelektu. ‛Semici kojarzyli z sercem wszystko, co charakteryzowało człowieka, jeśli chodzi o uczucia oraz intelekt i wolę’. Jest ono „sumą czynników składających się na wewnętrznego człowieka w odróżnieniu od ciała — tej zewnętrznej, namacalnej powłoki” (E. Dhorme, L’emploi métaphorique des noms de parties du corps en hébreu et en akkadien, Paryż 1963, ss. 113, 114, 128).

U Boga, który bada serca, nie liczy się to, co widać na zewnątrz, ale to, kim dana osoba jest wewnątrz (1Sm 16:7; Ps 17:3; Prz 17:3; 24:12). Dlatego Pismo Święte radzi: „Bardziej niż wszystkiego innego, czego należy pilnować, strzeż swego serca [całego wewnętrznego człowieka], bo z niego pochodzą źródła życia” (Prz 4:23). A chrześcijańskie żony zachęca, by skupiały się nie na zewnętrznych ozdobach, lecz na „ukrytej osobie serca w niezniszczalnej szacie cichego i łagodnego ducha, który ma wielką wartość w oczach Boga” (1Pt 3:3, 4).

Czasami w Biblii określenie „serce” wyraźnie kieruje uwagę na zdolność myślenia, ale nie w oderwaniu od pozostałych elementów wewnętrznego człowieka. Mojżesz wezwał Izraelitów: „Przywołaj sobie do serca [„wspomnij w swym umyśle”, przyp. w NW], że Jehowa to prawdziwy Bóg”. A później powiedział: „Jehowa nie dał wam serca [„umysłu”, przyp. w NW], by poznało” (Pwt 4:39; 29:4). O tym, że w Pismach Hebrajskich i Chrześcijańskich Pismach Greckich serce może obejmować intelekt, świadczą wypowiedzi, w których powiązano je z ‛myśleniem’ (Mt 9:4), ‛rozważaniem’ (Mk 2:6), „zrozumieniem” i „zdolnością rozumienia” (1Kl 3:12; Mk 6:52) oraz „poznaniem” (Prz 15:14).

Serce jest też symbolem innego ważnego elementu wnętrza człowieka, mianowicie pobudek, które skłaniają do określonego działania. O Izraelitach przynoszących daninę na budowę przybytku powiedziano, że „przyszli, każdy, kogo skłaniało serce” (Wj 35:21, 26, 29; 36:2). Niegodziwy Haman ‛ośmielił się’ (dosł. „napełnił swe serce”), by spiskować przeciwko Żydom (Est 7:5, przyp. w NW; Dz 5:3). W Hebrajczyków 4:12 wyjaśniono, że słowo Boże, przypominające ostry miecz, jest zdolne „rozeznać myśli i zamiary serca”. Również Jezus wskazał, że z serca pochodzi siła pobudzająca do działania — dobrego lub złego (Mt 15:19; Łk 6:45). Aby nam pomóc pielęgnować właściwe pobudki, Biblia przestrzega, byśmy w kontaktach z drugimi nie kierowali się samolubną chęcią czerpania osobistych korzyści (Judy 16) ani nie podporządkowywali swego życia miłości do pieniędzy i pragnieniu bogactwa (Prz 23:4, 5; 1Tm 6:9, 10). Zachęca natomiast do służenia Bogu ze szczerej miłości (Pwt 11:13; 1Jn 5:3), do darzenia ofiarną miłością współwyznawców (Jn 15:12, 13), a także do miłowania innych bliźnich tak jak samych siebie (Łk 10:27-37; Gal 6:10). Oczywiście kierowanie się takimi pobudkami wymaga angażowania zdolności myślenia (Ps 119:2, 24, 111).

Stan naszego symbolicznego serca znajduje odzwierciedlenie w naszym usposobieniu, pysznym lub pokornym (Prz 16:5; Mt 11:29). Częścią wewnętrznego człowieka są również uczucia i emocje. Zalicza się do nich miłość (Pwt 6:5; 1Pt 1:22), radość (Pwt 28:47; Jn 16:22), boleść i smutek (Neh 2:2; Rz 9:2) czy też nienawiść (Kpł 19:17). Dlatego serce może być ‛zatroskane’ (Iz 35:4) i „przebite” wskutek ucisku (Ps 109:22) albo może ‛topnieć’ ze strachu (Pwt 20:8). Kiedy w Chrześcijańskich Pismach Greckich serce jest wspominane razem z umysłem, „umysł” oznacza intelekt, a „serce” — emocje, pragnienia i uczucia wewnętrznego człowieka. Na przykład Jezus powiedział: „Masz miłować Jehowę, twojego Boga, całym swym sercem i całą swą duszą, i całym swym umysłem” (Mt 22:37). Pokazał w ten sposób, że miłość do Boga należy uzewnętrzniać w pragnieniach, uczuciach i emocjach, a także w sposobie korzystania ze zdolności myślenia, chociażby przez nabywanie wiedzy o Bogu i Chrystusie (Jn 17:3).

Wszystkie te zachowania, zdolności, emocje i cechy zostały przypisane nie literalnemu, lecz symbolicznemu sercu, które wyobraża całą osobowość człowieka.

Serce może być ‛zdradliwe’. Nawet doskonały Adam nie ustrzegł swego serca przed zejściem na złą drogę; odrzucił prawdę i odsunął się od Boga (zob. Jak 1:14, 15). W konsekwencji wszyscy potomkowie upadłego Adama, rodzą się w grzechu (Ps 51:5). Po potopie Jehowa powiedział ogólnie o grzesznym rodzaju ludzkim: „Skłonność serca człowieka jest zła od samej jego młodości” (Rdz 8:21).

Bóg ostrzegł buntowniczych Judejczyków: „Serce jest zdradliwsze niż wszystko inne i nieobliczalne” (Jer 17:9). Stanowi to poważną przestrogę dla każdego, kto chce się podobać Bogu; musi zwracać uwagę nie tylko na to, co widzą inni ludzie, lecz także na to, jakim człowiekiem jest naprawdę, w swym wnętrzu. Ktoś może od lat być chrześcijaninem, dobrze znać Biblię i w związku z tym sądzić, że łatwo sobie poradzi w każdej sytuacji. Ale chociaż w pełni zdaje sobie sprawę, że coś jest złe i wyraźnie potępione w prawie Bożym, pod wpływem głęboko skrywanych myśli i pragnień może dopuścić się grzechu.

Dlatego nawet chrześcijanin, który zna prawdę i uważa się za dojrzałego duchowo, musi pamiętać, że serce jest zdradliwe, i dokładać usilnych starań, by nie wystawiać się na pokusy (Mt 6:13; 1Ko 10:8-12).

Służenie Bogu „sercem niepodzielnym”. Literalne serce musi być całe, żeby mogło funkcjonować, natomiast serce symboliczne bywa podzielone. Prośba Dawida: „Zjednocz me serce, aby się bało twego imienia” sugeruje, że serce człowieka może być podzielone, targane rozterkami (Ps 86:11). Ktoś taki może mieć „połowiczne serce” — być „letnim” sługą Bożym (Ps 119:113; Obj 3:16). Są też ludzie o „dwoistym sercu” (dosł. „z sercem i sercem”), którzy próbują służyć dwom panom lub przebiegle co innego mówią, a co innego myślą (1Kn 12:33; Ps 12:2, przyp. w NW). Jezus surowo potępił taką dwulicowość (Mt 15:7, 8).

Kto pragnie się podobać Bogu, nie może mieć ani połowicznego, ani dwoistego serca, lecz musi Mu służyć sercem niepodzielnym (1Kn 28:9). Wymaga to usilnych starań, gdyż serce jest nieobliczalne i skłonne do zła (Rdz 8:21; Jer 17:9, 10). W zachowaniu niepodzielnego serca pomaga: szczera modlitwa (Ps 119:145; Lam 3:41), regularne studium Słowa Bożego (Ezd 7:10; Prz 15:28), gorliwy udział w głoszeniu dobrej nowiny (por. Jer 20:9) oraz przebywanie w towarzystwie osób, które służą Jehowie właśnie takim sercem (por. 2Kl 10:15, 16).

Co to znaczy, że komuś „nie dostaje serca”?

Pismo Święte szereg razy wspomina o ludziach, którym „nie dostaje serca”, a także o „niedostatku serca”. Według L. Koehlera i W. Baumgartnera sformułowanie to oznacza „bez rozumu” (Lexicon in Veteris Testamenti Libros, Lejda 1958, s. 470). Z kolei W. Gesenius wyjaśnia, że taka osoba jest „nierozumna” (Hebräisches und chaldäisches Handwörterbuch über das Alte Testament, wyd. 17, 1962, s. 376). Człowiekowi, któremu „nie dostaje serca”, brakuje rozeznania, czyli umiejętności trafnej oceny sytuacji. Dlatego ‛niedostatek serca’ przeciwstawiono „zrozumieniu” (Prz 10:13) i „rozeznaniu” (Prz 11:12; 15:21). W innych fragmentach ten, komu „nie dostaje serca”, został uznany za „niedoświadczonego” i ‛głupca’, któremu brakuje mądrości (Prz 7:7; 9:1-9, 16; 10:21). Użycie słowa „serce” w tych wersetach oznacza, że ogólnie wnętrze danego człowieka wykazuje braki.

O tym, że wyrażenie „niedostatek serca” zawiera myśl o braku rozeznania, czyli zdolności trafnej oceny sytuacji, świadczy kontekst, w jakim występuje ono w Piśmie Świętym. W Przysłów 6:32 mędrzec mówi, że „nie dostaje serca” temu, kto się dopuszcza cudzołóstwa. Inne przekłady używają w tym miejscu określeń „głupi” (Bg), „niemądry” (BT, BWP), „pozbawiony rozumu” (Bw), „pozbawiony rozsądku” (Bp). Cudzołożnika rzeczywiście można nazwać „głupim”, gdy się weźmie pod uwagę gorzkie owoce, jakie wydaje niemoralność (Prz 1:2-4; 6:23-35; 7:7, 21-27). Być może ktoś taki cieszy się dobrą opinią, ale jego wnętrze ujawnia poważne braki.

Inne przysłowie powiada: „Człowiek, któremu nie dostaje serca [„nierozumny”, Bw], podaje rękę