wonnościami wzmacnia i utrwala ich zapach.

(„kopiec świadectwa”).

Miejsce w górzystym regionie Gilead na wsch. od Jordanu, gdzie zawarli przymierze patriarchowie Jakub i Laban (Rdz 31:43-48). Właśnie wtedy, w r. 1761 p.n.e., nadano mu nazwę „Galeed”, od której prawdopodobnie pochodzi późniejsza nazwa tych okolic — „Gilead”.

Jakub, posłuszny poleceniu Bożemu, porzucił służbę u Labana, swego wuja i teścia (Rdz 28:2), i potajemnie opuścił Paddan-Aram. Wraz z żonami, dziećmi i całym dobytkiem przeprawił się przez Eufrat i wyruszył w kierunku ziemi Kanaan. Trzy dni później Laban w towarzystwie swoich „braci” udał się za nim w pościg na odległość siedmiu dni drogi i w końcu dogonił karawanę Jakuba w górach Gileadu, na pn. od doliny Jabboku (Rdz 31:17-25).

Jakub i Laban w pokojowy sposób rozstrzygnęli sporne kwestie, po czym zawarli ze sobą przymierze. Z tej okazji Jakub ustawił kamienny słup, a swym „braciom” polecił usypać kopiec z kamieni — być może w kształcie stołu — na którym później spożyto posiłek potwierdzający to przymierze. Nawiązując do owego kopca, Laban nadał temu miejscu aramejską (syryjską) nazwę „Jegar-Sahaduta”, a Jakub użył hebrajskiego odpowiednika „Galeed”. Laban rzekł: „Ten kopiec [hebr. gal] jest dzisiaj świadkiem [hebr. ʽed] między mną a tobą” (Rdz 31:44-48). Kopiec kamieni (oraz kamienny słup) miał stanowić świadectwo dla wszystkich przechodniów. Jak powiedziano w wersecie 49, był „Strażnicą [hebr. micpáh]” poświadczającą, że Jakub i Laban postanowili zachować pokój między swoimi rodzinami (Rdz 31:50-53). W późniejszych czasach podobnie używano kamieni w charakterze niemych świadków (Joz 4:4-7; 24:25-27).

Długi, wąski statek o niskich burtach napędzany jednym lub wieloma rzędami wioseł i używany głównie jako okręt wojenny.

Izajasz napisał w imieniu mieszkańców Jerozolimy: „Tam Majestatyczny, Jehowa, będzie dla nas miejscem rzek, szerokich kanałów. Nie popłynie po nim flota galer [dosł. „flota okrętów z wiosłami”] ani nie przepłynie go majestatyczny okręt. Bo Jehowa jest naszym Sędzią, Jehowa naszym Ustawodawcą, Jehowa naszym Królem; on nas wybawi” (Iz 33:21, 22). W przeciwieństwie do Babilonu i No-Amon (Nah 3:8) Jerozolima nie leżała nad wielką rzeką czy kanałami, które mogłyby ją chronić przed atakiem wrogów, ale ochronę zapewniał jej sam Jehowa. Symboliczne „rzeki” wybawienia Bożego były tak potężne, że gdyby silne wojska wrogów, wyobrażane przez flotę galer lub okazały okręt, wyruszyły przeciw Jerozolimie, zostałyby rozbite. Jehowa w obrazowy sposób zapewnił więc mieszkańców Jerozolimy, że jako jej Król zapewni im ochronę i wybawienie.

(„region; okręg” [od rdzenia: „toczyć; odtoczyć”]).

Pierwsza biblijna wzmianka o Galilei utożsamia ją z okolicą w górzystym regionie Naftalego, gdzie znajdowało się miasto schronienia Kedesz (Joz 20:7). W czasach Izajasza, jeśli nie wcześniej, Galilea obejmowała też terytorium Zebulona. Na jej terenie prawdopodobnie mieszkało sporo nie-Izraelitów i stąd określenie „Galilea narodów” (Iz 9:1). Jak sądzi część uczonych, 20 miast w Galilei, które król Salomon podarował Chiramowi, królowi Tyru, było zamieszkanych przez pogan (1Kl 9:10-13; zob. KABUL 2). Za panowania izraelskiego króla Pekacha (VIII w. p.n.e.) Galileę podbił król Asyrii Tiglat-Pileser III (2Kl 15:29).

Granice (MAPA, t. 2, s. 738). Granice Galilei zmieniały się z upływem czasu. Gdy miała największy obszar, zajmowała teren długości ok. 100 km i szerokości ok. 50 km; obejmowała wtedy pierwotne terytoria plemion Aszera, Issachara, Naftalego i Zebulona. Jednak w okresie ziemskiej służby Jezusa Chrystusa, gdy władcą Galilei był Herod Antypas (Łk 3:1), region ten miał tylko ok. 40 km ze wsch. na zach. i ok. 60 km z pn. na pd.

Południowa granica Galilei biegła od stóp góry Karmel przez równinę Jizreel (Ezdrelon) do Scytopolis (Bet-Szean) i potem do Jordanu; dalej na pd. leżała Samaria. Według żydowskiego historyka Józefa Flawiusza wsch. granicę Galilei stanowił Jordan, a także Morze Galilejskie i jezioro Chule (obecnie w znacznej części wyschnięte), choć być może była to granica umowna. Od pn. Galilea graniczyła z terytorium należącym do Tyru, które sięgało na pd. do dawnego miasta Kedesz (Kadasa) (Wojna żydowska, III, III, 1 [35-40]; II, XVIII, 1 [459]; IV, II, 3 [104, 105]). Na zach. leżały „ziemia Ptolemais” (Akko) i góra Karmel.

Ten podległy Rzymowi region w pn. Palestynie, po zach. stronie Jordanu, dodatkowo dzielił się na Galileę Górną i Dolną. Granica między nimi biegła od Tyberiady na zach. brzegu Morza Galilejskiego do pewnej miejscowości w pobliżu Ptolemaidy (Wojna żydowska, III, III, 1 [35]).

Warunki naturalne. W I w. n.e. przed wojną z Rzymem Galilea była krainą zamożną i gęsto zaludnioną. Wokół Jeziora Galilejskiego kwitło rybołówstwo. Ludzie zajmowali się też tkactwem, kamieniarstwem, budową łodzi i garncarstwem. Według Flawiusza na terenie Galilei były 204 miasta i wioski, a najmniejsza liczyła ponad 15 000 mieszkańców. Jeśli nie jest to przesada, jak wielu uważa, znaczyłoby to, że w Galilei mieszkało ok. 3 milionów ludzi (Autobiografia, 45 [235]; Wojna żydowska, III, III, 2 [43]).

Galilea była dobrze nawodniona i miała żyzne gleby. Wydaje się więc, że głównym zajęciem ludności było rolnictwo. Obecnie uprawia się tu różne warzywa, jak również pszenicę, jęczmień, ryż i proso, a także indygowce, figi, oliwki, trzcinę cukrową oraz pomarańcze, gruszki i morele. W czasach starożytnych było tam sporo lasów. Do dziś na tych terenach rosną cedry, cyprysy, dęby, jodły, oleandry, orzechy włoskie, palmy, sosny i sykomory.

Zarówno klimat, jak i warunki naturalne Galilei charakteryzują się dużą różnorodnością. W górach jest chłodno, nad jeziorem dość ciepło, a w dolinie Jordanu — gorąco. Teren Dolnej Galilei opada nad Jeziorem Galilejskim do poziomu ok. 210 m p.p.m., a jego najwyższym punktem jest góra Tabor, która ma wysokość 562 m n.p.m. (ILUSTRACJA, t. 1, s. 334). Natomiast góry i wzgórza Górnej Galilei leżą na wysokości od 460 do 1208 m n.p.m.

Ludność Galilei. Żydzi z Galilei różnili się od tych z Judei. Według starożytnych rabinów Galilejczycy bardziej dbali o reputację, natomiast Judejczycy większą wagę przykładali do pieniędzy. Z kolei Galilejczycy nie trzymali się tak ściśle tradycji. Talmud wręcz potępia ich za jej lekceważenie (Megilla 75a). Warto tu zauważyć, że to faryzeusze i uczeni w piśmie z Jerozolimy, a nie z Galilei, zarzucili uczniom Jezusa, iż nie postępują zgodnie z tradycją dotyczącą obmywania rąk (Mk 7:1, 5).

Ponieważ świątynia i Sanhedryn znajdowały się w Jerozolimie, z pewnością było tam więcej nauczycieli Prawa, stąd żydowskie powiedzenie: „Idź na północ [do Galilei] po bogactwo, ale na południe [do Judei] po mądrość”. Nie oznacza to, że Galilejczycy tkwili w mrokach niewiedzy. W miastach i wioskach Galilei też byli nauczyciele Prawa, istniały również synagogi. Te ostatnie stanowiły ośrodki kształcenia (Łk 5:17). Jednak naczelni kapłani i faryzeusze z Jerozolimy patrzyli z góry na zwykłych Galilejczyków i uważali ich za niedouczonych w kwestii Prawa. Na przykład gdy Nikodem stanął w obronie Jezusa, faryzeusze powiedzieli mu: „Czyżbyś i ty był z Galilei? Zbadaj i zobacz, że żaden prorok nie ma być wzbudzony z Galilei” (Jn 7:45-52). W ten sposób zignorowali spełnienie się proroctwa Izajasza dotyczącego działalności Chrystusa (Iz 9:1, 2; Mt 4:13-17).

Galilejczycy mieli charakterystyczny akcent, co niektórzy przypisują wpływom cudzoziemców. Nic dziwnego, że różnili się mową (Mt 26:73), skoro od Judei oddzielała ich Samaria. Również obecnie w wielu częściach świata ludzi z różnych regionów można rozpoznać po lokalnym akcencie. Nawet pomiędzy plemionami izraelskimi już setki lat wcześniej istniały różnice w wymowie. Dobitnym tego przykładem jest okoliczność, iż w czasach Jeftego Efraimici nie potrafili poprawnie wypowiedzieć hasła „Szibbolet” (Sdz 12:5, 6).

Służba Jezusa w Galilei. Na terenie Galilei rozegrało się wiele ważnych wydarzeń podczas ziemskiej służby Jezusa. W związku z nią wymieniono takie galilejskie miasta, jak Betsaida, Chorazyn, Kafarnaum, Kana, Nain i Nazaret oraz rejony Magadanu (Mt 11:20-23; 15:39; Łk 4:16; 7:11; Jn 2:11; zob. BETSAIDA). Większą część swego ziemskiego życia Jezus spędził w galilejskim mieście Nazaret (Mt 2:21-23; Łk 2:51, 52). Na uczcie weselnej w Kanie dokonał swego pierwszego cudu, zamieniając wodę w wyborne wino (Jn 2:1-11). Gdy Jan Chrzciciel został pojmany, Jezus wrócił z Judei do Galilei i zaczął głosić: „Okazujcie skruchę, bo przybliżyło się królestwo niebios” (Mt 4:12-17). Podróżując po Galilei, nauczał w różnych synagogach. Pewnego razu przyszedł do swego rodzinnego Nazaretu i w dniu sabatu przeczytał odnoszący się do niego fragment 61 rozdz. Izajasza. Początkowo słuchacze obecni w synagodze byli pozytywnie nastawieni, ale gdy Jezus przyrównał ich do Izraelitów z czasów Eliasza i Elizeusza, wpadli w gniew i nawet chcieli go zabić (Łk 4:14-30).

Następnie Jezus poszedł do Kafarnaum, „miasta galilejskiego”, które stało się jego domem. Najwyraźniej w pobliżu tego miasta powołał Andrzeja, Piotra, Jakuba i Jana na rybaków ludzi (Łk 4:31; Mt 4:13-22). W towarzystwie tych czterech uczniów rozpoczął kampanię ewangelizacyjną na terenie Galilei. Nauczał i dokonywał potężnych dzieł, a w Kafarnaum wezwał Mateusza, by został jego naśladowcą (Mt 4:23-25; 9:1-9). Później na górze w pobliżu Kafarnaum wybrał 12 apostołów. Wszyscy z nich, prawdopodobnie oprócz Judasza Iskariota, byli Galilejczykami. Również w pobliżu Kafarnaum Jezus wygłosił Kazanie na Górze (Łk 6:12-49; 7:1). W galilejskim mieście Nain wskrzesił jedynego syna pewnej wdowy (Łk 7:11-17). Podczas późniejszej podróży ewangelizacyjnej Jezus ponownie odwiedził Nazaret, ale ludzie znowu go nie przyjęli (Mt 13:54-58). W okresie Paschy 32 r. n.e., najwyraźniej w czasie ostatniej intensywnej kampanii Jezusa na terenie Galilei, wielu uczniów zgorszyło się w Kafarnaum wypowiedzią o ‛jedzeniu jego ciała i piciu jego krwi’ i przestało za nim chodzić (Jn 6:22-71).

Chociaż Ewangelie synoptyczne opisują głównie służbę Jezusa w Galilei, Syn Boży nie zaniedbywał Judei, jak niektórzy niesłusznie uważają. Warto zauważyć, że Galilejczycy początkowo zwrócili uwagę na Jezusa, widząc, czego dokonał w Jerozolimie (Jn 4:45). Być może dlatego poświęcono więcej miejsca działalności Jezusa w Galilei, że jej mieszkańcy reagowali bardziej pozytywnie niż Judejczycy. Potwierdza to okoliczność, iż pierwszymi uczniami, którzy otrzymali ducha świętego, było ok. 120 Galilejczyków (Dz 1:15; 2:1-7). Władza i wpływy żydowskich przywódców religijnych zapewne nie były tak silne wśród Galilejczyków jak w Judei (por. Łk 11:52; Jn 7:47-52; 12:42, 43). Niektórzy sugerują, że tłum żądający śmierci Jezusa był złożony głównie z Judejczyków (Mt 27:20-23), natomiast wśród tych, którzy wcześniej witali Jezusa jako króla, przeważali Galilejczycy (Mt 21:6-11). Obecność w okresie Paschy wielu Galilejczyków i innych ludzi spoza Judei może po części tłumaczyć strach przywódców ludu w Jerozolimie przed aresztowaniem Jezusa w biały dzień, „by nie doszło do rozruchów” (Mt 26:3-5).

Słodkowodne jezioro na pn. Palestyny, nazywane także morzem Kinneret (Lb 34:11), jeziorem Genezaret (Łk 5:1) i Morzem Tyberiadzkim (Jn 6:1), a obecnie Jeziorem Galilejskim (gr. słowo tłumaczone na „morze” może też oznaczać „jezioro”) (MAPA, t. 2, s. 740; ILUSTRACJE, t. 1, s. 336, i t. 2, s. 740).

Rozmiar i ukształtowanie terenu. Jezioro Galilejskie leży w Rowie Jordanu na wysokości ok. 210 m p.p.m. Jego maksymalna głębokość to 48 m. Długość jeziora z pn. na pd. wynosi ok. 21 km, a największa szerokość — ok. 12 km. W zależności od pory roku woda ma różne odcienie zieleni lub błękitu, a jej średnia temperatura waha się od 14°C w lutym do 30°C w sierpniu. Głównym dopływem jeziora jest Jordan.

Otoczenie Jeziora Galilejskiego kształtem przypomina wielką misę. Po stronie wsch. stromo wznoszą się pokryte lawą wapienne góry, które osiągają wysokość ok. 610 m n.p.m. Na zach. brzegu wzniesienia nie są tak strome. Wzgórza i góry otaczają jezioro właściwie ze wszystkich stron z wyjątkiem równin w miejscach, gdzie na pn. wpływa, a na pd. zach. wypływa Jordan. Teren na pn. od jeziora usiany jest wielkimi bazaltowymi głazami. Na zach. brzegu, niedaleko na pd. od Tyberiady, znajdują się gorące źródła siarkowe, od dawna znane ze swych właściwości leczniczych. Jedno z siedmiu źródeł ma temperaturę 58°C.

Klimat. Ciepły klimat okolic jeziora sprawia, że rosną tu takie rośliny tropikalne, jak szydlica, palmy i indygowiec (barwierski). Na brzegach można zobaczyć żółwie, raki i zmieraczki. Jest też mnóstwo ryb i ptaków. W XIX w. przyrodnik H. B. Tristram napisał: „Komuś, kto nie zobaczy tego na własne oczy, trudno uwierzyć, jak gęste są ławice ryb w Jeziorze Galilejskim. Nierzadko taka ławica zajmuje powierzchnię jednego akra lub więcej, a ryby, sunąc powoli, są tak stłoczone, że ich płetwy grzbietowe, nieco wystające nad powierzchnię wody, wyglądają z daleka, jakby jezioro chłostała gwałtowna ulewa” (The Natural History of the Bible, 1889, s. 285).

Zdarzają się tu nagłe burze, jak te, które przeżyli Jezus Chrystus i jego uczniowie (Mt 8:24; 14:24). Ze względu na niskie położenie jeziora powietrze jest tam znacznie cieplejsze niż na otaczających je płaskowyżach i w górach. Wywołuje to zaburzenia atmosferyczne. Poza tym w dolinie Jordanu wieją silne wiatry z pn., od strony niezbyt odległej góry Hermon, pokrytej śniegiem.

W I w. n.e. brzegi jeziora były gęsto zaludnione. Ale dziś z dziewięciu miast wymienionych przez Józefa Flawiusza jako leżących nad jeziorem istnieje tylko jedno, Tyberiada.

Służba Jezusa. Jezioro Galilejskie odegrało znaczącą rolę podczas ziemskiej służby Jezusa. Syn Boży kilkakrotnie przemawiał z łodzi do tłumów zebranych na szerokim, kamienistym brzegu (Mk 3:9; 4:1; Łk 5:1-3). Pewnego razu sprawił, że jego uczniowie złowili mnóstwo ryb, po czym powołał Piotra, Andrzeja, Jakuba i Jana na „rybaków ludzi” (Mt 4:18-22; Łk 5:4-11). Nad Morzem Galilejskim Jezus dokonał wielu potężnych dzieł. Uzdrawiał chorych, wypędzał demony (Mk 3:7-12), uciszył wiatr i morze (Mk 4:35-41), chodził po wodzie (Jn 6:16-21), cudownie nakarmił kilkoma rybami i bochenkami chleba ponad 5000 ludzi, a innym razem ponad 4000 (Mt 14:14-21; 15:29, 34-38). Słusznie też potępił trzy okoliczne miasta: Chorazyn, Betsaidę i Kafarnaum, których mieszkańcy nie zareagowali pozytywnie, choć byli świadkami wielu potężnych dzieł (Mt 11:20-24).

Po zmartwychwstaniu Jezus ukazał się niektórym ze swych uczniów nad Morzem Galilejskim i ponownie w cudowny sposób zapewnił im obfity połów, po czym podkreślił znaczenie pasienia jego owiec (Jn 21:1, 4-19).