budowy świątyni. Etbaal podobno żył 48 lat, z czego 32 zasiadał na tronie (Przeciw Apionowi, I, 123 [18]). O rozkwicie handlu pod jego rządami świadczy wzmianka Menandra, że zbudował Auzę w Libii. Ten sam historyk donosi, że za panowania Etbaala zdarzyła się całoroczna susza (Dawne dzieje Izraela, VIII, XIII, 2).

Miasto w Szefeli na terytorium Judy, ale przydzielone Symeonitom (Joz 15:33, 42; 19:1-9). Obecnie zazwyczaj identyfikuje się je z Chirbat al-ʽAtar (Tel ʽEter), leżącym ok. 1,5 km na pn. zach. od Bajt Dżibrin (Eleuteropolis; Bet Guwrin). Treść Jozuego 19:7 pokrywa się z 1 Kronik 4:32, gdzie Eter najwyraźniej występuje jako Tochen.

W niektórych opracowaniach przyjęto, że były dwie miejscowości o nazwie Eter: tę z Jozuego 15:42 lokalizuje się między Libną a Mareszą (powyższe Chirbat al-ʽAtar), a wspomnianą w Jozuego 19:7 — bardziej na pd., niedaleko Ciklag. Choć inne miasta wymienione w Jozuego 19:7 i sąsiednich wersetach leżą bardziej na pd., a te z Jozuego 15:42 i sąsiednich wersetów bardziej na pn., to warto zauważyć, iż w obu fragmentach wymieniono też Aszan, więc trudno o jednoznaczne rozgraniczenie.

(gr. Aithiopía: „kraina opalonych twarzy”), ETIOPCZYCY.

Starożytni Grecy Etiopią nazywali region Afryki położony na pd. od Egiptu. Dlatego nazwa ta z reguły odpowiada hebrajskiemu „Kusz”, które określało głównie pn. część współczesnego Sudanu i pd. krańce dzisiejszego Egiptu. Również w tekstach egipskich region ten jest nazywany Kusz. Tłumacze Septuaginty konsekwentnie używali greckiego słowa „Etiopia”, ilekroć natknęli się na hebrajskie „Kusz”, oprócz dwóch fragmentów (Rdz 10:6-8; 1Kn 1:8-10). Podobnie jest w polskim przekładzie Wujka. W Biblii warszawskiej nazwa Etiopia występuje znacznie częściej niż Kusz. Natomiast w Biblii Tysiąclecia w dwóch wersetach użyto nazwy Etiopia, a w pozostałych — Kusz. W Piśmie Świętym w Przekładzie Nowego Świata nazwa Kusz pojawia się wszędzie tam, gdzie kontekst nie pozwala na jednoznaczną identyfikację ze starożytną Etiopią. Określenie Kusz może się też odnosić do ludów zamieszkujących Półwysep Arabski (zob. KUSZ 2; KUSZYTA).

W pn. części terytorium nazywanego dawniej Etiopią znajdują się półpustynne równiny, w części środkowej — sawanny i wyżyny, a na pd. — deszczowe lasy równikowe. Stolicami starożytnej Etiopii były kolejno Napata i Meroe. Władcy rządzący w Meroe dziedziczyli tron z linii żeńskiej, a nie męskiej. A zatem prawo do tronu przekazywała swemu synowi królowa matka — być może niekiedy w rzeczywistości to ona rządziła krajem. Jak wynika z dzieł pisarzy greckich i rzymskich, niektóre takie etiopskie królowe używały tytułu kandake. O jednej z nich wspomniano w Dziejach 8:27.

W jakim sensie Etiopczyk, któremu głosił Filip, był eunuchem?

Nie ulega wątpliwości, że etiopski eunuch ‛ustanowiony nad skarbem królowej kandaki’, któremu głosił Filip, był obrzezanym prozelitą żydowskim (Dz 8:27-39). Nie uważano go za poganina — to Korneliusz został pierwszym nieobrzezanym poganinem, który przyjął chrystianizm (Dz 10). Skoro ów Etiopczyk wielbił Boga w świątyni w Jerozolimie, musiał wcześniej nawrócić się na religię żydowską i zostać obrzezany (Wj 12:48, 49; Kpł 24:22). W związku z tym nie mógł być eunuchem w dosłownym znaczeniu, gdyż Prawo Mojżeszowe zabraniało przyjmować kastratów do zboru izraelskiego (Pwt 23:1). Hebrajski odpowiednik wyrazu eunuch (sarís) w szerszym lub szczególnym znaczeniu mógł też określać dworzanina — np. w Rodzaju 39:1 nazwano tak Potyfara, który służył u faraona i był człowiekiem żonatym. Gdyby wspomniany urzędnik etiopski był eunuchem w dosłownym znaczeniu, nie mógłby być prozelitą, a w takim wypadku Filip nie mógłby go ochrzcić, ponieważ w tamtym okresie jeszcze nie rozpoczęto głoszenia dobrej nowiny nieobrzezanym poganom.

Etiopia (Kusz) była jednym z krajów, w których mieszkali żydowscy wygnańcy po podbiciu Judy przez Babilończyków (Iz 11:11). A zatem ów etiopski urzędnik mógł spotkać Żydów w swoim kraju lub w Egipcie, gdzie wielu z nich się osiedliło. Jego zwój Izajasza był prawdopodobnie odpisem Septuaginty, przekładu na język grecki dokonanego w Aleksandrii w Egipcie. To, że ten dworzanin umiał czytać po grecku, nie byłoby niczym niezwykłym, ponieważ od czasów Ptolemeusza II Filadelfosa (308-246 p.n.e.) królestwo etiopskie było częściowo zhellenizowane. Nawrócenie się tego Etiopczyka na religię żydowską, a następnie na chrystianizm harmonizuje z Psalmem 68:31.

Język Etiopii. Nie znamy pierwotnego języka Etiopii. Pod koniec VIII w. p.n.e. dokumenty etiopskie były zapisywane egipskim pismem hieroglificznym. Wiadomo, że od I w. p.n.e. przez kilka stuleci używano miejscowego języka i pisma zwanego meroickim. Do XIV w. n.e. powszechnie posługiwano się językiem zwanym klasycznym etiopskim. Był to język semicki, podobnie jak amharski, urzędowy język dzisiejszej Etiopii.

Miejsce na granicy terytorium Zebulona (Joz 19:10, 13). Choć dokładna lokalizacja nie jest obecnie znana, niektórzy utożsamiają je ze współczesnym Kafr Kanna, ok. 20 km na zach. od Jeziora Galilejskiego.

(„zapłata; dar”).

Syn Aszchura z żony Cheli. Pochodził z plemienia Judy, z rodziny Checrona (1Kn 2:3-5, 9, 24; 4:5, 7).

(„zapłata; dar”).

Potomek Lewiego poprzez jego syna Gerszoma; syn Zeracha, a przodek muzyka Asafa (1Kn 6:39-43).

(prawdopodobnie: „mający dobre zamiary”).

Jeden z chrześcijan, którzy przebywali w Rzymie w czasie ostatniego uwięzienia apostoła Pawła; został wymieniony wśród przesyłających pozdrowienia Tymoteuszowi (2Tm 4:21).

Najdłuższa i najważniejsza rzeka pd.-zach. Azji, nazywana po turecku Fırat Nehri, co przypomina hebrajską nazwę Perát i staroperską — Ufratu. Po raz pierwszy pojawia się w Biblii w Rodzaju 2:14 jako jedna z czterech rzek, których źródła znajdowały się kiedyś w Edenie.

Granica ziemi przyznanej Izraelitom. Zawierając przymierze z Abrahamem, Bóg obiecał dać jego potomstwu ziemię „od rzeki egipskiej aż do wielkiej rzeki, rzeki Eufrat” (Rdz 15:18). Przyrzeczenie to zostało potem powtórzone narodowi izraelskiemu (Wj 23:31; Pwt 1:7, 8; 11:24; Joz 1:4). W 1 Kronik 5:9 powiedziano, że w czasach przed panowaniem Dawida potomkowie Rubena zajmowali tereny od ziemi Gilead „aż do miejsca, gdzie się wchodzi na pustkowie nad rzeką Eufrat”. Ponieważ jednak Eufrat znajduje się ok. 800 km „na wschód od Gileadu” (1Kn 5:10), mogło chodzić o to, że Rubenici rozszerzyli swe terytorium do skraju Pustyni Syryjskiej, która ciągnie się do Eufratu („aż po wejście na pustynię, [ciągnącą się] od rzeki Eufrat”, BT; „aż dotąd, gdzie się wchodzi na pustynię z tej strony rzeki Eufratu”, Bw). Wydaje się więc, że obietnica Jehowy po raz pierwszy spełniła się całkowicie za panowania Dawida i Salomona, gdy Izrael rozszerzył swe granice, wchłaniając aramejskie królestwo Coby, i w ten sposób sięgnął brzegów Eufratu w pn. Syrii (2Sm 8:3; 1Kl 4:21; 1Kn 18:3-8; 2Kn 9:26). Ze względu na duże znaczenie Eufratu często nazywano go po prostu „Rzeką” (Joz 24:2, 15; Ps 72:8).

Źródła i bieg. Eufrat ma jakieś 2700 km długości, a powstaje z połączenia dwóch głównych rzek źródłowych. Jedna z nich, zwana Karasu, wypływa z pn.-wsch. Turcji ok. 100 km od pd.-wsch. krańca Morza Czarnego. Druga, Murat, bierze początek mniej więcej w połowie drogi między jeziorem Wan a górą Ararat. W środku pomiędzy tymi rzekami rozciąga się dolina rzeki Araks, kojarzonej przez niektórych z rzeką Gichon z Rodzaju 2:13. Karasu i Murat płyną na zach. równolegle do siebie aż do okolic miasta Keban, gdzie łączą się ze sobą na wysokości ok. 610 m n.p.m.

Od tego miejsca połączone potoki stanowią właściwy Eufrat. Po przepłynięciu przez góry ok. 640 km, licząc od źródeł Muratu, rzeka skręca na pd. i płynie w tym kierunku jakieś 480 km, pokonując katarakty i bystrza, aż w końcu wpływa na równinę syryjską w pobliżu miejsca utożsamianego ze starożytnym Karkemisz.

Bród koło Karkemisz. Karkemisz strzegło głównego brodu umożliwiającego przekraczanie rzeki wojskom i karawanom podróżującym z pn. Mezopotamii do pn. Syrii. Było też w tych okolicach najważniejszą twierdzą, która dostała się potem pod kontrolę Asyrii (Iz 10:5-9). Około r. 629 p.n.e. zdobył ją faraon Necho, który po drodze zmierzył się pod Megiddo z judzkim królem Jozjaszem i go uśmiercił (2Kl 23:29; 2Kn 35:20-24). Jakieś trzy, cztery lata później (625 p.n.e.) wojska Nebukadneccara (Nebukadreccara) przekroczyły Eufrat i pod Karkemisz pokonały Egipcjan, co położyło kres ich panowaniu nad Syrią i Palestyną (2Kl 24:7; Jer 46:2, 6, 10).

Od Karkemisz do Zatoki Perskiej. Na wysokości Karkemisz Eufrat znajduje się tylko ok. 160 km od Morza Śródziemnego, ale w tym miejscu skręca na pd. wsch. i kieruje się ku Zatoce Perskiej, odległej o ponad 1100 km. W środkowym biegu płynie między Karkemisz a miastem Hit, którego okolice słyną ze złóż asfaltu. Na tym odcinku rzekę zasilają dopływy Balich i Chabur. Dalej Eufrat płynie przez żyzną Nizinę Mezopotamską, a jakieś 80 km poniżej Hit, w okolicach Bagdadu, zbliża się na odległość 40 km do rzeki Tygrys. W dolnym odcinku wypełnia stare kanały i rozlewa się na rozległych bagnach, wyraźnie zwalniając przy tym bieg.

W końcu niedaleko Basry Eufrat i Tygrys łączą się ze sobą i od tego miejsca do Zatoki Perskiej rzeka nosi nazwę Szatt al-Arab. Według Pliniusza i innych starożytnych historyków pierwotnie Eufrat nie łączył się z Tygrysem i osobno wpadał do morza (Historia naturalis, VI, XXVI, 128-131). Powszechnie uważa się, że muł naniesiony przez te