o kozła, gdyż zwierzęta te lubią niegościnne miejsca i są często spotykane u pd. krańca Morza Martwego, czyli w okolicach Edomu, przeciwko któremu Izajasz (34:14) wypowiedział swoje proroctwo (Palestine Exploration Quarterly, Londyn 1959, s. 57).

Tłumacze opowiadający się za użyciem w Księdze Izajasza tego samego wyrazu, co w księgach Kapłańskiej i 2 Kronik, wskazują na to, że w Księdze Izajasza Septuaginta oddaje seʽirím przez „demony” (Iz 13:21) i że tym samym słowem posługuje się apostoł Jan, gdy nazywa spustoszony Babilon Wielki kryjówką nieczystych ptaków i „demonów” (Obj 18:2). Oczywiście nie da się ustalić, czy Jan faktycznie cytował z Septuaginty. Warto jednak zwrócić uwagę, iż według dzieła Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament (red. G. Kittel, 1935, t. II, s. 12) greckie słowo daimònion (tłumaczone na „demon”) „niewątpliwie jest pogardliwym określeniem pogańskich bogów”.

Kwestii tej nie sposób rozstrzygnąć jednoznacznie. Być może włączając do listy zwierząt i ptaków wzmianki o demonach, Izajasz miał na myśli nie to, że materializowały się one w postaci kozłów, ale że w wyobrażeniu pogan takie opuszczone miejsca były nawiedzane przez złe duchy. Jak wynika z doniesień historycznych, ludy Syrii i Arabii od zamierzchłych czasów kojarzyły ruiny z potworami, a arabskie dżinny są przedstawiane jako monstrualne, owłosione istoty. Niemniej seʽirím zamieszkujące ruiny Edomu i Babilonu mogły równie dobrze być kudłatymi zwierzętami, których wygląd przywodził ludziom na myśl demony.

Zobacz KOZA.

Zobacz ZŁODZIEJ.

Konstrukcja z krzyżujących się podłużnych listew drewnianych, używana na ogół do zakrycia okna. Na Bliskim Wschodzie kraty okienne są znane od setek lat. Przysłaniając promienie słoneczne, pozwalają utrzymać wewnątrz domu niższą temperaturę, zapewniają przepływ powietrza i upiększają budynek. W czasach biblijnych domy nieraz miały na parterze okna wychodzące na dziedziniec wewnętrzny. Okna od strony ulicy na ogół umiejscawiano dość wysoko albo w izbie na poddaszu i zasłaniano kratami.

Przebywając w domu, można było widzieć przez zakratowane okno, co się dzieje na dworze, samemu nie będąc widzianym z zewnątrz. W pieśni Debory i Baraka powiedziano o matce zamordowanego Sysery, że daremnie wypatruje swego syna „przez kratę” w oknie (Sdz 5:1, 28). Przez takie okno z kratą obserwator zobaczył „młodzieńca, któremu nie dostaje serca” i który spotkał się z nierządnicą (Prz 7:6-13). Również w Pieśni nad Pieśniami (2:9) wspomniano o ‛patrzeniu przez okna, zaglądaniu przez kratki’.

Niektóre kraty okienne najwyraźniej były zawieszone na zawiasach i dawały się otworzyć lub zamknąć. Być może właśnie takie otwierane kraty miały okna w izbie na poddaszu, gdzie Daniel trzy razy dziennie modlił się do Jehowy (Dn 6:10).

Miękka, krucha skała osadowa, zawierająca głównie węglan wapnia; jej odsłonięte pokłady można znaleźć w różnych okolicach Palestyny. Ponieważ kreda nie nadaje się na kamień budowlany i bez trudu można ją zetrzeć albo rozdrobnić, prorok Izajasz nawiązał do niej w obrazowym porównaniu ukazującym, co należy zrobić z bałwochwalczymi ołtarzami Izraela, żeby uzyskać przebaczenie (Iz 27:9). Aramejski odpowiednik hebrajskiego słowa gir („kreda; wapień”) występuje w Daniela 5:5, gdzie oddano go jako „tynk” (zob. TYNK; WAPNO).

Hebrajskie słowo séred występuje w Biblii tylko raz, w Izajasza 44:13, i odnosi się do „czerwonej kredy”, której rzemieślnicy obrabiający drewno używali do znakowania.

(z łac.: „rosnący; powiększający się”).

Mężczyzna, o którym Paweł napisał Tymoteuszowi w drugim liście, że udał się do Galacji (2Tm 4:10).

Piąta co do wielkości wyspa na Morzu Śródziemnym. Ma ok. 250 km długości i od 13 do 56 km szerokości. Leży po pd. stronie Morza Egejskiego, ok. 100 km na pd. wsch. od Grecji. Przez całą długość tej wąskiej wyspy biegną góry, których szczyty przez część roku pokryte są śniegiem. Położony niedaleko środka wyspy masyw górski Idi (Ida) osiąga wysokość 2456 m n.p.m. Na pn. brzegu Krety znajduje się kilka dogodnych portów, a od strony pd. linia brzegowa jest co prawda regularniejsza, ale na znacznej długości góry opadają stromo wprost do morza. Dlatego na pd. wyspy jest niewiele miejsc nadających się na porty, co potwierdza omówiona niżej relacja z podróży Pawła do Rzymu.

Kreta jest na ogół utożsamiana z wyspą „Kaftor”, wspomnianą w Pismach Hebrajskich jako miejsce, z którego Filistyni przybyli do Kanaanu (Jer 47:4; Am 9:7). Część uczonych kojarzy Kreteńczyków z „Keretytami”. W Septuagincie zarówno w Ezechiela 25:15-17, jak i w Sofoniasza 2:5-7 zamiast określenia „Keretyci” występuje słowo „Kreteńczycy” (zob. KERETYCI). Gdyby „Kaftor” rzeczywiście oznaczało Kretę, co wydaje się rozsądne, to pierwotni mieszkańcy tej wyspy wywodziliby się od Micraima, którego imię jest w Biblii używane na określenie Egiptu (Rdz 10:13, 14).

Cywilizacja kreteńska wyraźnie różniła się od mezopotamskiej czy egipskiej, ale była na równie wysokim poziomie. W religii Kreteńczyków szczególny nacisk kładziono na element żeński i największą cześć oddawano bogini matce. Podobnie jak w innych kultach płodności, bogini ta była często przedstawiana z wężem, którego trzymała w rękach lub była nim owinięta. Na ogół towarzyszyło jej niższe rangą bóstwo płci męskiej, mogące być jej synem, co jest typowe dla takich kultów. W Knossos znaleziono marmurowy krzyż, będący od zamierzchłych czasów symbolem seksualnym. Ta starożytna cywilizacja upadła pod koniec II tysiąclecia p.n.e. W I tysiącleciu p.n.e. Kreta dostała się pod panowanie greckie. W II w. p.n.e. stała się bazą i kryjówką piratów atakujących statki na Morzu Śródziemnym. Po podbiciu wyspy w r. 67 p.n.e. przez Pompejusza Wielkiego połączono ją w jedną prowincję rzymską z Cyreną w Afryce Północnej.

Działalność Pawła. Żydzi lub prozelici z Krety przebywali w Jerozolimie podczas Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. (Dz 2:5, 11). Być może dzięki nim chrystianizm dotarł na Kretę.

Apostoł Paweł w drodze na proces w Rzymie przepływał obok Krety na statku wiozącym zboże z Aleksandrii; działo się to mniej więcej jesienią 58 r. n.e. Statek z 276 osobami na pokładzie żeglował „pod osłoną Krety”, tzn. płynął od zawietrznej strony wyspy, chroniąc się przed niesprzyjającymi wiatrami z pn. zach. Od Salmone na wsch. brzegu Krety statek posuwał się wolno na zach. aż do małej zatoki o nazwie Piękne Przystanie, gdzie można było rzucić kotwicę tuż przed miejscem, w którym linia brzegowa ostro skręca na pn. Wbrew radzie Pawła postanowiono płynąć dalej i spróbować dotrzeć do Feniksu, następnego portu oddalonego o jakieś 65 km. Po okrążeniu przylądka Lithinon (Matala) statek zaczął „płynąć wzdłuż brzegu”, ale nagle od strony gór uderzył na niego huraganowy wiatr ze wsch. pn. wsch. Porwany nim statek minął wyspę Kauda, położoną ok. 65 km od Pięknych Przystani (Dz 27:6-16, 37, 38).

Po dwóch latach uwięzienia w Rzymie Paweł najwyraźniej odwiedził Kretę i pełnił tam chrześcijańską służbę w ostatnim okresie swej działalności. Przed odpłynięciem polecił Tytusowi pozostać na Krecie i skorygować pewne sprawy w zborach oraz mianować starszych „w jednym mieście po drugim” (Tyt 1:5). Potem w liście do Tytusa omawiał problemy zborów i przy tej okazji zacytował wypowiedź jednego z tamtejszych proroków: „Kreteńczycy to zawsze kłamcy, bestie wyrządzające krzywdę, żarłoki bezczynne” (Tyt 1:10-12). Słowa te przypisuje się Epimenidesowi, kreteńskiemu poecie z VI w. p.n.e. Podobną opinię o starożytnych mieszkańcach Krety mieli Grecy, dla których słowo „Kreteńczyk” było synonimem kłamcy.

Niezwykły płyn krążący w układzie naczyń krwionośnych człowieka oraz większości zwierząt wielokomórkowych; po hebrajsku dam, po grecku haíma. Krew rozprowadza w organizmie substancje odżywcze i tlen, odprowadza zbędne produkty przemiany materii i pełni ważne