okres. Jezus oświadczył zgrai, która przyszła go pojmać: „To jest wasza godzina i władza ciemności” (Łk 22:53). Dziesięć rogów bestii barwy szkarłatnej wyobraża dziesięciu królów, którzy wraz z nią mieli otrzymać władzę „na jedną godzinę” (Obj 17:12). O Babilonie Wielkim powiedziano: „W jednej godzinie nadszedł twój sąd!” (Obj 18:10). A przypowieść Jezusa o pszenicy i chwastach (Mt 13:25, 38) oraz ostrzeżenia Pawła i Piotra o przyszłym odstępstwie (Dz 20:29; 2Ts 2:3, 7; 2Pt 2:1-3) znajdują potwierdzenie w słowach Jana, najdłużej żyjącego apostoła: „Dziecięta, jest ostatnia godzina i jak usłyszałyście, że przychodzi antychryst, tak właśnie teraz wystąpiło wielu antychrystów; stąd poznajemy, że jest ostatnia godzina”. Była to rzeczywiście „ostatnia godzina”, końcowa chwila okresu apostolskiego, po którym miało się bujnie rozkrzewić odstępstwo (1Jn 2:18).

Jak donosi Objawienie 8:1-4, gdy w niebie nastała cisza „na jakieś pół godziny”, apostoł Jan ujrzał anioła, który ofiarował kadzidło wraz z modlitwami wszystkich świętych. Przywodzi to na myśl „godzinę ofiarowania kadzidła” w świątyni jerozolimskiej (Łk 1:10). W książce The Temple (1874, s. 138) A. Edersheim tak przedstawił tradycyjną żydowską relację na ten temat: „Kapłan z kadzidłem oraz jego pomocnicy wstępowali z wolna po schodach wiodących do Miejsca Świętego (...). Następnie jeden z pomocników nabożnie rozsypywał węgle na złotym ołtarzu, drugi przygotowywał kadzidło, po czym urzędujący naczelny kapłan zostawał sam w Miejscu Świętym i przed spaleniem kadzidła oczekiwał na znak przewodniczącego. (...) Gdy przewodniczący wydał polecenie sygnalizujące, że ‛nastała godzina kadzenia’, wtedy ‛wszystko mnóstwo ludu na dworze’ usuwało się z dziedzińca wewnętrznego i składało pokłon Panu, rozpościerając ręce w cichej modlitwie. W owej nader uroczystej chwili w całej imponującej Świątyni wypełnionej tłumami wiernych zapadała głęboka cisza, a w samym sanktuarium kapłan składał kadzidło na złotym ołtarzu i wonny dym unosił się przed oblicze Pana”.

Znaczenie tego imienia nie jest jasne.

1. Potomek Rubena (1Kn 5:3, 4).

2. Imię występujące w 38 i 39 rozdz. Ezechiela i odniesione do przywódcy międzynarodowego szturmu na lud Boży. Wcześniej Jehowa zgromadza swych sług spośród narodów i sprowadza ich na spustoszone dotąd „góry Izraela”. Żyją tam dostatnio i bezpiecznie, choć na pozór nie są chronieni; prowokuje to Goga do bezlitosnej, frontalnej napaści. W tym celu zbiera on ogromną, wielonarodową armię. Jego atak wywołuje jednak gniew Jehowy i kończy się straszliwą klęską i zagładą Goga oraz całej jego hordy. Ich zwłoki stają się pokarmem dla ptaków i zwierząt, a kości są pochowane w dolinie nazywanej odtąd Doliną Tłumu Goga (dosł. Doliną Hamon-Gog).

Skąd i dlaczego nastąpi atak. Napastnicy nadciągają z miejsc bardzo odległych od Izraela. Gog pochodzi z „krainy Magog”, położonej w „najdalszych stronach północy” (Eze 38:2, 15). Jest „głównym naczelnikiem [„głównym księciem”, Bw; „wielkim księciem”, BT] Meszechu i Tubalu” (Eze 38:2, 3). Niektóre przekłady nazywają go „księciem Rosz, Meszechu i Tubalu” (AS, JB), sugerując, że „Rosz [hebr. „głowa”]” jest nazwą ludu lub kraju. Nie występuje ona jednak w żadnym innym miejscu Biblii. Meszech i Tubal, podobnie jak Magog, to imiona synów Jafeta (Rdz 10:2), a trzy kraje o takich nazwach leżały na pn. od Izraela (zob. MAGOG 2; MESZECH 1; TUBAL). Wśród napastników przybywających z pn. są inni Jafetyci — Gomer i Togarma (uważani za przodków starożytnych Kimmeriów i Ormian). Jafetycka Persja leżała na pn. wsch. Ale uczestnikami sprzysiężenia są też napastnicy z pd., z Afryki — Etiopia i Put, gdzie mieszkają potomkowie Chama (Eze 38:4-6, 15). A zatem Gog stoi na czele potężnej armii najeźdźczej, która próbuje zmiażdżyć lud Jehowy jak w imadle.

O Izraelu napisano, że ‛mieszka w środku ziemi’ (Eze 38:12). Starożytny Izrael nie tylko leżał w centralnym punkcie między Eurazją i Afryką, lecz także był ośrodkiem czystego wielbienia prawdziwego Boga, który uważał go za „źrenicę swego oka” (Pwt 32:9, 10; Za 2:8).

Jehowa oznajmia, że ‛włoży haki w szczęki Goga’ i poprowadzi go do tego ataku (Eze 38:4; por. 2Kl 19:20, 21, 28). Z proroctwa jasno jednak wynika, że Gog już wcześniej miał takie zamiary i ‛obmyślił w swym sercu zgubny plan’ (Eze 38:10, 11). Niemniej Jehowa prowokuje go, powodując odrodzenie swego ludu i zapewniając mu pomyślność. Pobudza to Goga do dania upustu wrogości wobec sług Bożych i dobrowolnego podjęcia działań, które sprowadzają szybką zagładę na niego samego i wszystkich jego popleczników. Jehowa pokonuje i unicestwia Goga wraz z jego hordą, przez co wywyższa i uświęca swe imię wobec wszystkich obserwatorów (Eze 38:12-23; 39:5-13, 21, 22; por. Jl 3:9-17).

Kim jest Gog. Krainy i ludy wymienione w proroctwie o Gogu są znane z Biblii, a poniekąd także z kronik świeckich. Nie da się jednak utożsamić Goga z jakimkolwiek historycznym ziemskim władcą. Najczęściej bywa kojarzony z Gygesem, królem Lidii (państwo w zach. części Azji Mniejszej), który w kronikach asyryjskiego władcy Asurbanipala występuje jako Gugu (D. D. Luckenbill, Ancient Records of Assyria and Babylonia, 1927, t. II, ss. 297, 351, 352). Jednakże Gyges umarł na kilkadziesiąt lat przed spisaniem proroctwa Ezechiela, toteż taka interpretacja jest nie do przyjęcia. Prócz tego samo proroctwo mówi, że atak Goga nastąpi „pod koniec lat” lub „pod koniec dni” (Eze 38:8, 16; por. Iz 2:2; Jer 30:24; 2Tm 3:1). A zatem określenie Gog nie dotyczy żadnego znanego człowieczego króla ani przywódcy, lecz niewątpliwie jest kryptonimem.

Dowody przemawiają za tym, że proroctwo to urzeczywistni się w okresie nazwanym gdzie indziej „czasem końca” (Dn 11:35; 12:9; por. Obj 12:12). Bibliści na ogół odnoszą je do okresu panowania mesjańskiego Królestwa. Na przykład w pewnym dziele powiedziano: „Gog pojawia się jako przywódca ostatniego wrogiego ataku mocarstw światowych na królestwo Boże” (The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, red. S. Jackson, 1956, t. V, s. 14). Nic nie wiadomo o spełnieniu się tego proroctwa na cielesnym Izraelu. A skoro ma ono urzeczywistnić się „pod koniec dni”, to siłą rzeczy odnosi się do Izraela duchowego, do zboru chrześcijańskiego (Rz 2:28, 29; Gal 6:16), którego członków apostoł Paweł nazwał dziećmi „Jerozolimy górnej”, poddającymi się jej kierownictwu (Gal 4:26). Informacje te pomagają ustalić, kim jest Gog.

Dalszych wskazówek udziela Księga Objawienia. Opisane w niej prorocze wizje zapowiadały, że symboliczny smok — Szatan Diabeł — gwałtownie nasili prześladowania zboru chrześcijańskiego. Miało to nastąpić, gdy tuż po rozpoczęciu swego panowania w Królestwie Bożym Jezus Chrystus wyrzucił Szatana i jego demony z niebios na ziemię (Obj 12:5-10, 13-17). Wizje te wyraźnie mówią o zgromadzaniu narodów przeciwko Bogu, Jego Synowi i wiernym ziemskim sługom Bożym oraz o druzgocącej porażce i unicestwieniu tych nieprzyjaciół (Obj 16:13-16; 17:12-14; 19:11-21). Wspominają też o podobnej uczcie ptactwa na zwłokach przeciwników Królestwa Chrystusa (por. Eze 39:4, 17-20 z Obj 19:21).

Według Objawienia inicjatorem i przywódcą tego ogólnoziemskiego ataku na mesjańskie Królestwo i jego poddanych jest Szatan Diabeł. To jedyna osoba wymieniona w Piśmie Świętym, która odpowiada opisowi i roli ‛Goga z Magog’ z proroctwa danego Ezechielowi. Mówi ono zatem o zaciekłej, ogólnoświatowej napaści na lud Boży, zorganizowanej i poprowadzonej przez poniżonego Szatana Diabła. Wywoła to natychmiastową reakcję Boga, który swą straszliwą mocą całkowicie unicestwi szatańskie hordy (Eze 38:18-22).

Pogrzeb rzeszy Goga. „Goga oraz całą jego rzeszę” pogrzebano w „dolinie tych, którzy przechodzą na wschód od morza” (Eze 39:11). Biblia Tysiąclecia mówi w tym miejscu o „dolinie Abarim na wschód od Morza Martwego”. Nazwa Abarim występuje w Liczb 33:47, 48 i odnosi się do gór leżących na wsch. od Morza Martwego (zob. ABARIM). Przebiegają przez nie dwa wąwozy, dwie przepastne doliny: Arnon i Zered. Pierwsza ma w górnej części ok. 3 km szerokości, a jej głębokość sięga 500 m. Druga jest jeszcze bardziej imponująca, gdyż jej strome zbocza opadają aż na 1200 m. Każda z nich mogła wyobrażać owo prorocze miejsce pochówku, bo Arnon leży na wsch. od morza, a bardziej uczęszczana dolina Zered — na pd. wsch. Nie musiało jednak chodzić o żadną rzeczywistą dolinę, ponieważ mamy do czynienia z opisem symbolicznym. Pogrzeb w głębokim miejscu niedaleko Morza Martwego także znajduje swój odpowiednik w Księdze Objawienia, gdzie opisano, jak przeciwnicy Królestwa Bożego zostają wtrąceni do symbolicznego jeziora ognia, a Szatan — uwięziony w otchłani (Obj 19:20; 20:1-3).

Czy w Objawieniu i Księdze Ezechiela jest mowa o tym samym Gogu?

3. W Objawieniu 20:8 występuje też wyrażenie „Gog i Magog”. Nie chodzi tu jednak o jakiegoś konkretnego przywódcę czy władcę. Oba określenia odniesiono do „narodów na czterech narożnikach ziemi”, które dadzą się wprowadzić w błąd Szatanowi uwolnionemu z symbolicznej „otchłani”. Ponieważ z innych wersetów wynika, że Tysiącletnie Panowanie Chrystusa położy kres podziałom i rządom narodowym (Dn 2:44; 7:13, 14), owe „narody” zapewne pojawią się wskutek buntu przeciw jego ogólnoziemskiej władzy. Wystąpią „na szerokość ziemi”, żeby okrążyć „obóz świętych i miasto umiłowane”. Stanie się to po zakończeniu tysiącletnich rządów sprawowanych nad ziemią przez Chrystusa Jezusa (Obj 20:2, 3, 7-9).

Użycie nazw „Gog i Magog” niewątpliwie ma uwypuklić pewne podobieństwa między wydarzeniami, które rozegrają się po Millennium, a wcześniejszą napaścią, poprzedzającą wtrącenie Szatana do otchłani. Zarówno w Księdze Ezechiela, jak i w Objawieniu przeciwnicy są liczni (w Objawieniu ich liczba jest nieokreślona — „jak piasek morza”), zawiązują dalekosiężny spisek i przypuszczają atak wtedy, gdy słudzy Boży zaznają wielkiej pomyślności. Całkiem słusznie więc uczestników buntu wszczętego po Millennium nazwano „Gogiem i Magogiem”. Spotka ich doszczętna zagłada (Obj 20:8-10, 14).

(„narody”).

1. Królestwo Tidala — sprzymierzeńca Kedorlaomera, króla Elamu (Rdz 14:1-9). Snuto rozmaite przypuszczenia, ale dotąd nie ustalono, gdzie leżało. Zważywszy na znaczenie tego terminu oraz na to, iż w innych wersetach oddano go jako rzeczownik pospolity „narody” (Sdz 4:2; Iz 9:1), niektórzy sugerują, że Goim to grupa plemion różnej narodowości (zob. TIDAL).

2. Państwo kananejskie na zach. brzegu Jordanu; jego król, nazwany „królem Goimu w Gilgal”, został pokonany przez Jozuego (Joz 12:7, 23). Jest to jedyna dostępna informacja o tym Goimie. Wspomnianego Gilgal, będącego zapewne ośrodkiem władzy, nie należy mylić ze znanym obozowiskiem Izraelitów w pobliżu Jordanu.

Miasto w Baszanie na terytorium plemienia Manassesa, wybrane na miasto schronienia (Pwt 4:41-43; Joz 20:2, 8). Otrzymali je Lewici z rodu Gerszonitów (Joz 21:27; 1Kn 6:71). Zdaniem większości uczonych chodzi o Saham al-Dżolan, leżące ok. 28 km na wsch. od Jeziora Galilejskiego. Region nazywany obecnie wzgórzami Golan, a w starożytności Gaulanitydą (Gaulanitis), znajduje się nieco bliżej Jeziora Galilejskiego niż omawiane miasto.

Zobacz BRODA; ŁYSINA.

Dolna część nogi, między kolanem a kostką. W Biblii słowo keraʽájim, tłumaczone na „goleń”, zawsze określa nogę zwierzęcia, zwykle przeznaczonego na ofiarę (Kpł 1:9, 13; 4:11, 12; 8:21; 9:14). Jeden raz oddano je jako „odnóża skoczne” w kontekście „rojących się skrzydlatych stworzeń” (Kpł 11:21). W Amosa 3:12 prorok Jehowy wspomniał o pasterzu wyrywającym z paszczy lwa dwie golenie (najwyraźniej po to, żeby uwolnić się od odpowiedzialności za utratę zwierzęcia ze stada). W ten sposób prorok obrazowo przedstawił nadciągającą zagładę Samarii, a zwłaszcza jej przywódców — gdy Samaria zostanie niejako pożarta przez wrogów, ocaleje niewiele osób.

(„[miejsce] czaszki”).

Miejsce, gdzie zawieszono Jezusa na palu, leżące poza obrębem Jerozolimy, choć w jej pobliżu (Mt 27:33; Jn 19:17-22; Heb 13:12). Nieopodal znajdowała się droga oraz ogród, a w nim grobowiec (Mt 27:39; Jn 19:41). Golgota, czyli „miejsce czaszki”, zwana jest także „Kalwarią” (Łk 23:33, Db), od łacińskiego calvaria („czaszka”). Wprawdzie w Biblii nie podano, czy Golgota leżała na wzgórzu, ale wspomniano, iż niektórzy obserwowali egzekucję z pewnej odległości (Mk 15:40; Łk 23:49).

W IV w. n.e. cesarz Konstantyn polecił biskupowi Makaremu ustalić, gdzie stracono i pochowano Jezusa. Makary uznał, że chodzi o teren, na którym Hadrian postawił świątynię ku czci Afrodyty (Wenus). Konstantyn nakazał zburzyć ów przybytek i wznieść tam kościół, który później został rozbudowany i zmodernizowany, a obecnie jest znany jako bazylika Grobu Pańskiego. Wykopaliska archeologiczne prowadzone od r. 1960 ujawniły, że na tym terenie chowano niegdyś zmarłych — przypuszczalnie również w I w. n.e. A zatem w jednym z miejsc uznawanych tradycyjnie za Golgotę i grobowiec Jezusa stoi dziś bazylika Grobu Pańskiego. Chociaż teraz znajduje się ono w obrębie murów Jerozolimy, w czasach Jezusa mogło leżeć poza ich granicami.

Za prawdopodobne miejsce stracenia Jezusa uważa się także wzniesienie położone 230 m na pn. wsch. od Bramy Damasceńskiej, zwane współcześnie Kalwarią Gordona. Taką lokalizację Golgoty i grobu Jezusa zasugerowano w r. 1842, a w 1883 r. za hipotezą tą opowiedział się generał C. G. Gordon, brytyjski bohater wojenny. Niemniej na podstawie dostępnych znalezisk archeologicznych G. Barkay ustalił, że pobliski „Grób w ogrodzie”, często wskazywany turystom jako grobowiec Jezusa, został wykuty i był przez jakiś czas używany już w VIII lub VII w. p.n.e. W takim razie nie odpowiadałby opisowi z Jana 19:41, gdzie wspomniano o „nowym grobowcu pamięci, w którym jeszcze nikogo nie złożono” (Biblical Archaeology Review, marzec-kwiecień 1986, s. 50).

Lokalizacja Golgoty nierzadko wywoływała burzliwe dyskusje religijne. Nie ma jednak żadnych dowodów archeologicznych, które by przemawiały za Kalwarią Gordona. Opowiadający się za miejscem, gdzie stoi bazylika Grobu Pańskiego, opierają się co prawda na archeologii, lecz głównie polegają na tradycji sięgającej IV w. W periodyku Biblical Archaeology Review (maj-czerwiec 1986, s. 38) skomentowano to następująco: „Nie ma absolutnej pewności, że bazylika Grobu Pańskiego stoi na miejscu, gdzie pochowano Jezusa, ale nie ma też żadnej bardziej przekonującej alternatywy”. Tak więc położenie Golgoty w dalszym ciągu pozostaje w sferze domysłów.