pd., rzeką Halys na wsch. i dolinami rzek Hermos i Meander w ich górnym biegu na zach. Apostoł Paweł przechodził przez Frygię co najmniej podczas swych dwóch podróży (Dz 16:6; 18:23; 19:1).

Na ogół przyjmuje się, że pod koniec II tysiąclecia p.n.e. Frygowie udali się z Grecji na pd. i opanowali znaczną część terenów zach. Azji Mniejszej, położonych na pn. od gór Taurus, pomiędzy rzeką Halys a Morzem Egejskim. Dowody archeologiczne wskazują, że stolicą Frygii było Gordion, a jednym z jej najbardziej znanych władców — król Midas. Cechą szczególną religii wyznawanej przez mieszkańców dawnej Frygii był kult bogini-matki (Rea-Kybele).

Zachodnia część Frygii znalazła się pod władzą królów Pergamonu z dynastii Attalidów. Ich królestwo stało się potem rzymską prowincją Azja, której pd.-wsch. część nieraz określano jako Frygię Azjatycką (zob. AZJA). Nad wsch. częścią Frygii władzę sprawował król Galacji, a z czasem włączono ją do rzymskiej prowincji Galacja. Tę wsch. część czasami nazywano Frygią Galacką; leżała ona na pn. od Pizydii i na pn. zach. od Likaonii. W zależności od punktu widzenia pisarza i omawianego okresu Antiochię i Ikonium można było nazwać miastami frygijskimi, choć to pierwsze miasto często łączy się z Pizydią, a drugie z Likaonią (Dz 13:14; zob. ANTIOCHIA 2; IKONIUM).

Na terenie Frygii mieszkało sporo Żydów; do osiedlania się tam zachęcali ich syryjscy władcy z dynastii Seleucydów. Józef Flawiusz donosi, że aby uspokoić buntownicze nastroje miejscowej ludności, Antioch III (223-187 p.n.e.) sprowadził do Lidii i Frygii „dwa tysiące rodzin judejskich z Mezopotamii i Babilonii, wraz z ich dobytkiem” (Dawne dzieje Izraela, XII, III, 4). Za czasów rzymskich w Azji Mniejszej najwyraźniej dalej mieszkało wielu Żydów. W dniu Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. do Jerozolimy przybyli Żydzi z „okręgu Azji i Frygii, i Pamfilii” (Dz 2:9, 10).

Podczas drugiej podróży misjonarskiej apostoł Paweł i jego towarzysze wędrowali na pn. zach. przez Cylicję i Likaonię, a potem „przeszli przez Frygię i krainę galacką, ponieważ duch święty zabronił im głosić słowo w okręgu Azji” (Dz 15:41; 16:1-6). A zatem wkroczyli do wsch. części dawnej Frygii (w czasach Pawła była to Frygia Galacka), ale zamiast iść potem przez prowincję Azja (obejmującą Frygię Azjatycką), udali się na pn. do Bitynii, a potem na zach. do Troady.

Trzecia podróż Pawła prowadziła przez Frygię Galacką i Azjatycką. Po opuszczeniu Antiochii w Pizydii apostoł „przechodził z miejsca na miejsce przez krainę galacką oraz Frygię” (Dz 18:23). Sprawozdanie donosi również, że „przeszedłszy przez okolice w głębi kraju, przybył do Efezu” na wybrzeżu Morza Egejskiego (Dz 19:1). Wydaje się, iż Paweł nie wędrował główną drogą do Efezu, prowadzącą doliną rzeki Likos przez frygijskie miasta Laodyceę, Kolosy i Hierapolis (Kol 2:1; 4:13), lecz wybrał krótszą drogę, biegnącą bardziej na pn. (zob. KOLOSY).

Osadzona w gruncie podstawa, na której wzniesiona jest budowla i która przekazuje na grunt jej nacisk. Ponieważ stabilność i trwałość budynku zależą w znacznej mierze od solidności fundamentu, do jego wykonania powinno się przywiązywać wielką wagę. W Palestynie dobry fundament był bardzo potrzebny nie tylko ze względu na ulewne deszcze, silne wiatry i powodzie, lecz także na trzęsienia ziemi, często występujące w tym rejonie. Kilka hebrajskich określeń tłumaczonych na „fundament” wywodzi się od rdzenia jasád, który znaczy „założyć; założyć fundament; mocno osadzić” (Iz 23:13; 51:13; Ps 24:2). Grecki odpowiednik „fundamentu” to themélios; w sensie dosłownym występuje w Dziejach 16:26.

Kiedy Jehowa, Mistrzowski Budowniczy, odpowiadał Hiobowi z wichru, przyrównał glob ziemski do budowli (Hi 38:4-7). Chociaż ziemia jest zawieszona na niczym, to niejako ma trwałe fundamenty i nic nią nie zachwieje, gdyż niezmienne prawa rządzące wszechświatem utrzymują ją w stałym miejscu, a Boże zamierzenie co do niej pozostaje niezmienione (Hi 26:7; 38:33; Ps 104:5; Mal 3:6). Natomiast niesprawiedliwość i nieprzestrzeganie prawa Bożego w gruncie rzeczy burzą zasady stabilizujące daną krainę, przez co prowadzą do zachwiania fundamentów symbolicznej ziemi (ludzi i ustanowionych przez nich systemów) (Ps 82; 11:3; Prz 29:4).

Położenia fundamentów ziemi nie należy mylić z „założeniem [gr. katabolés] świata”. Ze słów Jezusa z Łukasza 11:48-51 wynika, że Abel żył w okresie założenia świata, który w tym wypadku oznacza ludzkość. Fundamenty planety Ziemi zostały położone znacznie wcześniej (zob. ABEL 1; ŚWIAT).

Kładzenie fundamentów najwyraźniej było radosnym wydarzeniem. Gdy Bóg ‛zakładał ziemię’, aniołowie „zaczęli z uznaniem wykrzykiwać”. Wielka radość towarzyszyła również zakładaniu fundamentów świątyni Zerubbabela, choć ci, którzy widzieli chwałę poprzedniej świątyni, płakali (Hi 38:4, 6, 7; Ezd 3:10-13).

Salomon wykonał fundamenty świątyni z wielkich, kosztownych ciosanych kamieni i podobnie Bóg położył cenny fundament pod „duchowy dom”, którego „żywymi kamieniami” są namaszczeni naśladowcy Jezusa. Sam Jezus jest fundamentowym kamieniem narożnym, a na fundamencie apostołów i chrześcijańskich proroków są budowani pozostali święci, aby stanowić „miejsce, w którym Bóg zamieszka przez ducha”. Wszystkie „kamienie” tworzące ten duchowy dom zostały wybrane przez Jehowę (1Pt 2:4-6; Ef 2:19-22; zob. KAMIEŃ NAROŻNY).

Dwanaście symbolicznych kamieni fundamentowych Nowej Jerozolimy, noszących imiona 12 apostołów Baranka, słusznie przyozdobiono drogocennymi kamieniami (Obj 21:14, 19, 20). Nowa Jerozolima opisana w Księdze Objawienia składa się ze 144 000 osób obiecanych w małżeństwo oblubieńcowi. „Jerozolima niebiańska”, wspomniana w Hebrajczyków 12:22, obejmuje 144 001 osób, przy czym tą dodatkową osobą jest oblubieniec, Król. Właśnie tego miasta, mającego rzeczywiste fundamenty, oczekiwał Abraham (Heb 11:10). A zatem biblijne księgi Hebrajczyków i Objawienia ukazują bliski związek między „Jerozolimą niebiańską” i Nową Jerozolimą.

Jezus, który w swym bycie przedludzkim jako Mistrzowski Wykonawca współpracował z Ojcem przy zakładaniu fundamentów ziemi, dobrze rozumiał znaczenie solidnego fundamentu. Ukazuje to jego przypowieść o roztropnym człowieku, który założył głęboki fundament swego domu na masywie skalnym, podczas gdy głupi zbudował swój dom na piasku i poniósł dotkliwe straty (Prz 8:29, 30; Mt 7:24-27; Łk 6:47-49). Podobnie apostoł Paweł, porównując dzieło czynienia chrześcijan do budowania, podkreślił, że kto nie chce doznać szkód, ten musi budować z materiałów ogniotrwałych na fundamencie, którym jest Jezus Chrystus (1Ko 3:10-15).

Do fundamentu Paweł przyrównał również najważniejsze nauki biblijne i zachęcił Hebrajczyków, by nie poprzestawali na poznaniu podstawowych prawd o Chrystusie, lecz by parli do dojrzałości (Heb 6:1, 2; zob. DOM; ZIEMIA).

(gr. lítra).

Jednostka wagowa wymieniona jedynie w Jana 12:3 (przyp. w NW) oraz 19:39 (przyp. w NW). Termin grecki jest na ogół utożsamiany z funtem rzymskim (łac. libra), który ważył 327 g. W niektórych przekładach obcojęzycznych „funt” jest też tłumaczeniem greckiego słowa mna (Łk 19:18, Dy, JB, KJ), ale poprawniejsze jest oddawanie go przez „mina” (Bp, BT, Bw, NŚ) lub „grzywna” (Bg, Wk). W Biblii „funt” jest po prostu jednostką wagową, podczas gdy mina to jednostka wagowo-pieniężna o określonej wartości wyrażanej w srebrze lub złocie.

(prawdopodobnie: „odczuwający wstręt; obrzydliwy”).

Syn Ebeda; razem ze swymi braćmi przyszedł do Szechem i pozyskał zaufanie tamtejszych właścicieli ziemskich (Sdz 9:26). Ci ostatni poparli wcześniej Abimelecha, by zabił synów Jerubbaala (Gedeona), a następnie uczynili go swoim królem (Sdz 9:1-6). Wygląda na to, że Abimelech księciem w Szechem ustanowił Zebula, a sam mieszkał w Arumie. Z czasem między Abimelechem a właścicielami ziemskimi z Szechem powstał „zły duch”. Wówczas Gaal i jego bracia podburzyli miasto do buntu przeciwko Abimelechowi. Kiedy usłyszał o tym Zebul, natychmiast powiadomił Abimelecha i poradził mu, co w tej sytuacji powinien zrobić. Doszło do bitwy, w której Gaal i jego poplecznicy zostali pokonani przez króla Abimelecha i uciekli z powrotem do miasta. W końcu Zebul wypędził z Szechem Gaala i jego braci (Sdz 9:22-41).

(prawdopodobnie: „chwiejący się; zachwiany”).

Nazwa wzniesienia w górzystym regionie Efraima, na pd. od Timnat-Cheres (Timnat-Serach) (Joz 24:30; Sdz 2:9). Doliny Gaasz, wspomniane w 2 Samuela 23:30 i 1 Kronik 11:32, to najwyraźniej wąwozy w okolicy tego wzniesienia.

Naczelnik prowincji wywodzący się z plemienia Beniamina. Jego imię pojawia się na liście osób, które w czasach Nehemiasza zamieszkały w Jerozolimie (Neh 11:3, 7, 8).

Zobacz KAMIENNY BRUK.

(„krzepki mąż Boży”).

Jedyny święty anioł — poza Michałem — którego imię znalazło się w Biblii. Spośród zmaterializowanych aniołów tylko on podał swoje imię. Dwukrotnie ukazał się Danielowi: po raz pierwszy nad rzeką Ulaj